ՀՀ-ՌԴ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՈՂ ՆՈՐՄԵՐԻ ԵՎ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ․ ԿՈՆՍՏՐՈՒԿՏԻՎԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՅԱՑՔ

Սուքիասյան Նարեկ

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ

SCIENTIFIC ARTSAKH

научный арцах

№ 4(11), 2021

ՀՀ-ՌԴ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՈՂ ՆՈՐՄԵՐԻ ԵՎ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ. ԿՈՆՍՏՐՈՒԿՏԻՎԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՅԱՑՔ*

ՀՏԴ 327

DOI: 10.52063/25792652-2021.4-169

ՆԱՐԵԿ ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆ

ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի քաղաքական գործընթացների և ինստիտուտների ամբիոնի ասպիրանտ, ք. Երևան, Հայաստանի Հանրապետություն [email protected]

Հոդվածի նպատակն է վեր հանել ՀՀ արտաքին քաղաքականության վրա ազդող կոնստրուկտիվիստական գործոնները, որոնք վերաբերելի են հայ-ռուսական հարաբերություններին։ Այդ նպատակով հոդվածում կիրառվել է միջազգային հարաբերությունների կոնստուկտիվիզմի տեսամեթոդական գործիքակազմը։ Հոդվածը քննում է հՀ անկախության ակունքներից սկսած էլիտաների ինքնության ձևավորումը, խոսույթներն ու ընկալումները արտաքին ու ներքին սպառնալիքների, դրանց հաղթահարման հնարավորությունների, արտաքին աջակցության ու դաշինքային քաղաքականության մասին։ Հոդվածը վեր է հանում արտաքին քաղաքական այն նորմերն ու դրանց ձևավորման կենսաշրջանները, որոնք, ի լրումն նյութական իրականությունից բխող գործոնների, պայմանավորում, խրախուսում կամ սահմանափակում են Ռուսաստանի Դաշնության հանդեպ կառավարող էլիտաների քաղաքականությունը և գործում որպես քաղաքական սուբյեկտների ներառման և բացառման մեխանիզմներ։ Հոդվածը ընգծում է ՀՀ առաջին և երկրորդ վարչակարգերի միջև առկա նմանություններն ու տարբերությունները վերոնշյալ հարցադրումների վերաբերյալ, մատնանշում դրանց միջև առկա բանավեճերն ու դրանց ազդեցությունը ձևավորվող նորմերի կենսաշրջանի վրա։

Հիմնաբառեր՝ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին

քաղաքականություն, ՀՀ-ՌԴ հարաբերություններ, կոնստրուկտիվիզմ, ինքնություն, արտաքին քաղաքական նորմեր, ՀՀ կառավարող էլիտաներ, Հարավային Կովկաս:

Ներածություն

Նյութական, հնարավորինս օբյեկտիվ (եթե նմանը ընդհանրապես կա) իրականությունից բացի, ինչպես պետությունների, այնպես էլ դրանք ներկայացնող անձանց որոշումների հիմքում ընկած են նաև մի շարք սուբյեկտիվ գործոններ՝ սոցիալական իրականության ամբողջությունը, որը ձևավորում է ինքնություններ, հավաքականորեն ընդունված՝ միջսուբյեկտայնացված գաղափարներ, թույլատրելիի և ընդունելիի նորմեր, դրանցից շեղվելու դեպքում պատժի կամ բացառման մեխանիզմներ, որոնք այս կամ այն կերպ իրենց ազդեցությունն են ունենում

* Հոդվածը ներկայացվել ընդունվել' 25.12.2021թ.:

է 11.11.2021թ., գրախոսվել' 20.11.2021թ.,

տպագրության

169

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

կառավարող էլիտաների կողմից օբյեկտիվ իրականությունն ընթերցելու, ընկալելու և համապատասխան այդ ընկալման՝ որդեգրվող քաղաքականության վրա (Finnemore and Sikkink 393; Theys 38; Jepperson, Wendt and Katzenstein 18)։ Օբյեկտիվ իրականության նույն միջավայրերում տարբեր անհատներ, այդ թվում՝ պետության ղեկավարներ գործում են տարբեր կերպ, ինչը անլուծելի խնդիր է դնում (նեո)ռեալիզմի կամ ռացիոնալիստական ցանկացած այլ տեսության առաջ։ Նման հետազոտական բացի լրացումը հնարավոր է իրականացնել կոնստրուկտիվիզմի տեսամեթոդական գործիքակազմով (Price 255; Rogers; Sterling-Folker 20; Mouritzen): Հիմնվելով վերոնշյալ դրդապատճառների ու կոնստրուկտիվիզմի մեթոդաբանության վրա՝ այս հետազոտությունը որպես նպատակ է սահմանել վեր հանել ՀՀ արտաքին քաղաքականության վրա ազդող կոնստրուկտիվիստական գործոնները, որոնք վերաբերելի են հայ-ռուսական հարաբերությունների համատեքստում։ Այդ նպատակով առանձնացվել են հետևյալ հարցադրումները, որո՞նք էին ՀՀ արտաքին քաղաքականությունը պայմանավորող հիմնական կոնստրուկտիվիստական նորմերը, ինչպե՞ս էր տեղի ունեցել այդ նորմերի կայացման կենսաշրջանը, ինչիպիսի՞ անվտանգային ինքնություն ուներ ՀՀ-ն, ինչպիսի՞ն էին ՀՀ կառավարող էլիտայի արտաքին սպառնալիքների ընկալումները, որո՞նք էին, ըստ վերջիններիս, այդ սպառնալիքների հաղթահարման միջոցները և ինչպե՞ս էին այդ պատկերացումները արտահայտվում նրանց վարած արտաքին ու դաշինքային քաղաքականության մեջ և, գխավորապես, ինչպե՞ս էր կառավարող էլիտաների կողմից ընկալվում կամ ինչպիսի՞ դեր/ակնկալիք էր վերագրվում ՌԴ-ին այդ հարցադրումների համատեքսում։

