CC BY
23УДК 821(=512.19)-3.09
Меметова Л.А.
ДЖАФЕР СЕЙДАМЕТНИНЪ «УНУТЫЗЛМАЗ КОЗЬЯШЛАРЫ» ИКЯЕСИНДЕ АШКЪ МЕФКУРЕСИ
Аннотация. Макъаледе Дж. Сейдаметнинъ «Унутылмаз козьяшлары» икяесиндеки ашкъ мефкюреси тедкъикъ этиле. Языджы тарафындан беян олунгъан севги/севгисизлик, сайгъы/сайгъысызлыкъ киби аилевий эсасларынынъ талили девирнинъ муим меселелрини муэллифнинъ нокъта-и-назарындан анъламагъа ярдым эте.
Анахтар сёзлер: Джафер Сейдамет, къырымтатар эдебияты, икяе, ашкъ мефкуреси.
Меметова Л.А.
КОНЦЕПЦИЯ ЛЮБВИ В РАССКАЗЕ ДЖАФЕРА СЕЙДАМЕТА «НЕЗАБЫВАЕМЫЕ СЛЕЗЫ»
Аннотация. Статья посвящена исследованию концепции любви в рассказе Дж. Сей-дамета «Незабываемые слезы». Анализ представленной писателем дихотомии любовь/нелюбовь, уважение/неуважение в семейных отношениях, позволяет определить аксиологические доминанты эпохи в авторской рецепции.
Ключевые слова: Джафер Сейдамет, крымскотатарская литература, рассказ, концепция любви.
Memetova L.A.
THE IDEA OF LOVE IN DZHAFER SEYDAMETS STORY «UNFORGETTABLE TEARS»
Summary. This article is devoted to the investigation of love in Dzhafer Seydamet's story «Unforgettable tears». In the analysis presented by the writer we see love and hate, respect and
neglect in family relations, which allows us to define valuable dominants of the epoch in the author 's perception.
Keywords: Jaffer Seydamet, Crimean Tatar literature, the story, of love.
Меселенинъ къоюлувы. ХХ асырнынъ башында къырымтатар эдебиятнынъ инкиша-фына буюк иссе къошкъан эдиплерден бири Джафер Сейдамет эди. О, беджерикли сиясет-чи ве дипломат [1] олмакъ иле озюни гъает меаретли языджы оларакъ да танытты. Онынъ публицистик ве бедиий мирасыны тешкиль эткен эсерлеринде девирнинъ актуаль меселе-лери котериле, мусульман джемиетининъ «чюрюмесине» эсас къойгъан инсан къусурлары акъкъында тариф этиле. Языджынынъ «Унутылмаз козьяшлары» икяеси гъает кенъиш мевзу даиреси иле окъуйыджынынъ дикъкъатыны джельп эте. Эсерде укъукъсызлыкъ ве мазлумиет киби умумхалкъ белялары беян этилип, инсан къальбинде сакълы олгъан индже ве назик дуйгъулар акъкъында муляазалар ер ала.
Мевзунынъ огренильме дережеси. Дж. Сейдаметнинъ иджадий озьгюнлигини огре-нилювинде даа ильк адымларатылмакъта. Мевджут тедкъикъатлар да эксериетле онынъ аяты, фаалиети ве публицистик эсерлерине дикъкъат айырыла. Эдип, омрюнинъ буюк къы-смыны юртындан тыш яшамагъа меджбур олгъаны ве ватандашлары ичюн онынъ ады чокъ йыллар девамында ясакъ олгъаны себебинден онынъ омрю ве шахсиетине даир ма-люматларны ильк-эвеля четэль муэллифлернинъ ишлеринде расткетиремиз. А. Окай [2], А. Сойсал [3], Й. Уралгирай [4], М. Улькюсал [5; 6], М.В. Юртсевер [7], И. Отар [8], О. Озьд-жан [9], Ф. Юртер [10] киби муэллифлернинъ макъалелеринде Дж. Сейдаметнинъ ичти-маий ве сиясий аятта косьтерген фаалиетине къыймет кесиле.
Ерли тедкъикъатчыларнынъ араштырмаларына дикъкъат этсек, оларнынъ чокъусы 1990-ынджы сенелерден сонъ япылгъаныны къайд этмек мумкюн. Сонъки 25 йыл девамында Дж. Сейдаметнинъ архивлери огренилип, бедиий мирасыда эдебиятшынаслар арасында музакере этилип башланды. В. Зарубин [11; 12], Г. Бекирова [13], С. Карахан [14], С. Чер-воная [15; 16], В. Сергийчук [17] киби сиясетшынас ве тарихчилер эрбапнынъ сиясетчи сымасына дикъкъат айырса, И. Керимов [18], Т. Куршутов [19; 20], Ф. Сеферова [21] киби алимлер исе онынъ бедиий усталыгъы ве девирнинъ эдебий джерьянына къошкъан иссеси боюнджа тедкъикъатлар алып баралар.
