CC BY
36
УДК 616-092.18:929
А.Н. ЖЕКСЕНОВА, У.И. ИСКАЗИЕВА
ПАТОЛОГИЯЛЫК ФИЗИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫНЫН НЕПЗ1Н КАЛАУШЫ -МЕДИЦИНА ГЫЛЫМДАРЫНЫН ДОКТОРЫ, ПРОФЕССОР ХАЛИДА ЕСЕНГУЛКЫЗЫ МАМАНОВА
Элгенде не влмейдi ? Жацсынын, аты влмейдi, Галымныц хаты влмейдi.
(Бухар жырау)
оку орнында ассистенток кызметке калдырылды. Осы жумыста небары екi айдай кызмет жасап, согыска алын-ды. Сурапыл согыс мезгiлiнде Отанды жаудан коргаган совет солдаттарыныч, соныч шнде болат канатты ушкыштар бвлiмшесiнiч ауруханасында бас дэрiгерлiк кызмет аткаруда бар куш-кайратын, бiлiмi мен бiлiгiн, па-расатын коса жумсап «бес каруын асынып, толарсактан саз кешкен» жанныч бiрi болатын. Казактыч кайсар кызы Халида Маманова Отан коргауда аткарган мiнсiз кызметi мен кврсеткен ерлiктерi Yшiн «Кызыл жулдыз», «Курмет белпа» ордендерiмен жэне бiрнеше медальдармен ма-рапатталды.
1946-1951 жж. Алматы медицина институтында патологиялык физиология кафедрасында ассистент кызметш аткара отырып, бiлiм мен гылымныч егiздiгiн гылыми жумыстарымен танытты. Белгiлi талым патофизиолог, профессор О.С. Глозманныч басшылык етуiмен кандидаттык диссертация талабын орындап, 1954 жылы оны «Гетеро и изогемагглютинины в норме и при некоторых заболеваниях» - деген такырыпта коргап шыкты.
1954-1959 жж. аралыгында Караганды медицина институтында калыпты физиология кафедрасыныч ассистентi болып кызмет жасады.
1959 жылдан бастап патологиялык физиология ка-федрасына басшылык ете отырып, взше бiткен ерекше бiлiм мен гылымга деген куштарлык касиетiнiч аркасында, квптеген киыншылык пен кайшыльщтарга карсы турып, ерiнбей ечбек ету аркасында 1967 ж. Халида Есенгулкызы Маманова Ресей ел^ч Мэскеу каласындагы Н.И.Пирогов атындагы №2 медицина институтында профессор И.М. Нейманныч жетекшiлiгiмен «Изогемагглютинины и гетеро-гемагглютинины как неспецифические факторы реактивности организма человека и животных» - деген такырыпта докторлык диссертациялык жумысын коргап шыкты.
Халида Есенгулкызы б^м^ч теречдiгiн кврсете бiлген, вз катарынан алга озган, айрыкша кабiлетi бар, квпшiл жан болуына байланысты, Совет Yкiметi кезшде Ресей елiнiч Н.И. Пирогов атындагы 2^ Москва Ленин орденiнiч иегерлер^ медициналык институтыныч пато-физиологтары академик, м.г.д., профессор А.Д.Адомен, белгiлi профессор Л.М. Ишимовамен, Атомдык энергетика саласындагы iрi тулга, атакты профессор П.Д. Горизон-товпен, патофизиология пэнше зор Yлес коскан патофизиолог, кайраткер академик, профессор С.А.Лейтеспен жэне Украина ел^ч атакты патофизиологi, ССРО МГА-ныч корреспондент мYшесi, профессор Н.Н.Зайкомен жэне де квптеген баска да зертеушьгалымдармен гылыми жэне оку процес жумыстары багытында тыгыз карым-катынас жасады.
Оныч басшылыгымен бiр гылым докторы жэне бес
Арада вткен жылдар, жел екпiнiндей жетшбес уакыттыч зымырауында кетсе де, 55 жыл бурын курылган Актвбе мемлекетпк медицина институтыныч iргетасы калануы кезшде ашылган квптеген кафедралардыч бiрi -патологиялык физиология кафедрасын квтеруде зор Yлес коскан кайраткер, талантты творчестволык тулга, артына туракты iз калдырган улагатты устаз - Маманова Халида Есенгулкызыныч аты кYнi бYгiнге дейш аталмыш оку орны (казiр университет) окытушыларыныч аузында Yлкен курметпен айтылады.
1959 жылы тамыз айында Казакстанныч Денсаулык сактау Министрлiгi, медицина гылымдарыныч кандидаты, ассистент Халида Есенгулкызы Мамановага Актвбе мемлекеттiк медицина институтыныч патологиялык физиология кафедрасын уйымдастыруды тапсырды.
Маманова Халида Есенгулкызы 1918 жылы 23 наурызда Талдыкорган облысы (Жетюу), Аксу вчiрiндегi, Карагаш кыстагында оныншы ауылда дYниеге келген. 6кесi - Есенгул - эулеттi малшы Маманныч Yлкен баласы. Есенгул кажы аса iрi бай ретiнде тэркiлену науканына iлiгiп, Пенза губерниясына, ал Yй iшi Оралга жер аударылады. 6кес Есенгул бYкiл Казакстан тарихына эйг^ болган «Мамания» мектебiн ашкан. Осы мектеп Yйiн Есенгул бастаган Маман балалары 1899-1905 жж. уйымдастырды. бдепкще Есенгул взi бас болып, Маман балалары окыды.