Արտաքին քաղաքական նորմերի ծագում

Քանի որ հարցադրումներից առաջինը վերաբերում է նորմերի ծագումնաբանությանը և քաղաքական դերակատարների վրա դրանց

ներազդեցությանը, ապա անհրաժեշտ է քննել ՀՀ արտաքին քաղաքականությունը՝ մասնավորապես ՀՀ-ՌԴ հարաբերությունները «կարգավորող» նորմերի համակարգի առաջացման սոցիալական գործընթացն ու վերափոխումները։ Այսպիսով՝ միջազգային համակարգում Հայաստանի Հանրապետության դերի մասին նորմերի ձևավորման ակտիվ փուլը սկիզբ է առնում ԽՍՀՄ վերջին տարիներից և «Ղարաբաղ» շարժումից, ինչը թերևս նախորդած տասնամյակների ազգային, քաղաքական, հաճախ դիսիդենտական մտքի բյուրեղացման արգասիքն էր։ Այս քաղաքական շրջանակի կողմից սուր քննադատվում էր Հայաստանի վերջին հարյուրամյակների միջազգային այն ընկալումն ու դիրքավորումը, որը անհրաժեշտ էր համարում առկա տարածաշրջանային սպառնանքներին դիմադրելու համար ապավինել երրորդ ուժին (Astourian)։ Դրա պարզ արտահայտումը Թուրքիայի հետ հակադիր, իսկ Ռուսաստանի հետ' բարեկամական հարաբերություններն էին (Suny 186)։ «Ղարաբաղ» շարժան անդամները, որոնք պետք է շուտով դառնային ՀՀ կառավարող առաջին էլիտան, հակադրվում էին այս նորմ դարձած՝ թուրքական սպառնալիքը ռուսական օժանդակությամբ հակազդելու ավանդույթին՝ համարելով այն ոչ արդյունավետ Հայաստանի շահերի սպասարկման տեսանկյունից (Mirzoyan 24-30)։ Բաքվում, Կիրովաբադում Սումգայիթում հայ բնակչության ջարդերի և «Օղակ» գործողության արդյունքում, երբ ԽՍՀՄ կենտրոնը հանդես էր գալիս միանգամայն անընդունելի գործելաոճով, այս նոր նորմը իր դիրքերն ամրապնդեց էլիտայի շրջանում (Mirzoyan 28-29)։ Այն բյուրեղանում է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի քննադատական «Մոսկվան այլընտրանք չունի» հոդվածում, որում հեղինակը պնդում է, որ Մոսկվայի հետ հարաբերություններում պետք է հանդես գալ ուժային դիրքից (Տեր-Պետրոսյան, Մոսկվան այլընտրանք չունի)։ Կառավարող այս էլիտան ազգային, ապա նաև պետական շահերի սպասարկման կարևորագույն գրավական էր համարում առաջին հերթին հարևանների հետ խաղաղ գոյակցությունը (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ ՀՀ

170

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

Գերագույն խորհրդի նիստում; Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 4-րդ համագումարում)։ Վերոնշյալ իրադարձությունները, ապա նաև Թուրքիայի կողմից ի համերաշխություն Ադրբեջանի՝ Հայաստանին պարտադրված շրջափակումն ու սպառնալիքները տրամաբանական, խոսույթային խնդիր էին ստեղծում էլիտայի նման դիրքորոշման հանրային լեգիտիմացիայի համար (Astourian 31; Uhlig 51): Մինչ նոր նորմը փորձ էր անում հաղթահարել պատմական կնճիռները, Թուրքիայի ու Ադրբեջանի քաղաքականությունը բերում էր նրան, որ «հայերի մտքում ադրբեջանցիները, որոնք ռասայով, լեզվով և մշակույթով կապված էին թուրքերին, դարձան այն նույն անսիրտ մարդիկ, ովքեր մասնակցել էին 1915 թ. Ցեղասպանությանը» (Hovannisian, Historical Memory and Foreign Relations 241; MacDougall 174-175): Թեև այդ էլիտան մինչև կառավարման ավարտը հավատարիմ մնաց Հայաստանի շահերի նման ընթերցմանը, Թուրքիայի սպառնալից քաղաքականությունը ստիպում էր փոխել առնվազն Ռուսաստանի նկատմամբ վերաբերմունքը՝ վերահաստատելով հին, «մերժված» նորմը։ Զուգահեռաբար հիմնվելով Ռուսասատնի դեմոկրատացման հետագծի վրա՝ կառավարող էլիտան վստահ էր վերջինիս մոտ կայսերական հավակնությունների բացակայության վրա (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Իզվեստիա» թերթին)՝ մինչև իսկ կարծելով, որ «Ռուսաստանը, զբաղված լինելով իր ներքին խնդիրներով, վերջիվերջո կարող է հեռանալ այս երկրամասից» (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 4-րդ համագումարում): Սակայն էլիտաների ընկալումներում Ռուսաստանի հետ կապերի խորացումն ու Մոսկվայի դերը տարածաշրջանում հիմնված էին մի քանի պատկերացումների վրա։ Առաջին՝ Ռուսաստանը առնվազն անկախության առաջին տարիներին չուներ մշակված երկարաժամկետ քաղաքականություն (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Օգոնյոկ» ամսագրին), բայց եթե անգամ Ռուսատանը չուներ տարածաշրջանային ծավալապաշտական հավակնություններ, ամեն դեպքում այն առնվազն դեմ էր իր նախկին կայսերական տարածքներ այլ ուժերի ներթափանցմանը, ինչը անխուսափելի կլիներ ըստ Տեր-Պետրոսյանի, եթե տարածաշրջանում առաջանար ուժային վակուում (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային

շարժման 4-րդ համագումարում; Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Նովոյե Վրեմյա» շաբաթաթերթին)։ Երկրորդ՝ էլիտան ուներ այն համոզմունքը, որ թեև Ռուսաստանի կարողություններն ու ուշադրությունը դեռևս գերկենտրոնացված էին սեփական ներքին խնդիրների վրա, սակայն դրանց հաղթահարումից հետո ՌԴ-ն վերադառնալու էր տարածաշրջանում իր դիրքերի ամրապնդմանը։ (Aberg and Terzyan 157; Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Օգոնյոկ» ամսագրին)։ Երրորդ՝ հատկապես Թուրքիայի կողմից իրական սպառնալիքի բարձրաձայնումից հետո էլիտայի համար ակնհայտ էր դառնում միայնակ դրան դիմակայելու անհնարինությունը և անվտանգային վակուումի առաջացման անընդունելիությունը (այստեղ ՀՀ և ՌԴ շահերը համընկնում էին) և ԱՊՀ-ն սկսում էր դիտարկվել որպես անվտանգության թեև թերի, սակայն կարևոր երաշխիք (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Նովոյե Վրեմյա»

շաբաթաթերթին)։ Այսպիսով՝ նկատվում է ընկալման փոփոխություն, որն ի սկզբանե անհնարին էր համարում անվտանգային երաշխիքների ապահովումը՝ «հույս դնելով թեկուզ հզոր ու ազդեցիկ, բայց հեռավոր պետությունների՝ Ռուսաստանի, Եվրոպայի կամ Միացյալ Նահանգների վրա» (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 4-րդ համագումարում), և առաջնահերթություն էր տալիս հարևանների հետ հարաբերությունների կարգավորմանը։ Չորրորդ՝ պատերազմող երկրի համար ռազմական կարողություններ կուտակելու հրամայականը մղում էր Հայաստանում տեղակայված նախկին ԽՍՀՄ դիվիզիաների «ազգայնականացմանը», սակայն ի տարբերությունը Ադրբեջանի, որը դա արեց Մոսկվայի հետ առճակատման գնալու միջոցով, Երևանն ուղիղ բանակցությունների միջոցով ժառանգեց երկու դիվիզիաները՝ մյուսին հետագայում տալով ռազմաբազայի կարգավիճակ, քանի որ կառավարող էլիտան անընդունելի էր համարում Հայաստանի փխրուն

171

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

անվտանգության պայմաններում Ռուսաստանի հետ առճակատման գնալը (Տեր-Պետրոսյան, Հանդիպում լրագրողների հետ): Ռազմական և անվտանգության հարցում հարաբերությունների նման զգուշավորությունը ձևավորվեց և հետագայում մեծամասամբ պահպանվեց որպես ընդունված նորմ։ Ինչպես ձևակերպել է Տեր-Պետրոսյանը և պետականության ամբողջ ընթացքում բաց կամ փակ ձևով արտահայտվել է ՀՀ արտաքին քաղաքականության մեջ՝ «Մենք կարո՞ղ էինք վտանգել Ռուսաստանի հետ ունեցած մեր բարեկամությունը' գտնվելով, մեղմ ասած, ոչ այնքան նպաստավոր աշխարհագրական միջավայրում։» (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 5-րդ համագումարում): Հինգերորդ՝ կար գիտակցում, որ ԱՊՀ-ն Հայաստանի համար դեռևս տնտեսական անհրաժշետություն է, քանի որ հետխորհրդային պետությունների համար կարևոր էին տնտեսական միութենական շղթաների կապերը և այն արձանագրումը, որ ԱՊՀ-ից դուրս հայկական արտադրությունը դեռևս մրցունակ լինել չի կարող (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» հանդեսին)։ Սակայն հետխորհրդային տարածքի բազմակողմ կառույցների հանդեպ առկա էր որոշակի վերապահում, փոխարենը՝ հայ-ռուսական երկկողմ հարթությանը տրվում էր առաջնահերթություն (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Նովոյե Վրեմյա» շաբաթաթերթին)։ Ամեն դեպքում, կառավարող էլիտայի խոսույթում բացակայում են ՌԴ-ից կախվածության կամ ասիմետրիկ հարաբերությունների վերաբերյալ անհանգստությունները և նշվում է ճնշումների բացակայության մասին (Փափաղյան)' համարելով, որ այդ հարաբերությունները շահում են Հայաստանում հակառուսականության բացակայությունից (ինչը տարածված երևույթ էր այլ հետխորհրդային պետություններում (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» հանդեսին)), ինչպես նաև նախագահներ Տեր-Պետրոսյանի ու Ելցինի անձնական հարաբերություններից ու ընդհանուր ժողովրդավարական արժեքներից (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 5-րդ համագումարում)։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի վարչակազմն աչքի էր ընկնում նաև արտաքին ուղիղ սպառնալիքի՝ Արցախյան հարցում Ադրբեջանի դիրքորոշման ուրույն ընթերցմամբ։ Նախ պետք է նշել, որ թեև Տեր-Պետրոսյանը պատերազմում հաղթանակած հայկական կողմի ղեկավարն էր, նրա ընկալումներում բացակայում էր ռազմական հաղթանակի բացարձակայնացումը, այն որպես քաղաքական վերջնական հաղթանակի ներկայացումը։ Կար վստահություն, որ հենց Ադրբեջանը զգա իր ռազմական առավելությունը, ապա անմիջապես կվերսկսի պատերազմը (Տեր-Պետրոսյան, Հարցազրույց «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» հանդեսին; ՀՀ Նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի մամուլի ասուլիսը)։ Ըստ Տեր-Պետրոսյանի՝ հակամարտության լուծման պատեհ պահը իր նախագահության վերջին ժամանակահատվածն էր, քանի որ կար վստահություն, որ արդեն մեկ-երկու տարուց ուժերի հավասարակշռությունը փոխվելու էր հօգուտ Ադբերջանի (Տեր-Պետրոսյան, Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն)։ Այս վստահությունը պայմանավորված էր թե՞ Ադրբեջանի կարողությունների սպասվող զարգացմամբ, թե՞ հայկական