Языджынынъ бедиий эсерлери аз огренильгени эвельден сёзге алынгъан эди. Бу хусус-ны козь огюнде тутып, элимизде олгъан малюматларгъа эсасланаракъ онынъ «Унутылмаз козьяшлары» икяесинде беян олунгъан ашкъ мевзусыны ишлемек къарарына кельдик. Мез-кюр мевзу ич бир тюрлю тедкъикъ этильмегени себебинден ильмий араштырмамыз гъает актуаль ёнъелиште япылгъаныны къайд этмек мумкюн.
Макъаленинъ макъсады - Дж. Сейдаметнинъ «Унутылмаз козьяшлары» эсеринде икяе къараманларынынъ вастасы иле акс олунгъан муэллифнинъ ашкъ мефкуресини тедкъикъ этмектен ибареттир.
Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы. Умуммен Дж. Сейдаметнинъ бедиий эсерлери-нен таныш олгъанда, муэллифи гъает сезгир, инсанлар ара мунасебетлерге буюк дикъкъат айыргъан бир шахыс олгъаны анълашыла. «Унутылмаз козьяшлары» икяесинде де беян олунгъан онынъ терен тюшюнджелери, фельсефий бакъышлары бирден дикъкъатны джельп эте. Икяендеки вакъиалар ХХ асырнынъ башында Къырымнынъ ялыбою койлери-нинъ биринде олып кече. Кой балаларына оджалыкъ вазифесини эда этмек ичюн бир бу-чукъ йыл эвельсикельген Ахмед эфенди, койнинъ дюльбер манзарасына мефтюн ола, «бу дженнете бенъзеен койде, анджакъ севинчле, зевкъле яшаяджагъына» [22, с. 14] умют беслей. Лякин мухтешем табиат гузеллигине комюльген кой сакинлерининъ бир сыра дертлери, «эр кунь койде корьдиги, ишиттиги енъи бир кедер, енъи бир фелякет» [22, с. 14] онынъ юрегине раатлыкъ бермейлер. Кой сакинлери джаиллик, ичкиджилик, ахлякъсыз-лыкъ, сайгъысызлыкъ, севгисизлик, мутаассиплик, къадын акъларынынъ тапталмасы киби девир беляларынынъ къурбанларыдыр. Бунъа шаат олгъан Ахмед эфенди пек аджына, «бизим матемли, кедерли сия козьяшлы, къаранлыкъ омрюмиз ич бир нур, ич бир шавле иле нурланмаяджакъ, ялдызланмаяджакъмы?...» [22, с. 22], - деп окюне.
Ахмед эфенди адындан фикир юрьсеткен языджы девирнинъ кескин меселелеринден къуртулыш ёлуны къыдырып, даа бир муим меселени огге сюре - бу севмек ве севильмек меселесидир. Эсерде мефтюн этиджи бир ашкъ маджерасы тариф олунмагъанына бакъма-дан, икяенинъ ильк сатырларындан сонъуна къадар муэллифнинъ севги акъкъында фикир-лери изхар олуна. Эсерде «севги» ве онынъле сойдаш сёзлер гъает сыкъ (50-ден зияде) къулланыла. Дикъкъатлы окъуйыджынынъ козюне бирден чарпкъан бу ал, языджынынъ эсас гъаесини даа тафсилятлы огренмек ичюн бир васта ола.
Севги бутюн инсанлыкъ ичюн не къадар эмиетли, не дередже кучь ве бахт бериджи, хошландырыджы бир дуйгъу олгъаныны Дж. Сейдамет икяенинъ китабесинде бельгилей: «Чичеклери кунеш не къадар дирильтир тазелендирирсе, инсанлары да севги о къадар кульдирир, сеадетлендирир» [22, с. 14].
Севгисизлик, дуйгъузыслыкънынъ исе махв этиджи табиатыны «бутюн гузелликлери солдуран, бутюн варлыкълары савуртан, къадынлыгъын омрюни къара матемлерле орьтен шейтан юрекли, къанлы тырнакълы душман» [22, с. 24] оларакъ васыфлай.
Дж. Сейдамет озь миллетини джандан къайгъыргъан бир зат олгъаны ичюн саде, лякин индже бир психологизм иле мезкюр эки дуйгъуларны аиле, джемиет ве умумен халкъкъа насыл юксек дереджеде тесир эткенини анълатмакъ макъсады иле эсер къараманлары -Эмине енге ве онынъ омюр аркъадашы - Сеидмухаммед эфендининъ къоранталарынен та-ныш эте.
