CC BY
43
М. Х,омидова
СУХАНЕ ЧАНД ОИД БА ВОЖАХ.ОИ СОХТАИ «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ»- И МАВЛОНО БАЛХЙ
Вожатой калидй: калимасозй, пасванд, таркиби лугавй, калимаи сохта, "Маснавии маънавй"-и Румй
Маълум аст, ки вох,идх,ои нав ба нави лугавй дар раванди иикишофи забои ба вучуд омада, боиси гаиоватмаидии таркиби лугавии забои ва боиси ба вучуд омадаии имкониятх,ои фаровони маъииифодакуий мегардаид. Ба ии нукта забоншиносон ишора карда иавиштааид, ки «.. .ташаккули калима ва шаклх,ои он ба конунияти сохти овозии забои комилан мувофицат мекунад, васлшавии морфемах,о ва умуман ^узъх,ои калима масъалаи асосии морфология аст...».
«Маснавии маънавй» - и Ч,алолиддини Румй аз чумлаи шох,асари ^ах,онй ба шумор рафта, барои омухтани забони давраи шоир макоми арзандае дорад. Бехуда нест, ки онро «К,уръон дар забони иах,лавй» номидаанд. Асари мазкур дар тамоми давру замой чи дар Матриц ва дар Магриб маъруфияти хоссае иайдо кардааст.
Яке аз вижагих,ои забони асар корбурди калимах,ои сохтаи нодире аст, ки омузиши вижагих,ои ташаккули <шх,о ах,амияти калони илмиву амалй дорад. Дар маснавии номбурда бо гурух,и вожах,ои сохтае дучор омадан мумкин аст, ки онх,оро натанх,о дар осори дигар х,амзамонони Румй, балки дар таълифоти пешгузаштагони ^ низ пайдо кардан бисёр душвор аст.
Бояд цайд кард, ки муцоиса намудаии калимах,ои сохтаи даврах,ои гуногуни таърихи забони то^икй барои ба таври мушаххас равшан гардидани мах,орати э^одии шоирону
— 58 - НОМАИ донишгох )
нависандагони х,ар давр ёрии калон мерасонад. Дар натирай омузиши ин масъала мо цудрати беназир доштани х,ар кадоме аз ах,ли адаби гузаштаро ба хубй дарк меиамоем. Аз ин чих,ат Ч,алолиддини Румй малому мавцеи сазовореро дороет. «Маснавии маъиавй»- и у ба бих,ишти дилх,о ва дарён бекароиаи маъииву маъиавият моиаид аст, ки ибтидои худро аз шохах,ои бешумори чашмах,о гирифтааст.
Аз кд (им то имруз дар таркиби лугавии забоии готики дар цатори калимахри гуногуншакл вожах,ои зиёди сохтае víais'(уд х,асганд, ки мисли вох,идх,ои лугавии содда яке ба як ё ду маънои муайяи истифода мегардаид, к, и с vi и дигар ба як силсила маъиох,«) сох,иб х,асганд. Дигар ин ки баъзеи чуиии килимах,«) як давраи муайяи дар таркиби лугавии забои иайдо шуда, баъди аидак муддат аз истифода мондаанд. Ин гуна унсурх,ои лугавй дар осори баъзе шоиру иависаидагои бештар, дар таълифоти гурух,и дигари онх,о камтар ба иазар мерасаид. Бархе аз чуиии калимах,«) бисёр гуншавоз, хушеохт ва рух,бахш х,асганд, вале х,айраговар аст, ки чуиии налимах,«) дар доираи э^одиёти ин ё он ахди адаб махдуд мондаанд. Х,иссае аз калимах,ои сохтаи «Маснавии маъиавй» - и Ч,алолиддини Румй аз чумлаи x,avniH калимах,о х,асганд. Тарзи сохташавии чуиии вох,идх,ои лугавй мисли забоин адабии х,озираи то^ик аст, вале аз забони х,озира ^исме аз онх,о бо х,амин хусусияташон фар^ менамоянд, ки Мавлавй тавассути чуиии калимах,«) дар аксар х,олатх,о маънох,ои гайриоддиро ифода кардааст. Чунин вожах,«) агарчи ба воситаи иешвандх,о низ ташаккул ёфтаанд, вале дар ин хусус нацши иасвандх,ои калимасоз хеле калон аст. Маводи гирдомада шах,одат медих,ад, ки дар пайдо шудани кали\1ах,ои сохтаи нодири «Маснавии маъиавй» насвандх,ои - ваш, -вар, -нок, -истон, -манд, -гох, бештар рол бозидаанд. Байтх,ои зерин метавонанд далели чунин гуфтах,о бошанд:
Аз суйихона биёмадхоцааш, Бардукон биншаст ipopHF, хочаваш. (5,22)
Пас шщидон зинда з-ии руяндух(в) аш, Ту бад-онцолаббимангар габрваш. (5,129)
Медщандафюн ба марди захмманд.