կարողությունների՝ հակամարտության լուծված չլինելու պատճառով ի հայտ եկող սահմանափակումներով (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 7-րդ համագումարում)։ Հատկանշական է, որ Տեր-Պետրոսյանը բազմիցս, անգամ Ռուսաստանի հետ Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության մասին պայմանագրի կնքումից հետո պնդում էր, որ ա) Արցախի հարցում Հայաստանը դաշնակիցներ չունի (Տեր-Պետրոսյան, Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն), բ) Արցախի անվտանգության միակ երաշխավորը Հայաստանն է, (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Անվտանգության խորհրդի ընդլայնված նիստում), գ) ՌԴ-ն երբեք չի ճանաչելու Արցախի անկախությունը, քանի որ իր հերթին ունի «քսան Ղարաբաղ» (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Անվտանգության խորհրդի ընդլայնված նիստում), դ) Հայաստանը չի դառնալու «Ռուսաստանի Իսրայելը»՝ ապահովելով համապատասխան անվտանգային երաշխիքներ (Տեր-Պետրոսյան, Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն), ե)

172

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

պայմանավորված կասպիական նավթի գործոնով' Ռուսաստանը ձգտելու է Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման, որի դեպքում «Հայաստանը կորցնելու է Անդրկովկասում Ռուսաստանի միակ դաշնակիցը կամ ստրատեգիական գործընկերը լինելու առավելությունը» (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ Անվտանգության խորհրդի ընդլայնված նիստում), զ) Ռուսաստանն ինքն է հակամարտության լուծման հարցում համերաշխ արևմտյան՝ այդ ընթացքում պետությունների տարածքային ամբողջականաությունը սատարող դիրքերին (Տեր-Պետրոսյան, Ելույթ

Անվտանգության խորհրդի ընդլայնված նիստում)։

Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կառավարման շրջանը կարելի է համարել ՀՀ արտաքին հարաբերություններում նորմերի ձևավորման շրջան, իսկ դրա ընթացքում ու հատկապես դրա ավարտը պայմանավորող քննարկումները (տևս հաջորդիվ)՝ առ արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, միջազգային կարգը, սպառնալիքներն ու դաշինքային քաղաքականությունը վկայում են, որ Տեր-Պետրոսյանի գլխավորած կառավարող էլիտային չհաջողվեց սեփական տեսլականը հիմնավորել որպես նորմ։ Իսկ ինչ մասնավորապես վերաբերում է թուրքական սպառնալիքը չեզոքացնելու միջոցով ռուսական կամ որևէ այլ երրորդ ուժի կողմնորոշումից հրաժարվելու նախնական քաղաքականությանը, ապա դրա էվոլյուցիան լավագույնս ներկայացնում է Ալլա Միրզոյանից հետևայլ մեջբերումը. «1997 թ. նոյեմբերին Ռուսական դեսպանատան նոր շենքի բացման արարողության ժամանակ արված ելույթում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը շարադրեց իր նախնական՝ «300-ամյա սխալը» ուղղելու նպատակից լիակատար շրջադարձը, հայտարարելով, որ «գործնականում վերջին մի քանի տարիներին երկկողմ հարաբերությունների բարելավման համար արվել է այնքան, որքան արվել է նախկինում հայ-ռուսական կապերի 300 տարիների ընթացքում1»» (Mirzoyan 39)։

Նորմերի թեստավորման, վերափոխման և հաստատման փուլ

Այն հիմնական նորմերը, որոնցով առաջնորդվում էր Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավորած էլիտան և որոնց հետ սկզբունքային անհամաձայնության մեջ էր մրցակից, ապա հաջորդ կառավարող էլիտան, արտացոլված են Անվտանգության խորհրդի 1998 թ. ընդլայնված նիստի ընթացքում նախագահի ելույթում (Avetisyan 5658)։ Օգտագործելով Տեր-Պետրոսյանի բառապաշարը՝ վերջինիս հրաժարականի արդյունքում խաղաղության կուսակցությանը (Տեր-Պետրոսյան, հրաժարականի հայտարարությունը) փոխարինում է հակադիր կուսակցությունը, որն

ընտրություններից հետո արդեն ֆորմալ կերպով գլխավորում է Ռոբերտ Քոչարյանը։ Կառավարող այս էլիտայի առանցքային նորմատիվ ընկալումների տարբերությունը Արցախի հարցում ստատուս-քվոյի պահպանման իրոգործելիությունը և առավել լավ պայմաններով հարցի կարգարվորումն էր։ Ըստ էլիտայի ներկայացուցիչներ Վազգեն Սարգսյանի, Ռոբերտ Քոչարյանի՝ Հայաստանի ներքին-կառուցվածքային որոշ խնդիրներ կարելի էր հաղթահարել արդյունավետ կառավարման, հարկային համակարգի բարելավման միջոցով (Սարգսյան; Astourian 51): Սարգսյանն ու Օսկանյանը կարծում էին, որ Հայաստանի տնտեսությունն արդեն հարմարվել է ադրբեջանաթուրքական շրջափակման պայմաններին, և դրա սահմանափակող ազդեցությունը այլևս «կենաց-մահու խնդիր» չէր: (Օսկանյան, հարցազրույցը Հայկական երկրորդ հետուստաալիքին եւ «Նոր հարեւաններ» կայքին; Սարգսյան; Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 178): Ավելին՝ Քոչարյանի