Он докъуз яшында севмеден ве севильмеден Сеидмухаммед агъагъа нишанлангъан «мелек къадар муляйим рухлу» [22, с. 18] Эмине енге къоджасынынъ «арам зевкълы омрю-нинъ» къурбаны ола. Вакътынджа хошландырыджы эгленджелерге къапылгъан Сеидмухаммед омюр аркъадашы, бала-чагъасыны ич къайгъырмадан бабасындан къалма мирасны бутюнлей савурып, аилесини ёкъсуллукъкъа махкюм эте. Лякин бу вазиетте биле Эмине енгени даа зияде башкъа шей раатсызлай. Ахмед эфенди иле кечирген субетинде о, озь сырларыны ача: «...меним малым-мулькюм, бойнумдаки алтунларым, сагълыгъым, тазели-гим - эр шейим мени севмеен бир адамын, яхут да севгийи дуймаян бир юрегин арам зевкълы омрюнинъ къурбаны олдулар, бир даа эле кечмееджек киби узакълара учтулар. <>Мени анджакъ бир шей къальбими тырнакълаюр, варлыгъымы солдурыюр ки, о да меним се-вильмедигим, меним къадынлыгъымын сайылмагъаныдыр... Мен чектигим хорлугъы, ёкъсузлыгъы, акъсызлыгъы, зулумы - эпсини-эпсини унута билир, о матемли яшайышымы тамамиле омрюмден силюп ата билир, эр шее, эр зорлугъа севмеюп къатлана билирдим. Эгер мени аджысайдылар, меним къадынлыгъымы урьметле къаршыласа, манъа ич олмазса сыджакъ козьле бакъсайдылар...» [22, с. 25].
Эеджанлы, титрек сес ве яш толу козьлерле бильдирильген итирафлар Ахмед эфендиге зиядесинен тесир этелер. О, Эмине енгенинъ сымасыны вакъытсыз солгъан бир гульге бенъзете. Ифтар акъшамы аджибабанынъ багъчасында узьген чичекни ве бутюн къувети иле оны авучында сыкъкъанындан чыкъкъан «буллюр къадар парлакъ бир къач дамла сув»ны [22, с. 16] да яш къадыннынъ козьяшлары иле тенъештире. «Омюре сыгъмаян фе-лякетлерин титиз михнетлеринден сюзюлен о козьяшларыны» [22, с. 16] Эмине енгенинъ гузуллигини, сагълыгъыны бербат эткенине инана. Яш къадын севмеден, севильмеден, атта урьмет биле этильмеден генчлигини, сагълыгъыны нефисхор, первасыз бир инсангъа багъышлагъанындан «онда не севимли ренклер, не индже гузелликлер - бир шей, бир шей къалмамышты...» [22, с. 16].
Айны бойле, къадынны солгъан чичек иле къыяслама усулы Л. Толстойнынъ «Анна Каренина» эсеринде де расткеле [23, с. 207]. Дж. Сейдаметнинъ мешур дюнья классиги-нинъ иджадына мураджаат этмеси языджынынъ кенъиш бильги даиресини тасдикълай эм де Л. Толстой киби де ичтимаий адиселерни анъламакъ ичюн инсан рухиятыны теренден огренмеге тырыша.
Эмине енгенинъ рухий вазиетини, дуйгъуларыны буюк усталыкъ иле ифаде эткен муэллиф, о девирде джаиллик ве мутаассиплик, эски, мантыкъсыз адетлернинъ къурбанла-ры олгъан чокъусы къырымтатар къадын-къызларынынъ алларыны козьде тута. «Эр шей-ни ёкъ иден, эр сагълыгъы чюрютен, эр гузеллиги солдуран душман - севгисизлик,
дуйгъусызлыкътыр» [22, с. 24], - дей. Акъикъатен, озь якъынларыны севген, къайгъыргъан, этрафтаки алемге де севги козюнен бакъкъан инсан, севгенлерине нисбетен зарар кетир-мектен къачыныр. Мевляна Джелялледин Румининъ сёзлеринен айткъанда - «Керчек ашкъны бильген къальп, бир дамла сувгъа биле урьметле бакъар» [24]. Амма о заман эксе-риетле Къырым мусульманларынынъ бакъышлары башкъа эди, онынъ ичюн девир мусибе-ти - «севгисизлик, дуйгъусызлыкъ» нидже омюрлерни хорлады. Бу вазиеттен бир чыкъыш ёлны къыдыргъан языджы, окъуйыджынынъ огюне «Неяпмалы?» деген суальни къоя.