Болашак галым Халида Есенгулкызы б^м жолын 1930-шы жылдары Орал каласындагы кооперативтiк техникумнан бастады, ол узакка созылмай жабылып калгасын Семей каласындагы дэрi-дэрмек эзiрлейтiн ма-мандар даярлайтын техникумга тYстi. Арада бiраз жыл вткен соч Алматыга квшiп, астанадагы медицина институ-тына студент болып кабылданды. Х.Маманова 1941 жылы институтты Yздiк бiтiрiп, Гылыми кечес^ч шешiмiмен осы
136
/ЧБатые Цазацстан медицина журналы №4 (36) 2012 ж.
ИСТОРИЯ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ МЕДИЦИНЫ
гылым кандидаты жумыстары орындалып, коргалды. Х.Е. Маманованыч эртYрлi салада жазылган 40-тан астам гылыми-эдютемелк ечбектерi бар.
Профессор Халида Есенгулкызы ез шэкiрттерiн курыштай шыныктырып, оч мен солды, ак пен караны айыра алатын, киыншылыктарды жече бтетш, кай кезде де адалдыкты колдайтын, ужымныч беделi Yшiн кYресе бтетш, ечбеккор Yлгiлi мамандар дайындаган. Солардыч бiрi - казiргi кезде осы кафедрада жумыс жасап жYрген, Х.Е. Маманованыч жетекшттнде кандидаттык диссерта-циясын коргап шыккан шэкiртiнiч бiрi - казiр кафедрада м.г.к., профессор м.а. Жолдыкайыр Сундетулы Сундетов: «Халида Есенгулованыч оку мен гылыми жумысы бiр белек, эсiресе тэрбиелiк багытта ечбею^ шексiз, казiргi кептеген жастарга сусындай кажет адами касиеттерi, мэселен устамдылык, сыпайы сейлесу, ужымда артык сез айтпау, интеллигенттiлiк карым-катынасты сактай бту, адамныч езiн-езi дамыту жолдарын айта отырып, ез ю-эрекеттерiмен Yйрететiн тэлiмгер-устаз» деп ой толгайды.
Х.Е.Маманова окытушылык кызметiн орындай отыра, эртYрлi жылдарда оку факультеттерiнiч декан кемеша, декан, кэсiподак терагасы кызметтерiн аткарды, калалык Кечестiч депутаты болып кызмет жасады. Окытушылык жумысында Халида Есенгулкызыныч лекторлык кабiлетi ете тамаша, теорияны экспериментпен, одан калса гылыми деректермен уштастыра отырып талдап беретiн устаз. Оныч ечбектерi «Знак почета» ордешмен, «За доблестный труд» медалiмен, Казакстан ССР-iнiч Жогаргы Советi «Курмет грамотасымен» жэне кептеген алгыстармен мадакталды.
Х.Е. Маманованыч басшылыгымен кафедрада 20 жылдан астам лаборанттык кызметтi аткарган, казiр зейнеткерлiкте отырган София Изтлеукызы Изтлеуова устаздыч ечбек сYЙгiш, адал, адамгерштт пен парасатылыктыч Yлгiсiн керсететiн жан екенш эчгiмелерiнде баяндап бередi. Жумыс бабында эр
кызметкерге ез дэрежес бойынша тек акикат пет тазалыкты кездейтiн, езiнен де жэне баскалардан да соны талап ететiн ш мiнездi, кайсар басшы деп есше алады.
Кафедраныч гылыми зерттеулерiне Халида Есенгулкызы Маманованыч эрi жетекшi, эрi акылды, бiлiмдi маман, соныч шнде гылым жолында мэдениеттi зиялылыкты устайтын, езi салып кеткен галым-устаздык жолдары элi кYнге дейiн кафедра кызметкерлер^ч жумыстарында жэне ечбектерiнде Yлгi ретшде сакталды. Кептеген жылдар бойы кафедра кызметкерлерi мен YЙiрмешiлер эр тYрлi патологиялык YPДiстердегi бейспецификалык иммунитеттiч жагдайын, сонымен катар оны куаттандыру жагдайларын зерттеуде ечбек еттi. Ерiндей ечбек еткен жумыстардыч нэтижесiнде: Х.Е. Маманованыч (1968ж) докторлык диссертациясы, К.У. Касеновтыч (1968ж), В.И. Константиновтыч (1971ж), Ж.С. Сундетовтыч (1973ж), У.И. Исказиеваныч (1975ж), Т.Б. Бегалиннiч (1977ж), Ю.И. Будчановтыч (1982ж) кандидаттык диссертация жумыстары коргалды.
Профессор, медицина гылымдарыныч докторы Х.Е. Маманованыч 1977 жылы кенеттен ДYниеден озуы-на байланысты кафедраны баскару, езiнiч шэкiртi м.г.д., профессор Кожантай Уразулы Касеновке тапсырылды.
Ка^рп кезде бYгiнге дейiн Халида Есенгулкызы Маманованы жылма-жыл 22-наурыз кYнi еске алып, эрi осы кYндi оку орныныч студенттерiмен тэрбиелiк максатта кездесуде «Кафедра ^нш - патологиялык физиология кафедрасыныч негiзiн калаушы профессор Х.Е.Маманованыч туылган кYнi» деп студенттер арасын-да кеш еткiзiлiп отырады.
¥лы акын Абай Кунанбаевтыч «Болмасач да уксап бак, Бiр галымды керсечiз»...; «Адамныч адамшылыгы жаксы устаздан болады»... - деген жолдары кафедраныч ужымыныч арасында ¥стаз-Галыммен байланысты жи айтылып турады.
Медицинский журнал Западного Казахстана №4 (36) 2012 гГ
137
