CC BY
21YflK 801.8: 821 (=512.19)
Qirimtatar edebiyat erbabi H.S. Ayvazov ve onun zamanda§lanmn bediy tili
Tair Kirim
(Qirim mühendislik ve pedagoji üniversiteti)
Tarifleme. Maqalede XIX as. sonu ve XX as. ba§inda Qinmda kergekle§ken etnik ve medeniy uyanuv devrinde faaliyet köstergen qinmtatar yazicilarnin eserlerinde ideolojik ve lingvistik özellikleri tahlil etile. Edebiy ve sanat eserlerinin lingvistik, tarihiy ve tene§tirme incelemesi sayesinde, milliy metinlerinin ayri hususiyetleri ortaga qoyula. Milletnin §uurunda olgan «Türk», «Tatar» qavramlarinin semantik nüvesi ögrenile. Esasli olaraq, i. Gaspralinin taqipgileri olgan Hasan Ayvazov, Nüman Chelebicihan, Cafer Seydahmet, Cemil Kermengikli, Hasan Qergeyev, Habibullah Odaba§, Ümer Arbatli kibi klassik yazicilarnin tili Türkiye türkgesinden pek farqla§qanini tasdiqlagan tezisleri ortaga giqarila. Bunun isbatini II Dünya Cenkten evvel Qirimda giqqan tarihiy ne§irlerden ve §ahen qirimtatar liberal gazetasinin ilk muharriri H. Ayvazovin maqalelerinden de ögrenebilemiz.
Anahtar kelimeler: kirim, türk, milli, metin, §uur.
Bugün zaman men§urindan kegip, yani siyasiy renklerge boyangan ve gayridan ögrenilmesini talap etken milliy til, §uur meseleleri özüni ge§itli sahalarda aydinlatip, qirimtatar halqinin öz topragina, variyetine mensüpligini tasdiqlamaq ihtiyaci sayesinde gayriy medeniyetler dairesinde degil, kendi mühitinde bile gezilmek üzerindedir. Til ve halq ayrilmaz bir parga olmaqnen beraber igtimaiy kütleler bölünmelerinin sebepgisi olabile. Bu yerde gayeviy prensiplernin saglamligini etnonim, endoetnonim, ekzoetnonim, etnikonim kibi noqtalarnin biribirine uygun yoqsa zit kelgenini anlamaq (anlatmaq) igün kelecekte özüni hür devlet sahibi olaraq tasavvur etken milletnin haqiqiy adi, tili ve hatta yazisinin dogrusini ara§tirmaq kerekligini taniymiz. Diger gali§malarimizda XIX as. sonu ve XX as. ba§i arasinda §ekillengen yani milliy edebiyatnin gizgilerinden lingvosemantik qaramaqar§iligini qayd ettik. Faqat, o devir qirimtatar yazicilarinin resmiy til esasindaki tarti§malarnin mahiyetini agiqlamaq igün nice vesiqali menbaalarni misalge ketirsek bile, §imdi bularni dayaniqli bir delil kibi saymaq ertedir [22; 27; 30]. £ünki edebiy-tenqidiy «qazuvlarimiznin» terenle§mesinen hep meraqli kergeklerini rastketiremiz. Bu vesile, ismail Gasprinskiynin te§ebbüsile Qirimda gazetaciliq ananesinin vucutqa kelmesinen birlikte halqnin etnik adi, tili,
elifbesi yaninda «millet», «qavm», «irq», «quub» kibi meseleler müsülman matbuatinda ayn bir yer alganinina diqqat çekmeli. Velhasil, mevzuniñ mürekkepligi II. Cihan Muharebesi ve evvel nefis sanatiniñ inkiçafina hisse qoçqan qirimtatar yazicilarniñ tili Qirim yahut Türkiye tûrkçesimi kibi suallerniñ halâ ögrenilmegeninden ibarettir. Misal içûn bu mevzu ile ograçqan araçtiricilarnm (V. Radlov, A. Samoyloviç, A. Krim-skiy, B. Çobanzade, H. Ayvazov, Ü. ipçi, H. Odabaç, H. Giraybay, T. Boyaciyev, N. Çeyhzade ve ilh.) çaliçmalarinda mezkür mesele umumiyetle gayeviy, yani tûrkçûlik ve tatarliq cihetten añila. Velâkin grammatik, leksik baqimindan incelemesiniñ sirasi kelgende, yazili tilniñ mahalliy qirimtatar lehçesinen alâqasi olmayip Osmanli türkçesiniñ büyük tesirinde bulungani haqqinda izahatlar berile. Yuqarida añilgan türkolog Samoyloviçniñ fikrine köre, qirimtatarlarniñ resmiy tili ya garp, cenüp tûrkçesi yahut idil-Ural tatarcasi ile qariçip meydanga kele [3; 8; 10; 12; 15; 36; 38; 40].
Zamanimizga qadar eski bediy metinlerinen kirilce varyantinda taniçtigimizdan ötrü, mezkür meseleler nazariye çerçivesinden asla çiqmaz edi. Bugün ise, qirimtatar ilminde latin hurufati üzerinde gayridan baçlangan ameliy i§ unutilgan lingvistik, semantik meseleleriniñ canlanmasina kene meydan berdi. Böyleliknen, Noman Çelebicihan, Hasan Ayvazov, Osman Aqçoqraqli, Cemil Kermençikli ve daha bir sira II. Cihan Muharebesinden evvel icat etken qirimtatar edebiyat erbaplariniñ soñ zamanlarda yañi elifbesinen basilgan eserler temiz istanbul tûrkçesidir, diye zan etkenlerniñ sayisi az degil. Bularniñ arasinda qirimtatar milliy yazicilar da, tetqiqatçilar da bar. Böyleliknen, Qirim lehçelerinde rastkelingen «g»li, ya da yor (yur, yir), miq (muq), iz (uz), up (üp) dudaqli (dudaqsiz) affiksli sözlerine aldanganimiz kibi, metinlerde imlâ, semantika, milliy ahenk, nutuq teçkili, cümle tiziliçi, añaneviy mecaz ve ilh. meselelerni diqqatsiz qaldiramiz1. Bu soy yañli§ tü§üncelerimizden dolayi zemaneviy qirimtatar tili grammatikasiniñ menimsemesinde de çoq problemler halâ ögümizge çiqa [41]. Aksi halda, milliy Qirim edebiyatimiz, adetlerimiz, tarihimiz, variyetimiz bar ise, halq ögünde çiqiçlarda bulunip, Türkiye tûrkçesile qirimtatar tiliniñ muqaddesligini israrliqnen añlatqan I. Qurultay vekilleriniñ hararetli nutqulari sahte sayilmazmi aceba?.. Ve Hasan Ayvazovniñ aytqani kibi:
1 Misal olaraq, 2003 senesi qirimtatar klassik yazicisi M. Nuzhetniñ icadina bagi^lanip çiqqan kitabin izahatlar bölüminde tertip eticisiniñ «eskiden edebiy tilimiz olgan osmanlica» kibi tarti^mali müalázalarga rastkelinmek mümkün / M. Nuzhet. Qirimniñ çôl hayatindan: saylama eserler ciyintigi / hazirlagan N. Seytyagyayev. Simf.: Dolya, 2003. S. 193. - 240 s.