նախագահության առաջին ժամկետի տնտեսական հաջողությունները Օսկանյանին * 173

1 Լևոն Տեր-Պետրոսյանի խոսքի թարգմանությունը՝ ըստ հոդվածի հեղինակի։

173

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

թույլ էին տալիս մինչև իսկ պնդել, որ Հայաստանում ապագայի մասին բանավեճերը կենտրոնանում են ոչ թե Արցախի, այլ բնակչության կենսամակարդակի վրա (Օսկանյան, ելույթը «Հարավային Կովկաս. Քաղաքական մարտահրավերներ եւ զարգացման հեռանկարներ» միջազգային համաժողովում)։ Բացի այդ, ըստ էլիտայի՝ կառուցվածքային թուլությունների կայուն հաղթահարման իրատեսական միջոցներ էին համարվում Սփյուռքի ռեսուրսների մոբիլիզացիան (Քոչարյան, Ելույթ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովում; Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 111) և տնտեսական զարգացմանն ուղղված արտաքին քաղաքականությունը (Օսկանյան, ելույթը «Հարավային Կովկաս. Քաղաքական մարտահրավերներ եւ զարգացման հեռանկարներ» միջազգային համաժողովում)։ Սփյուռքի հետ կապերի վրա շեշտադրումը ընդգծում էր կառավարող էլիտայի համար նախընտրելի այն նորմը, որը հենվում էր էթնիկ ինքնության վրա՝ Հայաստան-Արցախ-Սփյուռք եռամիասնությունը դարձնելով յուրատեսակ raison d'etat (Barseghyan 411-412; Քոչարյան, Ելույթ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովում): Տնտեսական աճի ապահովումը համարվում էր նաև Արցախյան հիմնախնդրի հաղթահարման վրա ազդող ուղիղ գործոն, որը կարևորվում էր Ադրբեջանի հետ մրցակցության համատեքստում (Քոչարյան, Հայաստանի տնտեսական կայունությունը մեծ դեր ունի Արցախյան խնդրի կարգավորման գործում): Ինչ վերաբերում է արտաքին սպառնալիքներին,

սահմանափակումներին, ապա Թուրքիայի հարցում թեև հիմնականում շարունակվեց նույն՝ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների

հաստատման ու սահմանների բացմանն ուղված քաղաքականությունը, սակայն Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման արշավը արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություն դարձնելը էլ ավելի բարդացրեց երկխոսության հեռանկարը (Mirzoyan 90-93): Շրջադարձ կատարելով նախորդ էլիտայի քաղաքականությունից' Ցեղասպանության հարցը արտաքին քաղաքական օրակարգ բերելը կառավարող էլիտան հիմնավորում էր Հայաստանի ունեցած բարոյական պարտականությամբ, ցեղասպանությունների կանխարգելման միջազգային ջանքերին աջակցելու

անհրաժեշտությամբ և այն համոզմամբ, որ նախորդիվ այդ հարցի դուրսթողումը, որը նպատակ ուներ չխանգարելու հայ-թուրքական հարաբերությունների

կարգավորմանը, որևէ արդյունք չէր տվել, հետևաբար չկար այն շարունակելու հիմնավորում (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 155-156): Թուրքիան շարունակում էր ընկալվել որպես տարածաշրջանային խոչընդոտ «անվտանգային շահերի, զարգացման ուղղությունների կամ եվրոպական ինտեգրման» հարցերում (Օսկանյան, Statement at Chatham House), ինչն ավելի էր սրվում Թուրքիայի վարած թշնամական քաղաքականության արդյունքում (Քոչարյան; Օսկանյան 152; Քոչարյան; Քոչարյան; Օսկանյան):

Գալով այս ամենի արտահայտմանը Քոչարյանի գլխավորած կառավարող էլիտայի' Ռուսաստանի դերի մասին ընկալումներում, պետք է նշել, որ եթե Տեր-Պետրոսյանը կարծում էր, որ Ռուսաստանը վաղ թե ուշ «վերադառնալու» է տարածաշրջան ու իր միջազգային դերին, ապա այս վարչակազմի ընթացքում4 1998 թ.-ին, արդեն կար այն ընկալումը, որ «Ռուսաստանն արդեն գիտակցում էր, որ շատ բան է զիջել ու կորցրել, որ ադպես չի կարող շարունակել և պետք է արդեն քայլեր անել վերականգնելու նախկին դիրքերը միջազգային թատերաբեմում» (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 81): Սա, ըստ Օսկանյանի, արտահայտվում էր Ռուսաստանի կողմից արտաքին դերակատարներին դուրս թողնելու, տարածաշրջանային կազմակերպությունների ու իր միջազգային վարկի զարգացման և արտերկրում ռուսական կազմակերպությունների տնտեսական ներդրումների ու շահութաբերությունն ապահովելու քաղաքականությամբ (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 83-84):

