CC BY
33
О. Мирмухамедов
МАК.ОМИ ПЕШВАНДИ «БАР-» ДАР ТАШАККУЛИ ФЕЪЛХ,ОИ СОХТАИ «ТАЪРИХИ БАЙХДК.Й»
Вожатойкалццй: Бащацй, порсиищадим, феъл\ои сохта, пешванд, то биши ма ъно
Дар «Таърихи Бай^ацй»- и Абулфазли 1>айх,ак;й, ки вок;еан аз чумлаи сарчашмаи мух,ими инъикоскунандаи боигарии таркиби лугавии забони форсй-то^икй х,исоб мешавад, усулх,ои гуногуни бойшавии захираи лугавии забони ниёгоиамои мавриди истифода rçapop гирифтааст. Яке аз чуиии рохдо тавассути пешваидх,ои феълсоз сохта шудаии калимах,ои нави сохтаи зиёдест, ки <шх,о барон ифодаи чузъитарин '(их.яги матлаб ёрй расонидаанд. Албатта, малому мавцеи ин гуна пешвандх,о дар ташаккули феълх,ои иав баробар нест. К, и с vie аз чуиии иешвандх,о вожах,ои зиёди ифодакуиаидаи мафхуми амалу х,олатро сохтааид (мисли бар-, дар-, фуру-), i ypyx,ii дигар дар ин вазифа камтар иштирок кардаанд (чун фуруд-, андар-), дастаи сеюм феълх,ои хеле кам сохтааид, (монанди фароз-).
Лозим ба ёдоварист, ки тавассути ин гуна пешвандх,о сохта шудаии феълх,ои нав дар таърихи забонх,ои эронй, аз чумла го^икй, собирай хеле цадим дорад (5,152). Дар давраи дурударози таърихй х,иссаи зиёди феълх,ои сохта минбаъд х,амчун вожаи содда истифода шудаанд. Мах,з х,я\шп пайдо шудаии дигаргунй дар сохтори опх,о буд, ки баъдан боз пешвандх,ои навъи феълсоз цабул намуда, гуё бори дуюм шакли сохта гирифтаанд.
Пешванди бар- низ дар iyiiopn дигар упсурх,ои феълсоз дар сохта шудани унсурх,ои лугавии зиёди х,аракату х,олатро ифодакуиаидаи «Таърихи Байх,ацй» малому мавцеи калон дошта,
дар калимасозй х,амеша маънои зарфии худ-«боло», «руй»-ро нигох, доштааст. Он аз чумлаи цадимтарии унсури эрониасл буда, дар порсни к,ялиvi дар шакли upariy «боло, руй», авестой upairi, эронии бостон upari, порсни миёна abar ва форсип нав abar, bar вучуд дошт (ниг.3,с. 144;4,с. 132).
Маводи аз таърихномаи Байх,ацй гирдомада водор месозад, ки феълх,ои бо ёрии ин пешванд сохташуда ба гурухдои зерин Чудо карда шаванд:
1) Феълх,он сохтап якмаъно. Теъдодн ин iypyx,ii упсурх,ои лугавй аз дигар феълх,о зиёдтар буда, <шх,о бо сох,иб буданашон ба як маънои мушаххас фарц карда меистанд. Муцоисаи тобишх,ои маъноии чунин феълх,ои «Таърихи Байх,ацй» бо «Тарчумаи Таърихи Табарй» нишон медих,ад, ки бархе аз ин феьлх,о, мисли баргаштаи дар осори садаи X низ х,амон як маънои муайянро ифода мекардаанд (ниг.6,с.122). Аз '(их.яги дара^аи корбурд низ ин iypyx,M феълх,о аз якдигар фарк, мекунанд: х,иссае аз опх,о серистеъмол ва дастаи дигар камистеъмол х,астанд. Ба силсилаи ин гуна феьлх,ои якмаънои асар метавонанд вох,идх,ои лугавии барафроштан (1,494), барафтодан (1,71,256,570), барчушидан (2,142,333), барчидан (1,951), бархондан (1,6,8,39), бардодан (1,27,389), баркуфтан (1,442), баргузаштан (1,35,116,785) ва монанди ипх,о дохнл шаванд: Ва подшох,они мух,ташамро х,пс бояд кард барафроштани бинои маолиро (1,494). Ва пас аз барафтодани сппох,солорй F03ñ Сайд дар осиёи рузгор бигашт ва хосту афтод (1,71). Ва х,исор рахна шуд ва FypnëH он 40 барчушиданд ва лашкар аз чях,ор чониб руй ба рахна дод (1,142). Алй номае ба хати амир Масъуд, ки эшон надида буданд, ба Бусаиди дабир дод, то бархонад (1,8). Майманаи Алитегин намози пешни бар майсараи Хоразмшох, баркуфтанд (1,442). ... ва барчид уро аз миёни уммате, ки шарорареза аст оташаш ... (1,451) Яке он буд, ки он рузи араз ба гуристоне баргузашт (1,785).