«Bugün qafalarimiz, dimaglarimiz, yeñi fikirler, yeñi zihniyetler, yeñi tü^üncelerle tolup ta§tigi halda fikrilerimizi, tü^üncelerimizi, maqsat ve meraqlarimizi añlatacaq, ifade edecek, dinleyenleri qandirabilecek tilimiz de yoqtur demek?.. » [б].
Haqiqaten, hatir sorulacaq durumda bulunir ekenmiz, Osmanli, Türkiye tûrkçesi diye özgünligimizni qaviyleçtirecek eski variyetimizden, tarihimizden, bediy sözümizden vazgeçkenimiz hucur degilmi?!. Söz kelimi, çahsen Ayvazov meseleniñ çezilmesine hisse qoçmaq istegeni kibi, 1926 senesi qirimtatarca «Yeñi dünya» gazetasinda böyle yaza:
«Ben arabi ve farsiyniñ müselsel (zincirlama) terkiplerine qarçi çimdi ba§i 182, 183, 184'nci nomerolarda degil, bundan 20-25 sene muqaddem isyan etmi§tim... Benim iddia ettigim til: ne eski Osmanli Saray $airleriniñ «tantanadar» tilleri, ne de «§air» Alkedayin: «Sirmalap içlengen baçmaqli kördüm» kibi «davulniñ tez qaqilmasiday, zurnaniñ çiqildamasiday...»2 hem qulaqlarimizi, hem ruhumizi tahri§ eden3 çirkin ve qaba bir tildir. Benim iddia ettigim açiq, sade, zarif, güzel edebiy ve ilmiy bir tildir. Bu til mevcuttir, ya§iyir (!), yaçayacaq, ilerileyecektir. Bunuñ yoluna atilmaq istenilen «dikenler», atanlarin vucudina kirecektir. Bu güzel til, yoluna emel, zafer demetleri, teraqqi ve yeñilik çiçekleri serpmek durmadan yürüyecek, ilerileyecektir... Buña qarçi qoparilacaq isyanlar, §üphesiz, aqim4 qalmaya mahküm olacaqtir... «Çatirtavli»nm tilile çiqmiç «Ye^il ada» ile, bugün Odaba§ tilile çiqqan «Oquv içleri» bu davamizapeksaglam ve qaviy bir til teçkil eter» [б].
Nümüne olaraq ketirilgen metni üzerinde çoq mualâzalar yapmaq mümkün ama... Bu yerde Ayvazovniñ icadini tahlil etkende, onuñ yillar devaminda vaaz etken gayelerniñ sabit, qatiy olmagani kibi sezile. Bunuñ örnegi purizm, yani til temizligi ideallarina sadiqliq köstergen Habibullah Odabaç ve onuñ 1918 senesi «Millet» gazetasinda basqan <Mevlüt bayrami» adli ertegesinden bir parçasi da olabile:
«Ba§qa türlü yazmaqçm gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca yazasiñ, gazetniñ resmiy tili ise Mrkçedir. Biz saña bir ertegelik yer beremiz, baçqa yazilariñni qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksiñ, öz memleketimde öz tilimnen yazmaga yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq çeylerimni gazetniñ ortasindan çekilgen bu qara çizginm astinda ertege suretinde yazmaga mecbur olam...» [13; 30, s. 18-19].
Böyleliknen, sekiz yildan soñra Odaba§niñ muharriligi altinda çiqqan «Yeçil ada» ve «Oquv içleri» mecmualariniñ til funktsionalligi davasinda saglam, qaviy bir til teçkil etkenini bahs etken Hasan
2 Bu sözleri U. ipçi yoldaçin «ileri»de basilmiç «Küre§» nam hikâyesinden alinmiçtir.
3 Tirmalagan. - T.K.
4 Neticesiz. - T.K.
Ayvazovnin sözleri o zamannin içtimaiy-siyasiy iqlimi kibi davali, ekimanalidir. Sonkisinin fikiretüvler tarihini izleyerek «Tatar» ve «Türk» mürekkep söz oyunini bir taraftan, ve diger cihetten ise milliy ilim talaplarina riayet etken ortaq bir tilni meydanga ketirmek haqiqiy arzu üstünligini köremiz. Bu yerde Türkiyeden ayrilmaq degil, qirimtatarlarnin qadimiy hurriyetperverlik hissesi birinci planga sürülgeni kibi, Qirim matbuatinin tili de ameliy içke keçirilip kiçirilmegen «Garp Tûrkçesi» projesi sifatinda qala [7; 11; 30, s. 126-716]. Bu lingvistik olayina yararli izahatni berecek olsaq, 1931 senesi «Yeni dünya» gazetasinda «V.D.» belgilerinen imzalanip basilgan «Edebiy tilimiz haqqinda» maqalesine muracaat etmeli. Müellif, o devir qirimtatar edebiy tilnin inkiçaf yolu baçinda turganlarini tasnifile böyle ayira:
1. Tatarciliq maqsadi altinda çôl çivesinin üstünligini ileri sürüp purizmge dogru ketkenleri;
2. Yali boyu çivesile pantürkizm siyaseti;
3. Rusçuliq ceryaninin keniçlenmesine qol tutqanlaridir [19, s. 228]. Îçbu til-lehçe qalabaligi sayesinde Qirim alimi, yazicisi B. Çobanzadenin 1918 senesi Budapeçte bulunip qalemge algan «Tuvgan til» adli meçhur manzumesinden bir-eki satirni da hatirlamamaq mümkün olmaz:
«Bilmiymen Türükmi, Tatarmi adin, Bek yaman tatlisin, Tanridan tadin, Türük de, Tatar da senin sözlerin, ikisi - iki çift munlu közlerin...» [14, s. 55].
Bu vesile 1917 senesi Qirimda keçirilgen Birinci Qirimtatar Parla-mentosinin tercümani Cemil Kermençiklinin edebiy mirasina muraacaat etip «Ben bir türküm!», «Tatarim!», «Son sözüm!» çiirlerini de rastketi-remiz [23; 24, s. 105-106; 25, 28]. Edipni siyasiy qalabaliq ceryanina tü§üp, kâh türk çairi M.E. Yurdaqulnin «Cenge giderken» [42] çiirine taqiben «Türklük»ni vaaz etken, kâh firildaq çevirip «Tatarliq»ni zikretken bir zat sifatinda tanimaq mümkün. Fiilen, qalem ustazinin gayeviy felsefesi türkiy halqlarnin birleçmesi ve §u sirada qirimtatarlarnin qudretli millet kibi bir noqtaga sarilmasindan ibarettir. Yani yazicinin lafinen aytsaq, olsun tatar, olsun türk her birisi irq, qan, can kibi hür ve birdir: «Ekseriyet türklüge atar can, Qardaçlilar tatar ve türk birdir qan. Bugün onun ayaginda yoq arqan. Ben bir türküm, türklüge qurbanim, Meslegimden vazgeçersem üryanim...» Ya da:
«Kerek degil dilimizi bölmeye, «Türk» diyerek halqimizi kesmeye.