174

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

Սպառնալիքների բալանսավորման տեսանկյունից հայ-ռուսական

անվտանգային համագործակցությանը տրվում է թուրքական սպառնալիքը բալանսավորելու դեր (Շուգարյան)։ Մինչդեռ արցախյան հարցում սպառնալիքի պարագայում, ըստ կառավարող էլիտայի, ռուս-ադրբեջանական հարաբերությունների բարելավումը դրական կարող էր ազդել հակամարտության կարգավորման վրա (Քոչարյան, Совместная ПК Р. Кочаряна и Г. Алиева)։ Բացի այդ, ի տարբերություն Տեր-Պետրոսյանի՝ էլիտան ուներ ընկալում, որ հնարավոր է (առնվազն մինչ Ադրբեջանի նավթային ցատկը) պահպանել ռազմական հավասարակշռությունը (Սարգսյան)։ Թեև ՌԴ դիրքորոշումը առ այն, որ հայկական կողմը պետք է հրաժարվի ԼՂԻՄ-ից դուրս տարածքներից, բավական համոզիչ կերպով ներկայացվել էր այս էլիտային (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 181), վարչակազմը նպատակ էր հետապնդում ապացուցել ռուս գործընկերներին, որ նման ելքը կթուլացնի հայկական կողմերի դիրքերը տարածաշրջանում, իսկ տարածաշրջանում թույլ դաշնակից ունենալը կհակասեր հենց Ռուսաստանի շահերին (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 181-183)։ Ռուսաստանի հետ համագործակցության մեջ հիմնական անվտանգային ուղղությունից բացի նկատվում է նաև վերջինիս՝ Հայաստանում տնտեսական դերի աճի ու ներուժի ընկալում, որը երկրորդ նախագահի կառավարման ընթացքում արտահայտվել է ռուսական մեծ ձեռնարկությունների՝ հայկական տնտեսության մեջ ռազմավարական նշանակության ոլորտներ մուտքով, որոնց համար, ըստ Քոչարյանի, մեկնարկային կետ էր ծառայել «գույք-պարտքի դիմաց» գործարքը (Քոչարյան, այցը Ռուսաստան 13-15.05.2004)։ Սակայն այդ վարչակազմի կողմից նպատակահարմար չի համարվել Մաքսային միության անդամակցությունը՝ համարելով այն սահմանափակող գործոն Հայաստանի՝ ազատականացման ձգտող տնտեսության համար (Քոչարյան, Телемост Ереван-Москва)։ Մինչդեռ ունենալով Ռուսաստանի հետ երկկողմ փոխադարձ պաշտպանության համաձայնագիր՝ 2002 թ.-ին Հայաստանը անդամակցել է ՀԱՊԿ-ին՝ անվտանգության հարցում առաջնորդվելով «ինչքան շատ՝ այնքան լավ» (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 93) սկզբունքով։

Այսպիսով՝ երկկողմ համագործակցության խորացումը թե' տնտեսական, թե' քաղաքական ոլորտներում բարձրացրել էր Ռուսաստանի՝ ռազմավարական գործընկերոջ ընկալումը կառավարող էլիտայի շրջանում (Kotchikian 180-181), որը համարվում էր ամենականխատեսելի գործընկեր (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 86): Սակայն հարաբերությունների ասիմետրիայի նման խորացումը կարիք ուներ այլ ուղղություններով բալանսավորման, ինչն էլ բերեց Հայաստանի թերևս անկախության ողջ ընթացքում դավանած արտաքին քաղաքական դոկտրինի՝ կոմպլեմենտարիզմի ձևակերպմանը։ Ըստ կոմպլեմենտարիզմի՝ ինչպես այն ձևակերպում է Վարդան Օսկանյանը, մենք «պարտավորված չենք ընտրելու ընկերների միջև, որ Հայաստանը կարող է լինել այն վայրը, որտեղ Ռուսաստանի, Եվրոպական Միության ու Միացյալ Նահանգների կամ որևէ երկու ենթադրաբար մրցակից երկրների՝ մասամբ համընկնող շահերը կարող են բավարարվել [...], որ նրանց հակադրվող շահերը երբևէ չեն շահարկվի՝ մեկին մյուսի դեմ հանելով։» (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 82): Սակայն առկա է նաև հստակ գիտակցում, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մանևրունակությունը կախված է ոչ այնքան Հայաստանից կամ հայ-ռուսական հարաբերություններից, որքան Արևմուտք-Ռուսաստան հարաբերություններից (Քոչարյան, ելույթը Դավոսում; Օսկանյան, Statement at Chatham House)։ Այս ընկալումը հատկապես պարզ է արտահայտված 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ից հետո ԱՄՆ քաղաքականության փոփոխման հարացույցում։ Ըստ Օսկանյանի՝ այդ փուլում ԱՄՆ-ը պակաս զգայուն ու հարմարվող էր այն հանգամանքների հանդեպ, որոնք չէին

175

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

ծառայում իր ազգային շահերին, ինչը բարդացնում էր ՀՀ արտաքին քաղաքականությունը (Օսկանյան, Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները 103-104):

Ամփոփում

Այսպիսով՝ անկախության ակունքներից իսկ Հայաստանի արտաքին քաղաքական խոսույթում առկա է եղել սեփական դերի, արտաքին սպառնալիքների և դրանք բալանսավորելու վերաբերյալ ընդունելի նորմերի մրցակցություն։ Մեկնակետում ունենալով նպատակ վերանայել և շրջել վերջին 300 տարիների հայ արտաքին քաղաքական մտքի պոստուլատները՝ Ռուսաստանի միջոցով Թուրքային բալանսավորելու սկզբունքը՝ «Ղարաբաղ» շարժումը, ապա նաև կառավարող էլիտան բախվեց մի շարք խոչընդոտների, որոնք ձախողեցին «երրորդ ուժի բացառման» օրենքը և թույլ չտվեցին այդ նորմի լիարժեք ձևավորումը։ Այդ հիմնական խոչընդոտներից էին ադրբեջանաթուրքական սպառնալիքի և թշնամական քաղաքականության շարունակականությունը, Հայաստանի քաղաքական

համակարգում այդ նորմի հիմադրույթներին հակառակ տրամադրված ուժերի առավելությունը, անվտանգային վակուումի առաջացման վտանգն ու անթույլատրելիությունը նույն էլիտայի ընկալումներում։ Ռուսաստանի ընկալումը որպես կայսերական պատմությամբ տարածաշրջանային տերություն հաստատվեց որպես նորմ՝ լեգիտիմ համարելով վերջինիս տարածաշրջանային շահերը և դրանց հետ հաշվի նստելու անհրաժեշտությունը։