Вобаста ба х,а\ф°х, гардидани иешванди бар- ба феълх,о ва руй додан ё надоданн тах,аввулот дар маънои <шх,о як нуктаро ишора кардан мехох,ем. Бояд гуфт, ки дар аксари х,олат бо вучуди васл шудани ин пешванд ба феълх,о маънои онх,о Taninp наёфтааст, аммо х,()лягх,ои ба маънои феълх,о таъснр намуданп пешвандн мазкур низ ба назар мерасад. Масалан, дар 40e Абулфазли 1)яйх,як,й феълн бардоданро истифода намудааст, ки
маънои «дикта кардан» -ро дорад: Ва зиёдати халифаро бар хо^а бардодан гнрнфт ва вай менабишт (1,389). Алиакбари Дех,\удо низ дар «Лугатнома» -аш як маънои ни феълро «баршумурдан, дикта кардан» эзох, додааст (2,д.3,с.3936).
2) Феълх,ои сохтаи думаънодор. Чанде аз феълх,ои дар таърихномаи 1>айх,ацй дучороянда дар ифодаи ду маъно ба кор рафтаанд. Ин гуна вох,идх,ои лугавй аз рун дар даврах,ои минбаъдаи инкишофи забои, аз 1(у мла имруз бо х,амон маънохри дар таърихномаи мазкур мяв чуда боцй мондан ё намонданашон ягона нестанд. Ба силсилаи чуиии афъол вожах,ои барнишастан, барнишондан, баристодан, баровардан ва монанди ипх,о мансуб х,астанд.
1)яйх,як,й феъли барнишастанро ба чунин маънох,о мавриди истифода ь,ярор додааст:
1) Савор шудан: Амир дигар руз барнишаст ва ба сах,ро омад Хоразмшох, асб бихост ва ба дахд барнишаст (2,д.3,с.4029).
2) Ба х,арб рафтан: Талиаи лашкар думодум кунед то лашкарх,ои мухолифон, агар чаш иеш орад, барнишинем ва кор иеш гирем (2,д.3,с.4029).
Вожаи барнишондан низ, ки шакли ба воситаи барнишастан х,исоб меёбад, дар асари мавриди тахдил ба ду маъно ба кор бурда шудааст:
1) Савори асп кардан: I о ш се бори дигар замни буса дод ва сипохдорон асби сииох,солор хостанд ва барнишонданд (2,д.3,с.4028).
2) Омода ва мухдиси х,аракат кардан: Расулро барнишонданд ва оварданд (2,д.3,с.4028). Расулу ходимро барнишонданд (2,д.3,с.4028).
Дар асари мазкур баъзан фе ьлх,ои сохтае ба ду маъно ба кор рафтаанд, ки ба дуз дар чунин шакл мустаъмал буданашон боз хдмчуп яке аз чузъх,ои феълх,ои таркибй мавриди истифода кдрор гирифтаанд. Упсурх,ои лугавии баристодан ва баристод ёфтан, баристод кардан аз думлаи чунин афъол хдсгаид, ки 1>айх,ацй онх,оро ба маънох,ои зайл истифода кардааст:
1) Тааммул кардан, андешидан: Мард, ки баристод наёфт, дархур фуру гузоштй, чи чокарони ба бистгонх(в)орро одат он аст, ки чунин корх,оро боло дих,япд ва аз оцибат наяндешанд (2,д.3,с.3909).
2) Дуруст омадан: Бектузун сииох,солор буд ба Нишобур ва хилофи амир Махмуд, ки ба Балх буд, баристод иакард уро, ки Нишобур бар Бектузун яла кунад (2,д.3,с.3909).
Дар асар баъзан феълх,ое ба ду маъно истифода гардидаанд, ки минбаъд яке аз чунин маънох,о аз доираи забони адабй хори1; гардидаанд, вале дар шеваю лах,чах,ои готики боцй мондаанд. Далели чунин гуфтах,о метавонад феъли баровардан бошад, ки Абулфазли 1)яйх,як,й онро ба чунин маьнох,о ба кор бурдааст:
1) Наъра задан, фарёд кардан: Чу мл а даршуриданд ва бонг бароварданд (2,д.3,с.3889).
2) Сохтан, иморат кардан: Дар 6of... фармуд то хонае бароварданд хоби цайлуларо (2,д.3,с.3890).
Тавре ки дида мешавад, ин феъл нмруз низ ба маънои дуюм дар лах,^ах,ои го^икй мустаъмал аст, вале дар забони адабй ба кор намеравад. А. Х,асанов мах,з чунин хусусияти ин гуна вох,идх,ои лугавиро дар назар дошта навишта буд, ки «.. .дар гуиши шимолй аксари яке аз маънох,ои кух,ани вожах,ои со Г) и к, сермаъно боцй мондааст» (7,с.90).