O, hazirdir bu maqsatta ölmeye,
Ben bir türküm, pek severim bu dili,
Anlar bunu Qirim, Qafqas, Rum ili...» [28].
Misalge ketirilgen manzum eserinin serlevhasi «Ben bir türküm» olsa da, müellif öz haqiqiy ismi yerine «Qirim» mahlâsini qullana. Böyleliknen Vatani - Qirimga samimiyligini bildire.
Mevzumizni devamlayaraq, Osman-Kemal Hatifnin I. Qirimtatar Qurultayini Türkiyedeki soydaçlarina tanitmaq niyetinen bastirgan «Gök bayrak altinda milliy faaliyet» adli kitapni alayiq [33]. Müellif öz çaliçmasinda qirimtatar medeniyet erbaplarinin publitsistik eserlerlerini inceleyerek, nedendir original metinlerde rastkelingen «Tatar», «Qirimtatar» sözleri yerine «Qirimli», «Qirim müsülmanlari», «Türk», «Millet» kibi terminlerini qullana. Hatifnin ince felsefesini - Qirimni elge keçirgen Rusiye siyasetinden, yani «soydaç halqlarini birleçtirmek» niyetile idil-Ural ve Qirim tatarlarini qariçtirmaq planlarindan ögrenebilemiz. Bu mürekkeple§ken çaraitlerde kimligini saqlamaq içün yani yollarni araçtirgan qirimtatar halqi, 2014 senesi mart 29'da Bagçasaray çehrinde VI. Qurultayini çagirip, kün tertibine etnonim meselesini de qoya. Yaziqlar olsun, bu yerde bulungan mebusin çogu aytilgan leyhani qabul etmege hazir degil edi [43]. Bugün, bahs etilgen etnonim gayesinin esas taqipçisi «Qirim» gazetasi ve onun muharriri B. Mamut olsa, evvelce yarimadada slavyanlar qarçisinda az körüngen qirimtatar halqinin bir tüske kirme^ün «türk» adini almaq teklifte bulungan Azerbaycan halq cephesinin lideri Abülfez Elçibeyni de diqqatsiz qaldirmaq mümkün olmaz. Böyleliknen, A. Elçibeynin fikrine köre, Qirimda yaçagan ve ileride milleti «türk», dep yazdirmaga tü§üngen azerbaycan, özbek, türkmen, qazah, qirgiz ve diger müsülmanlar birleçerek, sayisinen ruslar kibi sözge sahip olmaq ihtimali bar edi. Bu yolu ile 1990'nci senelernin ilk çeriginde Azerbaycanda çoqluqni teçkil etken milletnin adi «türk» olaraq tanilgani haqqinda bellidir [2, s. 134-135].
içte, türkiy halqlarnin içersinde sarsilmaz türkçülük gayesinin tarihini ve Sovyet rejiminin tazyiqi altinda ezilgen tür^ü qirimtatar liderlerinin talihini köz ögüne ketirerek E. Kirimal, A. Özenba§li, A. Hil-miy, M. Qurtiy, N. Seydahmet, E. Grabov, A. Zeni, M. Velicanovnin «Azat Qirim»da bastirgan tarihiy mulâzalarina keçmeli. Hususan, Qirimda içtimaiy, siyasiy, kültür faaliyetinen tanilgan Murat Velicanovnin «Yani imlâmiz hususinda» adli maqalesi diqqatni celp ete. Müellif, I. Umumqirim til konferentsiyasi ve bu yerde qirimtatar latin elifbesi esasqa alinip, tamir sözlernin imlâsi fonetik, affikslernin ise morfologik prensip üzerinde tizilmesi haqli olaraq qabul olungani haqqinda yaza. Ve sonra Sovyet hükümeti devrinde, yani qirimtatar
grammatikasi rus kiril hurufati qalibina soqulmasindan ötrü peydalangan ziddiyetliklerni tamaminen böyle tarifley:
«Rus elifbesi esasina tertip olungan imlâmizda çekliy printsipke meydan daha ziyade berilgen edi ki, bu imlâ qaideleri mücibi, sozuq seslerdeki dudaqliq yalñiz ekinci hecaga qadar saqlanila ve qalgan hecalarda sozuqlar dudaqsiz çekilde yazila ediler. «Köylü, yüzükli, sütsüz, ömürsiz, yolcu, odunci, sütlük, büyüklik» sözlerinde olgani kibi ayni affiks, bulungan hecasina köre, hem dudaqli, hem dudaqsiz çekilde yazila edi. Bundan baçqa «töküp, sütnüñ, öldü» sözlerdeki kibi, pek çoq hallarda keçken zaman, hal, hal-fiil ve diger affikslerniñ açiq-aydin dudaqli telâffuzlarina baqmadan, yazida (tökip, sütniñ, öldi olaraq) dudaqsiz çekilde yazilmalari, oquycilar içrn yalñiz dogru yazuvni ögrenüvde degil, hatta dogru oquyabilüvde dahi büyük Mçtakler dogurgani her hocaga belli bir haldir» [37; 41].
Buña ragmen, oquyicilar dairesiniñ keniçlenmesi içûn kiril, latin ve arap elifbelerini birlikte qullanmaga mecbur olgan «Azat Qirim»ni inceleyerek, sözü keçken imlâ qaramaqarçiliqlarini da rastlamamaq mümkün degil. Ezcümle, o devir milliy neçirlerimizde yapilgan elifbe eksperementleri bugünki çaliçmalarimizda da büyük rol oynay. Misal olaraq, 1909'da Qirim müsülmanlari arasinda az qullanilgan kiril elifbesi esasinda basilgan «E^it, mevta ne sevleyur» adli manzum eserini köz ögüne alayiq [9; 16, s. 158-167; 31]. Qirimniñ çol çivesine ait «sevlemek» fiilinden çiqqan «sevleyur5 sözüni eski qirimtatar arap yazili metinlerinde «söylüyor», «söyleyur», «sevliyer» [1, s. 394; 30, s. 433; 34, s. 1-б8] kibi oqup, eserniñ hususiy milliy çizgilerni gayip etmek ihtimali
5 H. Çergeyevin «E§it, mevta ne sevleyur» poemasi 1909 senesi basilgandan soñra «Millet» gazetasiniñ 1917 senesi 23 haziranda çiqqan nüshada mezkür eserniñ ekinci kere neçirge hazirlangani haqqinda haber berile. Faqat, bu yerde «Taqdir» adli ilânda bahs etilgeni kibi, müellifniñ yañi kitabi oquyicilarga biz bilgen «E§it, mevta ne sevleyur» degil, «E§it, mezar ne söyleyur» serlevhasinen tanitila. Bu vesile ilánniñ mündericesini nümüne olaraq ketiremiz: «Çu nam («Taqdir») altinda milliy çairimiz Hasan efendi Çergeyefin manzum bir eseri basilup meydan intimara qonulmiçtir. «Taqdir» Qirim §ivesinde yazilup bir tatar qiziniñ hal problemalarini tasvir idiyur. Eseriñ mevzuyi gayet güzel ve zengindir. Lisan, uslüp ve qafiyece olan nuqsanlarile beraber Hasan efendi Çergeyefi bu eserile tebrik ideriz. i^itdigimize köre, Çergeyef efendiniñ «E§it, mezar ne söyleyur» nam §iir dahi yaqinda ne§ir olunacaqdir. Hasan efendi bu §iirinden sebep vaqtile bir qaç fitneciniñ donoslarina binaen tevqif idilüp hapshanede yatmi§ edi. Hasan efendi Çergeyef Aqmescit darulmualiminni ikmal eden, tatari pek seven Qirim zadekânlarindan bir efendidir. Muharebe-yi iptidasinda silâh altina alinaraq harbiye mektebini bitirmi§ ve harp hatinda kösterdigi yararliqlarindan dolayi poruçik rutbesini qazanmiç. Çergeyef efendi hazirda Aqmescitte buluniyur. Harp hatindaki Müsüman Askerleri Komitesi faidesine olaraq bu künlerde kendi eserlerinden birini mevqi-tema§aya qoyacagi e§itildi» / Taqdir. ilân // Millet. - 1917. - iyül 23. - T.K.