Իշանափոխությունից հետո արդեն կառավարող նոր էլիտայի մոտ, ըստ որի գնահատման՝ հայ-ադրբեջանական մրցակցության մեջ Հայաստանը ունակ էր բալանսավորել անվտանգային սպառնալիքները, աստիճանաբար նկատվում է այդ սպառնալիքի աճի մասին ընկալումը, որն իր գագաթնակետին է հասնում Իլհամ Ալիևի կառավարման և ադրբեջանական նավթի եկամտաբերության աճի տարիներին: Էլիտայի ընկալումների հավաքական ամբողջության արդյունք է 2007 թ.-ին ընդունված Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը (Mfa.am), որի մեջ արտացոլվում են արտաքին ու ներքին սպառնալիքների, դրանց հաղթահարման այնպիսի մոտեցումներ, որոնք մեծապես համապատասխանում են Հայաստանի անվտանգության նեոռեալիստական վերլուծությանը։ Թեև Արցախյան հիմնախնդիրը արդեն իսկ խիստ անհավանական էր դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարը, այս վարչակազմի կողմից Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման արշավի հանձնառումը էլ ավելի խորացրեց երկկողմ հարաբերությունների (կամ դրանց բացակայության) ճգնաժամը՝ հետաձգելով թուրքական սպառնալիքի մարումը։ Այսպիսով՝ սկսվում էր ուրվագծվել

պահպանողական արտաքին քաղաքական նորմի ձևավորումը, որտեղ փոխզիջումների ընդունելիության շեմը բարձրանում է, և Հայաստանը դառնում է խիստ արտահայտված պրո-ստատուս-քվո ուժ։ Տարածաշրջանային ստատուս-քվոյի պահպանման համատեքստում էլ ավելի խիստ է արտահայտվում Ռուսաստանի հանդեպ դաշնակցային ընկալումը, և հարաբերությունների խորացման

հրամայականը ձևավորվում է որպես նորմ։ Սակայն հստակ է նաև գերկախվածության վտանգների մասին ընկալումը և դրանցից խուսափելու անհրաժեշտությունը, որն ակնհայտորեն կոմպլեմենտարիզմի ձևակերպման հիմնական շարժառիթներից է և վեր է հանում կառավարող էլիտայի առավել մեծ զգայունությունը Ռուսաստան-Արևմուտք մրցակցությանը։

176

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

Օգտագործված գրականություն

1. Aberg, John H.S. and Aram Terzyan. "Structure or agency? Explaining Armenia’s foreign policy evolution." Eastern Journal of European Studies 6 2018: 151-172. <http://ejes.uaic.ro/articles/EJES2018_0901_ABE.pdf>.

2. Astourian, Stephan H. From Ter-Petrosian to Kocharian: Leadership Change in Armenia. Berkeley: University of California, 2000.

3. Avetisyan, Sos. The Hunchback of Caucasus: Armenia’s “Stateness” issue and its post-war democratization, MPhil thesis. Oxford: University of Oxford, 2016.

4. Barseghyan, Kristine. “Rethinking Nationhood: Post-Independence Discourse on National Identity in Armenia.” Polish Sociological Review, 144 (2003): 399-416.

5. Cheterian, Vicken. " The Uses and Abuses of History: Genocide and the Making of the Karabakh Conflict." Europe-Asia Studies 70.6 (2018): 886-887.

6. Finnemore, M. and K. Sikkink. "Taking stock: The constructivist research program in international relations and comparative politics." Annual Review of Political Science 4 (2011): 391-416.

7. Hovannisian, Richard. “Historical Memory and Foreign Relations: The Armenian Perspective.” Starr, Frederick S. The Legacy of History in Russia and the New States of Eurasia. Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 1994. 237-276.

8. —. The Armenian genocide : cultural and ethical legacies. New Brunswick: Transaction Publishers, 2007.

9. Jepperson, Ronald L., Alexander Wendt and Peter J. Katzenstein. "Norms,

Identity, and Culture in National Security." Katzenstein, Peter J. The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics. New York: Columbia University Press, 1996. 8-43.

<https://edisciplinas.usp.br/pluginfile.php/5237136/mod_folder/content/0/Japersen%20et %20al%20.pdf?forcedownload=1>.

10. Kotchikian, Asbed. The Dialecticts of Small States: Foreign Policy Making in Armenia and Georgia. Boston: Boston University Graduate School of Arts and Sciences, 2006.

11. MacDougall, James. Post-Soviet Strategic Alignment: The Weight of History in the South Caucasus. Washington D.C.: A Dissertation submitted to the Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences of Georgetown University, 2009.

12. Mfa.am. "Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության

ռազմավարություն." 26 1 2007. Mfa.am.

<https://www.mfa.am/filemanager/Statics/Doctrinearm.pdf>.

13. Mirzoyan, Alla. Armenia, the Regional Powers, and the West Between History And Geopolitics. New York: Palgrave Macmillan, 2010.

14. Mouritzen, Hans. "Combining ‘incompatible’ foreign policy explanations: how a realist can borrow from constructivism." Journal of International Relations and Development 20 (2017): 631-658.

15. Price, Robert. "Detecting ideas and their effects." Robert Goodin, Charles Tilly. The oxford handbook of contextual political analysis. Oxford: Oxford University Press, 2006. 252-265).

16. Rogers, Zac. Realism and Constructivism as Compatible Epistemologies. 30 10

2013. <https://www.e-ir.info/2013/10/30/realism-and-constructivism-as-compatible-

epistemologies/>.

177

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

17. Sterling-Folker, Jennifer. "Realist Environment, Liberal Process, and Domestic-Level Variables." International Studies Quarterly 41.1 (1997): 1-25.

18. Suny, Ronald Grigor. Looking toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press, 1993.

19. Theys, Sarina. "Constructivism." McGlinchey, Stephen, Rosie Walters and Christian Scheinpflug. International Relations Theory. Bristol: E-International Relations Publisher, 2017. 36-41.

20. Uhlig, Mark. "The Karabakh War." World Policy Journal 10.4 (1994): 47-52. <https://www.jstor.org/stable/40209334>.

21. Շուգարյան, Ռուբեն. Globalization in the Context of ArmeniaQs Foreign Policy Armenia on the Way to Europe International Conference. 22 10 2003. 12 7 2021. <https://www.mfa.am/en/speeches/2003/10/22/shugarian/1493>.