3) Феьлх,ои сохтан сермъно. Дар таърихномаи Байх,ацй чанде аз феълх,ои сохта бо пешванди бар- дучор мегарданд, ки дар ифодаи зиёда аз ду маъно мустаъмал шудаанд. Мувофици мушох,идах,ои мо, ин гуна унсурх,ои лугавй аз се то ёздах, тобиттти маъной зох,ир намудаанд. Ба силсилаи чунин вожах,о афъоле, монанди баргирифтан, баркашидан, баромадан, бардоштан ва Fañpax,o мансуб х,асганд.
Феъли аввалро 1>айх,ацй ба маънох,ои зер истифода намудааст:
1) I :уп^оин1 доштан, Еун^оиш додан: Ин вилоят, ки моро дода омадааст, танг аст ва ин мардумро, ки мо дорем, барнамегирад (2,д.3,с.4009).
2) Х,исоб кардан, сандидан, шумурдан: Бо хирад ру1;у"ь кун ва шумори худ неку баргир, то бидонй, ки рост мегуям (2,'(.3,с.4009).
3) Тартиб додан, мураттаб кардан: Дабирии К.ах.нстн ба Абулх,асани Иро^й доданд ва дар он х,исоб баргирифта омад (2,д.3,с.4009).
Аз маводи дар таърихномаи мавриди тах,лил зикрёфта мусаллам мегардад, ки доираи маъноии феъли баркашидан нисбат ба баргирифтан вусъатнок будааст, яъне Абулфазли 1)яйх,як,й калимаи мазкурро ба чор маъно истифода бурдааст:
1) Чудо кардан, ба як с^ задан: Пас бибояд донист, ки баркашидани тацдири Эзиди азза зикрух,у нерох,ани мулк аз гурух,е ва пушонидап дар I урух,е дигар андар он х,икмат аст эзидй (2,^.3, с.3992).
2) Баланд бардоштани мартабан касе: Бар асари инх,о гавх,ари ойини хазинадори ин подшох,, ки мар вайро баркашнда буд ва ба мах,алле бузург расоннда (2,д.3,с.3993).
3) Шух,ратёр гардонидани касе: Турфа он буд, ки Ироц гурух,еро бо хештан биёварда буданд... ва эшонро мехостанд ба рун устодам баркашанд, ки эшон фозилтаранд (2, дЗ,с.3993).
4) Чизеро аз галоф берун кардан: Шамшер баркашад ва х,ар касе, ки уро боздорад, гардан бизанад (2,д.3,с.3994).
Агар феъли тазаккурёфтаро Абулфазли 1>айх,ацй ба чор маъно истифода карда бошад, пас вожаи баромаданро ба панд маъно ба кор бурдааст:
1) Парвариш ёфтан, парварда шудан: Он кудакро бар тахти мулк нишонданд ба ч<ш падар, он шербача маликзодае сахт неку баромад (2,д.3,с.3885).
2) Муковимат кардан: Чун... ^уввати хашму куввати орзу бар вай чира гарданд..., вай дар миёни ду душмани бузург афтодааст... ва хирадро бисёр х,ила бояд кард, то бо ин ду душман тавонад барояд (2,д.3,с.3886).
3) Берун омадан, хорич шудан: Ва ходаи бузургро бихонданд ва амир аз сарой баромад ва бар эшон х,оле дошт (2,д.3,с.3886).
4) Муяссар гаштан, даст додан: Лашкарх,о мекашад ва корх,ои боном бар дасти вай бармеояд (2,д.3,с.3887).
5) Гузаштани замой, сипарй шудан: Чун рузгоре баромад, Х,орун иушаймон шуд аз барандохтани Бармакиён (2,д.3,с.3888).
Тах,лилу мукоиса нишон медих,ад, ки аз байни феьлх,ои ин I урух, аз х,ама беш вожаи бардоштан аз лих,ози вусъати маъно бартарй доштааст. Ин феъл дар «Таърихи 1>айх,ацй» ба ёздах, маъно истеъмол гардидааст:
1) Даст баланд кардан ба суи осмон барон дуо кардан: Мардумон ба чумла дастх,о бардоштанд, то раоёи мо гарданд (2,д.3,с.3938).
2) Баланд кардан: Х,ар ва^те хох,арро аз паси ситора биншондй ва худ пеши ситора бо Ч,аъфар биншастй ва х,ар соате домони ситора бардоштй ва хох,арро бидидй (2,ч-3,с.3938).
3) Боло бурдани мартабаи касе: Агар бинои х,як, гирифта бошам, ботил кунам он уцубатро ва бардошт кунам он касонро, ки дар бобн эшон саодат фармуда бошам, агар ласкдг доранд бардоштанро (2,д.3,с.3938).