bar. Zaten «Sevliyer» sözüni Habibullah Odaba§niñ 1919 senesi arap hurufatli «Millet» gazetasinda basqan «Dereköy» ertegesinde rastke-tiremiz. «Sevlemek» s0züniñ qipçaq agiz çeçitine ait olganini P. Falev ve B. Ercilasunniñ çaliçmalarindan da ögrenmek mümkün. Amma Hasan Çergeyevnm yazgan poemaniñ mündericesini oqurken, bu yerde Qirimniñ hem çôl, hem yali boyu §iveleriniñ sintezini, yani biribiriyle yogurlaçip bir canli tilni meydanga ketirgenini bu qisqa manzum satirlarindan köremiz:
«Diñle oglum, sevleyum ben, Sen terûnçik toqtap dur: Millete fayda itmeyeni Araci oni toqmaqdur;
Dünya bagli ahirete, Cahil olsa bir adam Ölgende de çeker ceza Eksilmez ba§i belâdan;
Birlik olmay gitseñiz §ay,
í§iñiz gayet çoq fena.
Ne dünyade, ne ahrette
Bulunmaz derde hiç deva!..» [9, s. 10].
Anca edebiyat ve sanat erbabi H. Çergeyev (1879-1946) Qirimniñ Or b0lgesiniñ Açikeç köyünde dogup tahsilini mahalliy mektepte ve soñra Aqmescitteki hocalar lisesinde devam eterken Büyük-Yanköy, AlmaTarhan, Sarayli-Kiyat degen yerli köylerinde bayagi vaqit hocaliq yapip kele eken. Yani Türkiyede hiç yaçamagan, oqumagan, istanbul soqaqlarini dolaçip yürmegen Çergeyevnm metinlerindeki mahalliy til koloriti Gasprinskiyniñ «Terciman» gazetasinda türk-müsülman dünyasi ^ün kef etken demokratik tiliniñ misali olaraq saymaq mümkün. 1909 senesi matbaa yüzünden 500 adet olaraq çiqqan kitapçesi tabiy ki, Qirim oqumiçlarina bagiçlangandir [17]. Çaliçmamizda esas yerini algan tezisniñ dogruligini Qirimda ilmiy bediy eserlerile belli O. Aqçoqraqlinm icadinda da bulabilemiz. Edipniñ ömrüni temelinden ögrengen prof. i. Kerimovin qayd etekenine köre, müellifniñ bediy metinlerde «sunmaq», «savga» sözlerini de rastketirmemiz mümkün. Bularga türk, özbek sözleri aytmaq dogru kele amma, her birisinde qirimtatar tarihiy alâmetlerni de tapmaq mümkün. Misal olaraq, Qirim hanligi devrinden qalgan resmiy mektüplerden, yarliqlardan «savga» s0züniñ bugün özbeklerde qullangan sade «bag§i§» degil, «harbiy ganimet» manasinda qullanganini añlaymiz
[4; 18]. Nihayet, XX asimiñ ba§inda Qinmda hocaliq faaliyetinen belli olgan Ümer-Samih Arbatli ve onuñ 1914 senesi ?iqqan «Qocuqlarga arqada§» dersligini alayiq. Bu yerde, maarif, edebiyat erbabi mahalliy mekteplerni Istanbul derslikleriniñ yerine qirimtatarca kitaplannen teminlep, talebelerine ana tiline sevgi a§lamaq niyetiniñ pe§ine tü§e [20]. Böyleliknen, Ümer-Samih öz qiraet kitabinda öz yazgan sade, ince fikirli bediy par?alarnen beraber türk yazicilarniñ §iirlerini qirimtatarcaga uygunla§tirip gen? oquyicisina nümayi§ ete. Bulardan T. Fikretniñ «Agustos böcegi ile qarinca»; M. Yurdaqulniñ «Küne§ dogarken», «Demirciniñ ögüti» ve ilh. serlevhalarni rastlaymiz [5, ss. 19, 20-21, 6061, 62, 79-81, 86-87]. l§te Mehmet Eminniñ «Örs ba§inda» («Demirciniñ ögüti») manzumeniñ original ve qirimtatarca örneklerine müracaat eteyik.
Türkiye türk?esi varyanti:
« - Kalk gidelim!..
- Hayir oglum, §imdi benim i§ vaktim
Bak, ben daha ocaktaki demirleri dövmedim.
Mavimtirak alev sagan ocagimin önünde
§u ak, kizil demirleri dövmek gerek bugün de.
Yalan degil, bu dünyada cennet gibi yerler var.
Ancak ekmek kazananlar, bundan bir zevk duyarlar.
Yoksullara bir cehennem gibi gelir her bucak.
Onun i gin benden sana ögüt olsun gali§mak...»
Qirimtatarca varyanti:
«- Qalq gidelim!..
- Hayir oglum, §imdi benim i§ vaqtim
Baq, ben daha ocaqtaki demirleri dövmedim.
Mavimtiraq alev sagan ocagimin ögünde,
§u aq, qizil demirleri dövmek kerek bugün de.
Yalan degil, bu dünyada cennet kibi yerler var.
Läkin ötmek qazananlar, bundan bir tat duyarlar.
Yoqsuzlara bir cehennem kibi kelir her bucaq.
Onuñ igün benden saña ögüt olsun gali§maq...» [29, s. 80-81].