То ки кайкон аз танаш берун кунанд. (5, 155)
Он зане х,ар сол зоидй писар,
Беш аз шашмах, набудй умрвар. (5,302)
Дар шумо чун зах,р гашта он сухун,
3- он ки захрнстон будед аз беху бун. ( 5, 81)
Чунин гурух,и калимах,о фацат бо чанд шох,иди зикргардида махдуд нашуда, балки ба силсилаи оих,о боз вох,идх,ои лугавии ростона, г^швар, цандистон, о^анваш, мех,рманд, мункирнок, фикрго^, гайбваш, давона, рашкманд, давона, муздманд, ^аётистон, макрнок, хомушваш, айбистон ва дахдо вожах,ои дигар дохил мешаванд.
Тахмии кардан мумкин аст, ки як кисми чунин калимах,ои дар «Маснавии маънавй» дучоромада фа^ат э^оди Чалолиддини Румй аст. Чунин эх,тимолро бо х,я\шп далел пур^увват намудан мумкин аст, ки дар баъзе лугатномах,ои муфассал ва муътабар баъди зикри к, и CMC аз ин гуна упсурх,ои лугавй гяпх,о аз асари номбурда мисол оварда шудааст. Масалан, муаллифи «Лугатнома»-и машх,ур Алиакбари Дсх,\удо вожах,ои сохтаи навъи водоштан. вохазитан. вогузоштан. вобуриданро эзох, дода, барои исботи гуфтах,ояш гяпх,о аз Мавлоно Балхй байтх,о овардааст: ( ниг. 1, с. 1258 - 1337).
Тах,ти бархе аз калимах,ои сохта, чунон ки ишора шуд, Мавлавй маънох,оеро ифода кардааст, ки онро аз осори пешгузаштагонаш, х,амзамононаш ё баъдинах,о иайдо намудан душвор аст. Бояд гуфт, ки чунин калимах,о бо ду рох, сохта шудаанд:
1) Бо ёрии пешвандх,ои калимасоз. Дар ташаккули вожах,ои сохтаи навъх,ои гайримаъииро ифодакунаида роли иешвандх,ои бе-, бо-, хеле калон аст. Масалан, дар асари мавриди тах,лил калимаи бепо истифода гардидааст, ки маънои « бемагз, бесубот» - ро дорад:
Чун шудй ту сер, мурдоре шудй, Бехабар, бепо чудеворе шудй. ( с. 89) Ё ки тах,™ вожаи сохтаи бетамкин Чалолиддии Румй маънои «нофармон, саркаш» - ро ифода намудааст: Гарнаёянд, эйнабй, гамгннмашав, З-онду бетамкин тунур аз кии машав ( с. 393) Шоир ба воситаи вох,иди лугавии бокушод мафх,уми «васеъ, вусъатнок»-ро чунин баён кардааст:
— 60 - НОМАИ донишгох 3
Хуш бибин кавкаш зи аввал богушод,
В - охир онрасвоияш бину фасод. (с. 383)
2) Маьнох,ои гайриоддй дар «Маснавии маънавй» аз руи мушох,идаи мо, бештар бо ёрии калимах,ои сохтае ифода гардидаанд, ки <шх,о аз реша бо ёрии иасвандх,о сохта шуданд. Ии '(о мо аз руи маколи « мушт иамуиаи хирвор » амал карда, бо чанде аз чунин вох,идх,ои лугавй шох,идх,оро зикр кардаий растем.
а) Дар «Маснавии маънавй» вох,иди лугавии арчманд ба маънои «мох,ир» ба кор рафтааст:
Пас гирифташ як сайпи арчманл.
Пас бару туф карду бархона фиганд. (с. 400)
б) Барон ифодаи мафхуми «котил» Ч,алолиддини Румй вожаи сохтан «хунй»- ро ба кор бурдааст:
Май чунон мардам, ки ба хуиии хеш,
Нуши лутфи май нашуд дар цах,р неш. (с. 113)
*****
в) Мафхуми «шукуху ^алолдавоной»- ро муаллнфн маснавии номбурда тавассути калимаи сохтан дастгох баён кардааст:
Ту табарро кун, ки х;астат дастгох,.