Эльбетте, аман-аман миллетнинъ ярысыны тешкиль эткен къадынларнынъ буюк къы-смы бойле месут омюр кечиргенде халкънынъ алы, келеджеги де бахтсыз корюне. Лякин Дж. Сейдамет келеджекке умют иле бакъа: «Бельки, заман келир, бу матемлер огюнде ынджынанлар, кедерлененлер, агълаянлар чокълашыр да, ниает, татарлар да бу эр шейни комьдирен душманы ольдирир, комер, аятларындан силерлер... Ве бизим мемлекетимизде де сеадетлер, севинчлер сачан севги кунеши догъар, бизлер де кулер, бизим къадынлары-мыз да сеадетле, тазеликле, тюркюлерле яшарлар...» [22, с. 25], - дей.
Муэллифнинъ ашкъ акъкъында ана фикри Эмине енгенинъ адындан беян олуна: «Яша-макъ <> севмектир.. ./Ашкъа юксельмеен заваллы хаят/ Не сефилян, не бир сюрюнмек-тир...» [22, с. 26].
Бу сатырларда «яшамакъ» ве «севмек» анъламлары бири-бириден айырылмаз аятий эс-аслар оларакъ ифаделене. Белли фельсефеджилернинъ нокъта-и-назарларына коре яша-макънынъ белли бир макъсады олмалы [25, с. 385], муэллифнинъ фикриндже «яшамакъ» -«севмектир». Бу дуйгъунынъэмиети хусусан къадын миллети ичюн гъает къыйметли олгъаны невбеттеки сатырларда акс олуна: «Ашкъ къадынсыз, къадын ашкъсыз яшаямаз. Эр ашкъле титреен къальпте бир къадын сымасы ве эр матемли бакъан къадын козьлеринде бир ашкъ кольгеси тиреерек яшар... Бир къадын эр шее къатланыр, эр шейле дженклешир, эр акъсызлыгъа боюн эгер... Факъат ич бир къадын севгисиз сеадетле яшаямаз, чюнки ашкъ къадыннынъ авасыдыр. О, онсуз энъ зенгин сарайларда биле солар, энъ севгили дженнетлерде биле ирир, комюлир» [22, с. 26].
Акъикъатен, севгисиз, сайгъысыз, бахтсыз омюр кечирген къадыннынъ руху эзиет чеке, эвельдеки нурлы козьлери кет-кете сёнюк алда юзюне мазунлыкъ багъышлай, сагълыгъы-ны махв эте.
Умумен, Дж. Сейдамет Эмине енге ве Сеидмухаммед эфендининъ къоранталарынынъ мисалинде о девир чокъусы аилелерде юзь берген вазиетни беян эте. О девир «чюрютиле-чюрютиле комюлен яш вуджутлар»нынъ [22, с. 24] себеби къадынларнынъ акъсызлыгъы, оларынынъ озь аят ёлдашыны сечювинде сербестсизлигидир. Къырымтатар къадынлары ве бутюнлей къырымтатар миллетини темсиль эткен Эмине енге «севгисизлик, дуйгъусызлыкъ» къурбаныдыр. Сеидмухаммед - дуйгъусыз, мераметсиз, залым бир рефикъ олмакъле, «бутюн къырымтатарларнынъ варлыгъыны, сагълыгъыны ольдирен, комен бир азраиль къанадынынъ къара кольгелерини» [22, с. 22] тимсаль эте. Языджы сагълам, месут аиле-нинъ темели - севги ве урьмет, сагълам ве месут джемиетнинъ темели де - мезкюр аиле-лерден олушкъаныны тасдикъламакъ ичюн гъайрет косьтере.
Бойлеликнен, Дж. Сейдаметнинъ «Унутылмаз козьяшлары» икяесинде котерильген ашкъ мевзусыны тедкъикъ этип, бешериетнинъ пейда олмасынданберли инсанларны «яшаткъан» бу дуйгъу, муэллифнинъ нокъта-и-назарына коре насыл къыйметке малик олгъаныны огренмеге наиль олдыкъ.
Дж. Сейдаметнинъ, акъикъий инсанпервер, ватанпервер бир шахыснынъ ашкъ мефку-ресини невбеттеки акъиделер тешкиль эте: севги - аят менбасы ве манасыдыр. Хусусан къадын ичюн онынъ эмиети даа зиядедир. Севмеден ве севильмеден, сайгъы-урьмет бесле-меден, къурулгъан аилелер азаплы омюр кечире эм де миллетнинъ бахтсыз олмасына мей-дан ачалар.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ 1. Bowman I. Cafer Seydahmet Kirimer (1889-1960) [Электронный ресурс] / I. Bowman. - Режим доступа: http://www.iccrimea.org/historical/cskirimer.html.