Til, usul, §ekil sadeliginen köy avam halqina öz eserlerini sevdirgen Mehmet Emin Yurdaqul tabiy ki, Ümer-Samihniñ icadiy meyillerine uygun kele. Sade, qisqa, añlayi§li manzum ve nesir eserlerinden tertip olungan «Qocuqlara arqadap> kitabi Qirimda gayet popular olganini müellifiniñ özü yazgan memuarlarinda böyle añlatila:
«1905 senesine qadar Qirimda ana tilinde oqup-yazganlarniñ sayisi her halda pek az edi. iptidaiy tahsil de til ihtiyacini temin etecek bir halda degil edi. Medreselerde ana tili hiç de oqutilmay edi. Ana tiliniñ milliy bir varliq olganini taqdir etken bile pek az edi. «Çocuqlara arqadap> nami altinda tertip ve eki qisim olaraq neçir etken qiraat kitabimdan usula kelgen aks seda müsbet oldu. Eki kere bastirdim. Bütün Qirim mekteplerinde istanbul qiraat kitaplari yerine bular oqutilmaqta edi, ister-istemez çairlikni elge aldiq. Zornen olsa da, bir qaç manzume yazaraq, kitaplarniñ o yerine, bu yerine qo§tiq...».
ilk baqiçtan yuqarida eki manzum parçasinm biribirine e§ kelgeni kibi körünse, ara-sira hususiy qirimtatar terminleri de közümizge çarpa: ögünde (önünde), lâkin (ancak), ötmek (ekmek), tat (zevk), yoqsuz (yoksul). Bu yerde daha qoçmaq kerek ki, qirimtatar tili esas ^ çivesinden çekillenip biribirini tamamlagan pek büyük irmaqqa beñzer. Esasi - Ortayolaq çivesi eki taraftan kelgen Qirim çöl (qipçaq tilleri pitagi) ve yaliboyu (oguz tilleri pitagi) halq çivelerini kendine tartip bir üniversal qirimtatar tilini meydanga ketirir. Bunuñ ile beraber sovyet akademigi, türk§inas Ervand Sevortyan meraqli bir haber bere. O, türkiy tillerniñ evrim hususiyetlerini inceleyerek, qirimtatar tiliniñ grammatik quruliçi qipçak, lugat terkibi ise çogu oguz tipine uygun kelgenini bahs eter [З2]. Bu fenomenini yuqarida adlari keçken qirimtatar edipleriniñ yazgan arap hurufatli eserlerinde de rastketirebilemiz. Söz kelimi, maqaleniñ baçinda qayd etkenimiz kibi, çoqsu hallarda til - halqniñ milliy tamirlarni, öz topragina sahipligini isbatlamaqnen beraber milletniñ milliy kimligini saqlagan bir ceryanidir. Misal olaraq, ateçin türkçü C. Kermençiklinm icadina qaytip, eserlerinde Qirim maiçetile yaqindan tani§ olamiz. Cahillik yüzünden üfürü^ilerniñ eline tü§üp qurban olungan masum qirimtatar qadin-qizlarina hitaben «bugavlar», «kapik», «quda», «qudaliq», «baqtaci», «çirna», «qirna», «büklesin», «yaman yel», «yürek siqleti» ve ilh. kibi hususiy terminlerni qullanir. i§te bularniñ cümlelerde nasil ifade olunganini da köz eyleyik:
«Seniñ havasiz, küne^siz dört divar arasinda her $eye hasret, dünyaya hasret, yariga hasret, çiçekler kibi soldugiñ, qafesteki bülbüller kibi 0ldügiñ, ömür boyu çekiçe-çekiçe 0ldügiñ yeti§ir! Ba§iñ agirsa - «qirna», beliñ agirsa - «çirma», k0züñ, ti§iñ agirsa - «nezle», diye cahil üfürik-çilere qurban oldugiñ yeti§ir! Qarniñ agirsa - «büklesin», suvuqlansañ -«yaman yel», mideñ bozulsa - «yürek siqleti» daha bir $ey bulamazlarsa, çarpinmiç, - diye cincilere, baqtacilara qurban oldugiñ, taçlardan, topraqlardan yardim isteye-isteye 0ldügiñ yetiçir!..» [21]. Bütün bular havama, mutaasipli köy halqiniñ mantiqqa uymagan ve insan sagligina zarar ketirgen davraniçlari kibi körüne. Amma bazi simptomlarniñ
(belirtilerniñ) açiqlanmasini bugünki tibbiyette bile bulabilemiz. Misal olaraq, Kermençiklinm «Bu da bir nev «insaf» maqalesinde rastladigimiz «irradiatsiya» (irradiare) olayidir. Yani mide hastaligi sayesinde yürek sahasinda peydalangan sahte bir köküs agirligi, siqintisidir.
Til vastasile milliy mentalitetini aydinlatqan atasözler, deyimler, algiçlamalar ile lânetlemeler de sayilabilir. Bular halqniñ eñ qadimiy añane irmaqlarindan çiqqan ve genetik çifresini taçigan bir temeldir. Bunuñ açiq misali Kermençikliniñ «Vatan hainlerine qargiçlarim!» manzumesidir:
«Lânet size ey, zeherli yilanlar, / Yüregiñizi bilesün çayanlar. / Tamiriñiza kükürt soyu yürüsün / Agiziñizdan taçsun qara qanlar; / Yer yüzünden silsün sizi tufanlar, / Közümzi tutsun temiz vicdanlar. / Bilmem, daha ne istersiz milletten / Yetiçmedimi virdigi qurbanlar; / Yeti§ir bu milletiñ sayesinde / Taqindigiñiz çe§it-çe§it unvanlar. / Defol gidiñ bu milletin baçindan, / Yeriñiz olsun qaranliq zindanlar; / Nedir bu zavalli milletiñ suçü? / Size yetiçmezmi belleysiz k^çu? / Tutsa eger yaqañizdan, bir yere, / Qiyamete qadar kelmez eki ücü» [2б].
Eser baçindan soñuna qadar quru qirimtatar qargiçlardan ibaret olganini köstermek niyetile §iir satirlarini mahsus bir siraga tizdik. Bu yerde müellif sade halq tilinen vatan hainlerine hitaben, bularniñ millet içlerine yaqinlaçmamasini israr ete. Ve kontrolsiz coçqunliq sayesinde samimiy nefretni saqlamay. Ki Qirimtatar Qurultayina demokratik seçimleri arfesinde Merkeziy Müsülman icraat Komitetini yiqmaq, Qirim müftisi Nöman Çelebicihannm avtoritetini eksiltmek maqsadinen yapilgan suiqastlar halq sabiriniñ soñ noqtasi oldu. Kermençikli büyük darginliq durumda bulunirken dü§manga mahsus ayirgan sözlerni çoq saylamadan halq agzinda asirlarca çekillengen hazir semantik konstruk-tsiyalarini qullana. Yani til ve kültür ile arasindaki münasebetlerinden bahs etersek, isterseñ yazili, isterseñ sözlü metin tili bu halqniñ bütün evrim tarihini, hadiselerini közden keçirip qayd etken canli bir çaattir. Velhasil, çaliçmamizda bediy metinniñ milliyligini açiqlamaq içün teklif ettigimiz usullar yalñiz adi keçken yazicilarniñ degil, dünyace meçhur qirimtatar romancisi Cengiz Dagciniñ eserleri üzerinde qullanilmaq mümkün. Bütün ömür Londrada yaçap ve soñ nefesine qadar romanlarda qirimtatar halqiniñ trajesini «terkçe» añlatqan edipniñ elyazmalari bu yolda cevaplar verebileceginden §üphemiz yoq.