Эй табаррои туро цонузрхо(с. 77)
г) Маънои «гуворо, хуш, форам» бошад, дар асари мавриди тах,лил ба воситаи унсури лугавии завкнок ифода гардидааст:
Чунки оби цумла аз цавзест пок,
X, ар яке обедщадхуш. завкнок. (с.88) Масъалаи дигар ба боцй мондан ё намондани цисме аз упсурх,ои лугавии «Маснавии маънавй» дахл дорад. Дар асар бо баъзе вожах,ои сохтае дучор омадан мумкин аст, ки имруз ба он шакл дар забоин адабии то^ик мавриди истифода i^apop надоранд. Масалан, дар хонанда бо вох,идх,ои лугавии начиз, ноусто, хамиш дучор меояд, ки х,оло аз доираи истеъмол берун гардидаанд:
ГуфтА^мад: «Рост гуфтй, эйазиз!
Эй рапида тузи дунёи на чиз » (сац. 76)
У напояд пеши х,ар ноусто.
Х,амчу товусе ба хонайрусто. (с. 127)
Цониби дигар хамиш огоз кард, Боз К,азвинй фигонро соз кард. (с. 92)
Ёдовар гардидан бамаврид аст, ки баъзе иасваидх,о дар «Маснавии маънавй» ба таври тах,аввулёфта ба кор рафтаанд. Чунин дигаргунй ба эх,тимоли цавй, дар нати^аи таъсири х,одисаи тахфиф руй додааст. Чуиоичи, дар байти поён Румй вожаи «пешонх,о»-ро ба кор бурдааст, ки он шакли тагйирёфтаи пептинахо аст, яъне пасванди - ина дар асари мавриди гахдил ба гунаи - он ба кор рафтааст:
Он х,ама андешаи пешощо. Мешиносадаз %идоят цощо. (с. 58) Мавлоно дар маснавии номбурда зимни истифодаи чунин вожах,ои нодири сохта суханвари сох,ибх,унар будани худро ба таври возех, нишон додааст.
Чунон ки аз мисолх,о дида мешавад, дар « Маснавии маънавй» теъдоде аз вожах,ои сохтаи асар дар таркиби лугавии забоин адабии х,озираи тодик низ вомехурапд, вале мицдори вожах,ои сохтаи нодир низ дар «Маснавй»- и номбурда кам нестанд.
ПАЙНАВИШТ
1. А.Услубиёти забони то^икП. -Ху^анд, 2005
2. Дех,худо А. Лугатнома.Ч,илди 48. -Тех,рон, 1335
3. Грамматикаи забони адабии х,озираи то^ик.^илди 1.Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985
4. Забони адабии хрзираито^ик. Лексикология. К.исми 1. Фонетика. Морфология. - Маориф: Душанбе, 1982
5. «Маснавии маъиавй»-и Мавлоно ^алолуддини Мух,аммади Балхй.Тах,иягарон: Бах,риддии Ализода (Алавй), Али Мух,аммадии Хуросоий. - Тех,рои: Нашри Замой, 2001
6. Мирзозода X. Таърихи адабиёти то^ик (Асрх,оиХ- ХУ).-Душанбе: Маориф, 1977
7. Насриддин А. Чих,ил мацола. (Таърихи адабиёт, матншиносй, нак;ди китоб, тарчумах,ои цуръонй, ирфон). -Ху^аид: МИИ «Гаи^инаи сухаи», 2007
Некоторые соображения о производных словах «Маснави Манави» Мавлоно Балхии Руми
М. Хамидова
Ключевые слова: словообразование, суффикс, словарный состав, производные слова, «Маснави Манави» Руми В «Маснавии Манави» Джалалиддина Руми встречаются многочисленные производные слова, которые не встречаются не только в произведениях современников поэта, но и в творчестве литераторов предыдущих веков. Автор статьи проводит подробный сравнительный анализ производных слов, осуществляет их классификацию. В частности отмечается, что в образовании авторских неологизмов больше употребляются слова образовательные суффиксы -ваш, -вар, -пок, -истон, -манд, -гох.
Some Considerations in Reference to Derivatives in Mavlono's "Masnavi Manavi"
M.Khamidova
Key words: word-building, vocabulary, derivatives, "Masnavi Manavi" by Rumi In "Masnavi Manavi" by Djcdoliddin Rumi there occur numerous derivatives not found not only in the works written by his contemporaries, but in the creation ofmen-of-letters of previous centuries either The author of the article conducts a detailed comparative analysis of derivatives, carries out their classification. In particular, she marks that the poet's neologisms are formed mostly by means of such word-building suffixes as -vash, -var, -poh, -iston, -mand, -gokh.