2. Okay A.C. Cafer Seyitahmet Kirimer ve idealizm / A.C. Okay // Emel. - 1967. - № 57. - С. 5-8.
3. Soysal A.Z. Cafer Kirimeri anarken / A.Z. Soysal / Emel. - 1967. - № 57. - С. 24-26.
4. Uralgiray Y. Izindeyiz! / Y. Uralgiray // Emel. - 1967. - № 57. - С. 18-23.
5. Ulkusal M. Cafer Seyitahmet Kirimer: olumunun 10.yil munasebetiyle / Mustecip Ulkusal // Emel. -1967. - № 57. - С. 1-4.
6. Ulkusal M. Cafer Seyitahmet Kirimer ve Kirim davasi / M. Ulkusal // Emel. - 1973. - № 75. - С. 1-12.
7. Yurtsever V. Kirim Turklugunun Ebedi Ondфоаeri / V. Yurtsever // Emel. - 1967. - № 57. - С.14-17.
8. Отар И. На службе у народа / И. Отар // Голос Крыма. - 1995. - 31 марта. - С. 3.
9. Ozcan O. Cafer Seydahmet Kirimer'in gunlugunde zonguldak / O. Ozcan // Emel'imiz Kirim. - 2006. -№ 54.- С. 4-13.
10.Юртер Ф. Джаферагьаныньмектюплери... / Ф. Юртер // Йылдыз. - 1994. - № 5. - С. 180-195.
11.Зарубин А.Г. Крымскотатарское национальное движение в 1917 - начале 1918 г. / В.Г. Зарубин // История и археология юго-западного Крыма: сб. науч. трудов. - Симферополь, 1993. - С. 202211.
12.Зарубин В.Г. Джафер Сейдамет: Штрихи к портрету / В.Г. Зарубин, А.А. Зарубина // Историческое наследие Крыма. - 2006. - № 12-13. - С. 44-57.
13.Бекирова Г. Миллий демократ, атешин эрбап, халкънынъ садыкъ огьлу / Г. Бекирова // Кьырым. -2009. - Сент. 9. - С. 2.
14.Karahan S. Dobrucalilar Kirim sagisi (ozlemi) ile gecen tarihinden sayfalar / S. Karahan // Bahcesaray. -2009. - № 55-56. - С. 8-12.
15.Червонная С.М. Когда эшелоны с депортированными народами шли на восток... / С.М. Червонная. - Симферополь: Оджакъ, 2003. - С. 9.
16.Червонная С.М. Тюркизм и пантюркизм / С.М. Червонная, И.А. Гилязов, Н.П. Горошков // Ас Алан. - 2003. - №1(10). - С. 161.
17.Сергшчук Б. Спогади Джафера Сейдамета як джерело до украшсько-кримськотатарських взаемин у 1917-1918 роках / Б. Серпйчук // Науковий Вюник дипломатично! академи Украши. -К., 1999. - Вип. 2. - С. 117-119.
18. Керим И. Джафер Сейдамет ве онынъ «Ислям ака» икяеси акъкъында эки сёз / И. Керим // Йылдыз. - 2005. - № 4. - С. 5-11.
19.Къуршутов. Т. Джафер Сейдамет Кьырымэрнинь эдебий фаалиети / Т. Къуршутов // Йылдыз. -2005. - № 6. - С. 76-84.
20. Куршутов Т. Проблема детства в социально-нравственном осмыслении в рассказе «Джин Мам-бет» Дж. Сейдамета / Т. Куршутов // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. - Симферополь, 2015. - Вып.1. - С. 48-54.
21.Сеферова Ф.А. Этические идеалы крымскотатарской прозы 60-80 гг. ХХ века / Ф.А. Сеферова. -Симферополь: ДОЛЯ, 2009. - 208 с.
22.Сейдамет Дж. Икяелер / Дж. Сейдамет. - Акьмесджит: Тарпан нешрияты, 2009. - 88 с.
23.Толстой Л.Н. Анна Каренина. Роман / Л.Н. Толстой. - М.: Эксмо ООО, 2015. - 960 с.
24.Mevlänä sözleri [Электронный ресурс] / Режим доступа: http://www.neguzelsozler.com/unlu-sozleri/mevlana-sozleri.html.
25.Кальной И.И. Философия / И.И. Кальной. - Симферополь: Бизнес-Информ, 2004. - 448 с.