MENBAALAR
1. Ahmet B. Ercilasun. Baçlangicindan Yirminci Yüzyila. Türk Dili Tarihi. Ankara, 2004. 47б s.
2. Ali §amil. Qirim sevgisi: Qirimtatar halqinin belli erbaplari haqqinda. Simferopol, QCi «Qinmdevoquvpedneçir» neçriyati, 2012. 200 s.
3. Altanli A. §amil Tohtargazi ve Çergeyev. Bolçevik yolu, 1925, № 4, s. 29-31.
4. Aqçoqraqli O. Qirim türk-tatar edebiyatinin qisqaca tarihçesi. Millet, 1920, № 6 (57, Yanv. 13; № 7 (58), Yanv. 15; № 9 (60), Yanv. 20; № 10 (61), Yanv. 23; № 12 (63), Yanv. 27; № 13 (64), Yanv. 29; № 14 (65), Fevr. 1.
5. Arbatli Ü. Çocuqlara arqadaç. Qiraet. Birinci kitap. Petrograd, M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. 87 s.
6. Ayvazov H. Bizde edebiy ve ilmiy dil lâzimmi, degilmi? Yeni dünya, 1926, № 183 (1059), Avg. 12; № 185 (1061), Avg. 14.
7. Ayvazov H. Edebiy, ilmiy tile dogru! Yeni dünya, 1927, May. 29.
8. Aziz çehitimiz Hamdi Giraybaynin «Qirim tarihi» dissertatsiyasinin ilâvesi: Qirim edebiyatina bir baqiç. Yildiz, 1995, № 3, s. 18-20.
9. Belgisiz. Eçid, mevda ne sevleyür! Manzume. Canköy, tipografiya M.i. Abkina, 1909. 12 s.
10. Boyaciyev T. inqilâp devrinde qirimtatar yaçligi: qirimtatar yaçlan arasinda burjua milletçiligi ceryani ve kommunist hareketi tarihiinden qisqa bir oçerk. Aqmescit, Qirim devlet neçriyati, 1930. 108 s.
11. Cafer efendi Seydahmetin siyasiy nutqu. Millet, 1918, № 24, May. 19; № 26, May. 21.
12. Çatirtavli. Bütün yazicilarimizga: qaysi til? Millet, 1918, Avg. 23, 25.
13. Çatirtavli. Mevlüt bayrami. Kiçkene ertege. Millet, 1918, № 177, Dek. 19.
14. Çobanzade B. Bir saray quracaqman. §iirler. Simferopol, Sonat, 2001.
192 s.
15. Çobanzade B. Kirimtatar edebiyatinda Kurultaycilik ve milletçilik. BaKi, Azerbaycan ilmi tedkik institutu neçriyati, 1929. 38 s.
16. Kerimov i. «Eçit, mevta ne söyleyur!» (A. Çergeyevnin poemasina dair bazi qaydlar). Yildiz, 1996, № 6, S. 158-167.
17. Kerimov i. Hasan Çergeyev (1879-1946): hayati ve faaliyeti ile bagli eski ve yani malümatlar. Elektronik ceryani: http://ilmiyqirim.blogspot.ru /2012/09/asa-n-cergeyev-1879-1946-ayat-ve. html
18. Kerimov i. Türkiye Türkçesi mi, Kirim TCrkçesi mi. Elektronik ceryani: http://www.dailymotion.com/video/x 1yahj2_5-dakika-turkiye-turkcesi-mi-kirim-turkcesi-mi_creation#user_widget
19. Kerimov i. Medeniy esnas (1920-1938). Aqmescit, Tavriya, 1997.
496 s.
20. Kerimov i. Ümer Sami Arbatli (1881-1951): Qisqa tercime-i-hali. Elektronik ceryani: http://ilmiyqirim.blogspot.ru/2013/12/umer-sami-arbatl-1881-1951-qsqa-tercime. html
21. Kermençikli C. Bu da bir nev «insaf». Millet, 1917, № 18, iyül 21.
22. Kermençikli C. Ma-bih-il-iftiharim. - Qinmliqtir menim gururim. Hazirlagan Т. Kerim. Aqmescit, Qrimdevoquvpedneçir, 2005. 135 s.
23. Kermençikli C. Son söz. §iir. Millet, 1918, iyül 31.
24. Kermençikli C. Son sözüm. §iir. Qirim mecmuasi, 1918, № 6.
25. Kermengikli C. Tatanm! §iir. Millet, 1918, Okt. 16.
26. Kermengikli C. Vatan hainlerine qargi§larim. §iir. Millet, 1917, Sent.
28.
27. Kirimov T. Cemil Kermengiklinin bediy mirasi: XX asirnin ilk gerigi. Aqmescit, Ocaq, 2007. 164 s.
28. Qirimli. Ben bir türkim. §iir. Millet, 1918, Avg. 19.
29. Mehmet Emin. Demircinin ögüti. §iir. Arbatli Ü. Qocuqlara arqada§. Qiraet. Birinci kitap. Petrograd, M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. 87 s.
30. Millet cevherleri: N. Qelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odaba§, O. Murasov, C. Kermengikli, A. Qadrizade: 1917-1920 ss. «Millet» gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler. Hazirlagan T. Kerim. Simferopol, QCi «Qirimdevoquvpedneijir» ne§riyati», 2012. 716 s.
31. Muradasilov A. Asan Qergeyevnin «E§it mevta ne sevleyur» poemasinin tolu metni. Yani dünya, 2009, no. 51-52, Dek. 30.
32. Obsheye yazykoznaniye. Formy sushestvovaniya, funktsii, istoriya yazyka. Redaktor B. Serebrennikov. Moscow, Nauka Publ., 1970. 597 s.
33. Osman KemalHatif. Gökbayrak altinda milli faaliyet (1917 Kirim Tatar milli istiklal hareketinin hikayesi). Yeniden yayina hazirlayan H. Kirimli. Ankara, §afak Matbaacilik San. Tic. Ltd. §ti, 1998. 128 s.
34. Poslovitsi, pogovorki i primety krymskih tatar, sobrannyh Bodaninskim, Martino i Murasovym. Redaktor A. Samoylovig, P. Falev. iTUAK, 1915, no. 52, s. 1-68.
35. Revizionnaya komissiya predlagayet pereimenovat krymskih tatar v krymtsev. Elektronik ceryani: http://qha.com.ua/ru/politika/revizionnaya-komissiya-predlagaet-pereimenovat-krimskih-tatar-v-krimtsev/134567/
36. Samoylovig A. izbranniye trudy o Kryme. Simferopol, Dolya, 2000.
296 s.