4) Ба даст овардан, бах,ра бурдан: Ва бар он тухмх,о, ки эшон коштанд, бардорем (2,д.3,с.3938).
5) Гнрнфтан, бо худ х,амл кардан: ...аз хнзона бардоштанд фармони вай (2,д.3,с.3939).
6) Нацл кардан: Мо, ки фарзандони вайем, х,амдостон набошем, ки ту сухани падари мо беш аз ни ки гуфтй, бардорй ва фуру иих,й ночор ба устодам (2,д.3,с.3939).
7) Огох, намудан, хабар додан: Ин хабар ба Маъмун бардоштанд, сахт хушаш омад (2,д.3,с.3940).
8) Рох,й шудан аз маконе ба мавзеи дигар: Ва султон аз он 40 бардошт ба саодату фаррухй бо нишоту шаробу шикор мерафт (2,^.3, с.3940).
9) Сипох, кашидан: Ва дигар руз он лашкару хазоину гуломони саройро бардошт ва латоифулх,иял ба кор равад, то ба саломат ба Хоразм боз барад (2,^.3,с.3940).
10) Ба 40 овардани намоз: Намози дигар бардоштем тане х,афтод ва рох,и Fyp гирифтем (2,ч-3,с.3941).
11) Пазируфтан, цабул кардан: Ин рук/ьат ба дасти вай бояд дод,... ки мух,им аст ва таъхир барнадорад (2,д.3,с.3941).
Аз гахдили хусусиятх,ои корбурди иешванди бар- чунин нати^а ба даст меояд, ки он дар забоин осори нимаи садаи XI, ба хусустаърихномаи 1>айх,ацй пурра лексиконида шуда, х,амеша дар вусъат ёфтани доираи лексикаи феълй мавриди истифода царор доштааст. Аксари феълх,ои бо ёрии ин пешванд сохташуда минбаъд низ дар забоин адабй ба кор рафтанд. Фарц ганх,о дар ин 401 , ки дар царнх,ои баъдина ин гуна феълх,о аз маънох,ои алох,идаашон мах,рум гардида, фацат бо як ё ду маънояшон боцй мондаанд. Х1иссаи ночизи чунин унсурх,ои лугавй аз доираи забоин адабии то 411 к хори1; гардидаанд.
ПАЙНАВИШТ
1. Байх,ак;й, Абулфазл. Таърихи Байх,ак;й. Tacxpyi дуктур Алиакбари Файёз. Чопи саввум.- Тех,рон, 1375
с ученые записки >- 45 ~
2. Дех,худо А. Лугатнома. 4,iuw,oii 1-14.- Тех,рон, 1372-1373
3. Ефимов В. А., Расторгуева В. С., Шарова Е. Н. Персидский, таджикский, дари // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. -М.: Наука, 1983
4. Расторгуева В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. -М, 1981
5. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. -Д., 2001
6. Сиёев Б. Очерк дойр ба таърихи феъли забони адабии тодик.-Душанбе, 1968
7. Хдсанов А. Унсурх,ои лугавй ва сарфию на^вии осори сада^ои XXIII дар rfiimn шимолй (бахши Фаргонаи Fap6fi). -Худанд: Нури маърифат, 2003
Место префикса «бар-» в развитии производных глаголов в «Таърихи Байхаки»
О. Мирмухамедов
Ключевые слова: Байхаки, древнеперсидский язык, производные глаголы, префикс, смысловые оттенки
Исторический труд Байхаки «Таърих-и Байхаки» является одним из основных источников в изучении грамматических и морфологических особенностей лексики классического языка дари (фарси). В статье рассматриваются лексические свойства производных глаголов с префиксом «бар-». Автор статьи на основе богатого фактического материала анализирует особенности конструкции т аких производных глаголов и пути их использовании в книге Байхаки. В большинстве случаев при воссоединении префикса «бар-» с глаголами смысловые изменения, за редкими случаями, не выявлены, приводятся примеры.
The Place of Prefix "bar-" in the Development of Derivative Verbs in "Tarikhi Baikhaky"
O. Mirmukh ameclov
Key words: Baikhaky, old Persian, derivative verbs, prefix, meaningful shades
Baikhaky s historical work "Tarikhi Baikhaky " is one of the principal sources for the studies of grammatical and morphological peculiarities ofthe vocabulary of the Dari (Farsi) classical language. The article dwells on the lexical properties of derivative verbs with the prefix bar-. On the grounds of the rich factual material the author analyzes the peculiarities of the construction of such derivative verbs and the mws of their usage in Baikhaky s book. In the majority of cases changes of meaning under a reinstatement of prefix bar in the structure of a verb are not elicited with rare exception; examples being delivered.