37. Selim Rapoport. istoriya krymskoy ASSR. Elektronik ceryani: http://www.avdet.org/node/9331
38. Seyidcelil §emyi. Tilimiz. Millet, 1918, no. 84, Avg. 6.
39. §amil §evket. Tatar dili ve edebiyati. Millet, 1918, Avg. 15.
40. §eyhzade N. Tilimiz ve edebiyatimiz haqqinda bazi qaydlar. Azat Qirim, 1943, Mart 30.
41. Velicanov M. Yani imlamiz hususinda. Azat Qirim, 1942, no. 65, Sent. 4.
42. Yurdakul M. Cenge giderken. §iir. Elektronik ceryani: http://www.fanat.az/modules.php.name=biyografi
43. Zavershilas' 2-ya sessiya Kurultaya krymskotatarskogo naroda. Elektronik ceryani: http://qha.com.ua/zavershilas-2ya-sessiya-kurultaya...
Müellif haqqinda malümat: Tair Nuridinoglu Kirim - filologiya ilimleri namzeti, dogent, Qirim mühendislik ve pedagoji üniversiteti, Qirimtatar tili, edebiyati, medeniyeti ve tarihi boyunca ilmiy-ara§tirma institutinin hadimi (295015, Ugebniy soqaq araligi, 8, Simferopol, Qirim, Rusie Federatsiyasy); milletara@mail.ru
Язык произведений деятеля крымскотатарской
литературы А.С. Айвазова и его современников
Таир Кирим
(Крымский инженерно-педагогический университет)
Аннотация. В статье рассматривается языковая и идеологическая специфика произведений крымскотатарских писателей периода этнокультурного возрождения в Крыму конца XIX и начала XX века. Посредством лингвокультуро-логического, сравнительно-исторического анализа литературно-художественных материалов выявляются черты национальности текстовой материи. Определяется семантическое ядро концептов «тюрк» и «татар» в сознании народа. Выдвигается тезис, свидетельствующий о том, что печатное слово классиков, таких как: Номан Челебиджихан, Джафер Сейдамет, Асан-Сабри Айвазов, Джемиль Керменчикли, Асан Чергеев, Абибулла Одабаш, Умер-Сами Арбатлы (сюда также можно отнести и выдающегося в тюркском мире писателя-романиста Дженгиза Дагджы) мало имеет общего с турецким языком. Это подтверждают и отдельные историографические источники довоенной периодической печати. В частности, первый редактор либеральной газеты «Миллет», где в большинстве своем публиковались вышеупомянутые личности, утверждает, что периодические издания Чатыртавлы, являются идеальным соответствием стандартам литературного языка крымских татар.
Ключевые слова: Крым, тюрки, национальный текст, сознание.
Сведения об авторе: Таир Нуридинович Киримов - кандидат филологических наук, доцент, сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым, Российская Федерация); milletara@mail.ru
The language of works of the Crimean Tatar literature
cultural figure A.S. Ayvazov and his contemporaries
Tair Kirim
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract. The article deals with the linguistic and ideological specificity of the Crimean Tatar writers' works of ethno-cultural revival period in the Crimea in late XIX and early XX century. Through linguistic and cultural, comparative and historical analysis of the literary-artistic materials features of the nationality textual matter are identified. The semantic core of concepts «Turks» and «Tatars» in the minds of people is determined. The thesis, indicating that the printed word of the classics, such as Noman Chelebidzhikhan, Dzhafer Seydamet, Asan-
Sabri Ayvazov, Dzhemil Kermenchikli, Asan Chergeev, Abibulla Odabash, Umer-Sami Arbatly (an outstanding novelist in the Turkic world, Dzhengiz Dagdzhi, can also be added to the list) has little in common with the Turkish language, is proposed. This is confirmed by some historiographical sources of pre-war periodicals. In particular, the first editor of the liberal newspaper «Millet», where mostly the above mentioned persons were published, claims, that periodicals of Chatyrtavly correspond perfectly the standards of literary language of the Crimean Tatars.
Keywords: The Crimea, the Turks, national text, consciousness.
REFERENCES
1. Ahmet B. Ercilasun. Ba§langicindan Yirminci Yüzyila. Türk Dili Tarihi [From the Beginning till the Twentieth Century. The history of Turkish language]. Ankara, 2004. 476 p.
2. Ali §amil. Qirim sevgisi: Qirimtatar halqinin belli erbaplari haqqinda [Love to Crimea: About famous people from among the Crimean Tatars] Simferopol, «Qmmdevoquvpedneijir» Publ., 2012. 200 p.
3. Altanli A. §amil Tohtargazi ve Qergeyev [ Altanli A. Shamil Toktargazi and Chergev]. Bol§evikyolu [The way of Bolsheviks], 1925, no. 4, pp. 29-31.
4. Aqgoqraqli O. Qirim türk-tatar edebiyatinin qisqaca tarihgesi [A short history of the Crimea Tatar (Turk Tatar) literature]. Millet [Nation], 1920, no. 6 (57, Yanv. 13; no. 7 (58), Yanv. 15; no. 9 (60), Yanv. 20; no. 10 (61), Yanv. 23; no. 12 (63), Yanv. 27; no. 13 (64), Yanv. 29; no. 14 (65), Fevr. 1.
5. Arbatli Ü. Qocuqlara arqada§. Qiraet. Birinci kitap [A friend to children. For reading. The first book]. Petrograd, M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. 87 p.
6. Ayvazov H. Bizde edebiy ve ilmiy dil lazimmi, degilmi? [We need literary and scientific language, don't we?]. Yeni dünya [The New World], 1926, no. 183 (1059), Avg. 12; no. 185 (1061), Avg. 14.
7. Ayvazov H. Edebiy, ilmiy tile dogru! [Towards the literary and scientific language!]. Yeni dünya [The New World], 1927, May 29.
8. Aziz §ehitimiz Hamdi Giraybaynin «Qirim tarihi» dissertatsiyasinin ilavesi: Qirim edebiyatina bir baqi§ [Appendix from our dear saint Hamdi Geraybays' dissertation «History of the Crimea»: A glance at the Crimean Tatar literature]. Yildiz [Star], 1995, no. 3, pp. 18-20.
9. Belgisiz. E§id, mevda ne sevleyür! Manzume [Listen to what the deceased say!]. Canköy, tipografiya M.i. Abkina, 1909. 12 p.
10. Boyaciyev T. Inqiläp devrinde qirimtatar ya§ligi: qirimtatar ya§lari arasinda burjua milletgiligi ceryani ve kommunist hareketi tarihiinden qisqa bir ogerk [Crimean Tatar youth during the revolution: a short essay about bourgeoisie nationalism among the Crimean Tatar youth and the communist actions]. Aqmescit, Qirim devlet ne§riyati [Simferopol, Crimean State publishing house], 1930. 108 p.
11. Cafer efendi Seydahmetin siyasiy nutqu [The political speech of Gafer Seydamet efendi]. Millet [Nation], 1918, no. 24, May. 19; no. 26, May. 21.
12. Çatirtavli. Bütün yazicilarimizga: qaysi til? [To all our writers: what language?]. Millet [Nation], 1918, Avg. 23, 25.
13. Çatirtavli. Mevlüt bayrami. Kiçkene ertege [The holiday of Mevlyut. Small piece of folklore]. Millet [Nation], 1918, no. 177, Dek. 19.
14. Çobanzade B. Bir saray quracaqman. §iirler [Chobanzade.B. 'I'll build a palace. Poems]. Simferopol, Sonat, 2001. 192 p.
15. Çobanzade B. Kirimtatar edebiyatinda Kurultaycilik ve milletçilik [Love to Nation and about Kurultay in the Crimean Tatar literature]. Baku, Azerbaycan, Institute of scientific research publishing house, 1929. 38 p.
16. Kerimov i. «Eçit, mevta ne söyleyur!» (A. Çergeyevnin poemasina dair bazi qaydlar) [Listen to what the deceased say]. Yildiz [Star], 1996, no. 6, pp. 158-167.
17. Kerimov i. Hasan Çergeyev (1879-1946): hayati ve faaliyeti ile bagli eski ve yani malümatlar [Kerimov I Old and new information about life and creative work of Hasan Chergeyev (1879-1946)]. Available at: http://ilmiyqirim.blogspot.ru /2012/09/asa-n-cergeyev- 1879-1946-ayat-ve.html
18. Kerimov i. Türkiye Tûrkçesi mi, Kirim Tûrkçesi mi [Is it Turk Turkish or the Crimean Turkish language]. Available at: http://www.dailymotion.com /video/x1yahj2_5-dakika-turkiye-turkcesi-mi-kirim-turkcesi-mi_creation#user_ widget
19. Kerimov i. Medeniy esnas (1920-1938) [Cultural process. (19201938)]. Aqmescit, Tavriya, 1997. 496 p.
20. Kerimov i. Ümer Sami Arbatli (1881-1951): Qisqa tercime-i-hali [Short biography]. Available at: http://ilmiyqirim.blogspot.ru/2013/12/umer-sami-arbatl-1881-1951 -qsqa-tercime.html
21. Kermençikli C. Bu da bir nev «insaf» [This is also some sort of «conscience»]. Millet [Nation], 1917, no. 18, iyül 21.
22. Kermençikli C. Ma-bih-il-iftiharim. - Qirimliqtir menim gururim [I'm proud of my being a Crimean (Tatar)]. Hazirlagan Т. Kerim. Aqmescit, Qnmdevoquvpedneçir, 2005. 135 p.
23. Kermençikli C. Son söz. §iir [The last word. A poem]. Millet [Nation], 1918, iyül 31.
24. Kermençikli C. Son sözüm. §iir [My last word. Poem]. Qirim mecmuasi [Crimean journal], 1918, no. 6.
25. Kermençikli C. Tatarim! §iir [I am a Crimean Tatar! Poem]. Millet [Nation], 1918, Okt. 16.
26. Kermençikli C. Vatan hainlerine qargiçlarim. §iir [Damnation to the traitors of the Motherland. Poem]. Millet [Nation], 1917, Sent. 28.
27. Kirimov T. Cemil Kermençiklinin bediy mirasi: XX asirnin ilk çerigi [Artistic heritage of Jemil Kermenchikli]. Aqmescit, Ocaq, 2007. 164 p.
28. Qirimli. Ben bir türkim. §iir [I'm one of the Turks]. Millet [Nation], 1918, Avg. 19.
29. Mehmet Emin. Demircinin ögüti. §iir [Admonition of Demirgi]. Arbatli Ü. Çocuqlara arqada§. Qiraet. Birinci kitap /Arbatli U. A friend to children. A book for reading. First book]. Petrograd, M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. 87 p.
30. Millet cevherleri: N. Qelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odaba§, O. Murasov, C. Kermengikli, A. Qadrizade: 1917-1920 ss. «Millet» gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler [Publicist works which were published in the newspaper « Nation»]. Hazirlagan T. Kerim. Simferopol, QCi «Qirimdevoquvpedneijir» Publ., 2012. 716 p.
31. Muradasilov A. Asan Qergeyevnin «E§it mevta ne sevleyur» poe-masinin tolu metni [Listen to what the deceased say]. Yani dünya [The New World], 2009, no. 51-52, Dek. 30.
32. Obsheye yazykoznaniye. Formy sushestvovaniya, funktsii, istoriya yazyka [General linguistics. Forms of existence, functions and history of the language]. Moscow, Nauka Publ., 1970. 597 s.
33. Osman Kemal Hatif. Gökbayrak altinda milli faaliyet (1917 Kirim Tatar milli istikläl hareketinin hikäyesi). Yeniden yayina hazirlayan H. Kirimli. Ankara, §afak Matbaacilik San. Tic. Ltd. §ti, 1998. 128 s.
34. Poslovitsi, pogovorki i primety krymskih tatar, sobrannyh Bodaninskim, Martino i Murasovym [The proverbs, sayings and tokens of the Crimean Tatar people]. Redaktor A. Samoylovig, P. Falev. ITUAK, 1915, no. 52, s. 1-68.
35. Revizionnaya komissiya predlagayet pereimenovat krymskih tatar v krymtsev [Inspection Commission offers to rename the Crimean Tatars into Krimtsi (Crimeans)]. Available at: http://qha.com.ua/ru/politika/revizionnaya-komissiya-predlagaet-pereimenovat-krimskih-tatar-v-krimtsev/134567/
36. Samoylovig A. Izbranniye trudy o Kryme [Selected works on Crimea]. Simferopol, Dolya, 2000. 296 p.
37. Selim Rapoport. istoriya krymskoy ASSR [History of the Crimean ASSR]. Available at: http://www.avdet.org/node/9331
38. Seyidcelil §emyi. Tilimiz [Our language]. Millet [Nation], 1918, no. 84, Avg. 6.
39. §amil §evket. Tatar dili ve edebiyati [Tatar language and literature]. Millet [Nation], 1918, Avg. 15.
40. §eyhzade N. Tilimiz ve edebiyatimiz haqqinda bazi qaydlar [Some notes of our language and literature]. Azat Qirim [Free Crimea], 1943, Mart 30.
41. Velicanov M. Yani imlamiz hususinda [About our new orthography]. Azat Qirim [Free Crimea], 1942, no. 65, Sent. 4.
42. Yurdakul M. Cenge giderken. §iir [Going to the war]. Available at: http://www.fanat.az/modules.php.name=biyografi
43. Zavershilas' 2-ya sessiya Kurultaya krymskotatarskogo naroda [Completion of the second session of Kurultay of the Crimean Tatar people]. Available at: http://qha.com.ua/zavershilas-2ya-sessiya-kurultaya...
About the author: Tair Nuridinovich Kirimov - Cand. Sci. (Philology), Reader, research fellow of the Scientific Research Institute of the Crimean Tatar language, literature, history and culture, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); milletara@mail.ru