22. Սարգսյան, Վազգեն. Վազգեն Սարգսյանի նամակը Լևոն Տեր-Պետրոսյանին. 1 10 1997. 3 8 2021. <https://www.aravot.am/2008/02/09/329965/>.

23. Տեր-Պետրոսյան, Լևոն. Ելույթ Անվտանգության խորհրդի ընդլայնված նիստում. 8 1 1998. 17 6 2021. <https://bit.ly/3Bvbu5c>.

24. —. Ելույթ Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նիստում. 23 10 1990. 1 10 2021. <https://bit.ly/3ByIFVt>.

25. —. Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 4-րդ համագումարում. 2 4 1992. 2 8 2021. <https://bit.ly/2YE6FYY>.

26. —. Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 5-րդ համագումարում. 28 6 1993. 13 5 2021. <https://bit.ly/2YztjBE>.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

27. —. Ելույթ Հայոց համազգային շարժման 7-րդ համագումարում. 26 12 1995. 16 7 2021. <https://bit.ly/2YzB9ez>.

28. —. Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականի հայտարարությունը. 4 2 1998. 19 2 2021. <https://bit.ly/3FEFCxi>.

29. —. Հանդիպում լրագրողների հետ' նախագահական երդման առաջին տարեդարձի առթիվ. 14 11 1992. 12 5 2021. <https://bit.ly/3uXQAcz>.

30. —. Հարցազրույց «Իզվեստիա» թերթին. 6 2 1992. 30 5 2020.

<https://bit.ly/3AAfNeo>.

31. —. Հարցազրույց «Նովոյե Վրեմյա» շաբաթաթերթին. 7 10 1997. 26 3 2021. <https://bit.ly/3v32npR>.

32. —. Հարցազրույց «Օգոնյոկ» ամսագրին. 14 4 1992. 21 6 2021.

<https://bit.ly/3mGf0U7>.

33. —. Հարցազրույց ֆրանսիական «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» հանդեսին. 9 5 1997. 12 6 2021. <https://bit.ly/3BpzrLb>.

34. —. Մոսկվան այլընտրանք չունի. 28 1 1990. 19 4 2021. <https://bit.ly/33jJHo3>.

35. —. Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն, լրջանալու պահը. 1 11 1997. 11 6 2021. <https://bit.ly/2Wf9Lz8>.

36. Փափազյան, Վահան. Վահան Փափազյան. 1994թ.-ին զինադադարը հաստատեցինք մեզ համար լավագույն պայմաններով Արամ Արարատյան. 22 5 2014. 17 7 2021. <https://mediamax.am/am/news/special-file/10315/>.

37. Քոչարյան, Ռոբերտ. #золотойархив - Совместная ПК Р. Кочаряна и Г. Алиева | ключевые темы | Карабах - Геноцид армян. 25 1 2001. 2 5 2021. <https://www.youtube.com/watch?v=_qHTn65ykiw&t=539s>.

178

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

38. —. Speech by His Excellency Robert Kocharian President of the Republic of Armenia At the Plenary Meeting of the Council of the European Union. 22 6 1999. 10 6 2021. <https://www.mfa.am/en/speeches/1999/06/22/coe/1602>.

39. —. Statement By President Robert Kocharian On The Occasion Of The Memorial

Of The Victims Of The Armenia Genocide. 24 4 1999. 23 5 2021.

<https://www.mfa.am/en/speechesZ1999/04/24/rk/1597>.

40. —. Телемост Ереван-Москва с президентом Р.Кочаряном 2000г. 29 5 2000.

30 8 2020. <https://www.youtube.com/watch?v=Wp3K-rtgkSA&list=PLUO718-

u9r202RjITGX9r3y6UgODozAYd&index=4>.

41. —. Ելույթ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովում. 27 5 2002. 18 7 2021. <https://www.youtube.com/watch?v=8jnkxcpxjTc>.

42. —. Հայաստանի տնտեսական կայունությունը մեծ դեր ունի Արցախյան

խնդրի կարգավորման գործում. Ռոբերտ Քոչարյան. 2002. 25 7 2021.

<https://www.youtube.com/watch?v=5xq6guARi-M>.

43. —. Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Ռուսաստան 13-15.05.2004. 14 5 2004. 3 4 2021. <https://www.youtube.com/watch?v=T6IWnJ2PkQY>.

44. —. Ռոբերտ Քոչարյանի ելույթը Դավոսում. 1999. 26 8 2021.

<https://www.youtube.com/watch?v=FOffzokT-0M>.

45. —. Ռոբերտ Քոչարյանի հարցուպատասխանը ԵԽԽՎ-ում Մաս 11. 23 6 2004. 18 8 2020. <https://www.youtube.com/watch?v=S7MDFavWl7k>.

46. Օսկանյան, Վարդան. Minister Gives Pre-Election Interview Armenia in the

Region, Interview with Mr. Vartan Oskanian, MFA by Vahan Hovhannisian, Journalist, H1 Television Or Վահան Հովհաննիսյան. 8 2 2003. 19 7 2021.

<https://www.mfa.am/en/speeches/2003/02/08/preelectioninterview/1482%D6%89>.

47. —. Minister Oskanian Addresses John Smith Fellows. 20 1 2003. 2 7 2021. <https://www.mfa.am/en/speeches/2003/01/20/fellowshipprogram/1481>.

48. —. Speech By Vartan Oskanian Minister Of Foreign Affairs Republic Of Armenia

At The International Conference On Prospects For Regional And Transregional Cooperation. 28 9 2000. 19 8 2020.

<https://www.mfa.am/en/speeches/2000/09/28/vo/1454>.

49. —. Statement by Vartan Oskanian Minister Of Foreign Affairs Of The Republic Of

Armenia. 20 5 2000. 14 1 2021.

<https://www.mfa.am/en/speeches/2000/05/25/eapc/1445>.

50. —. Statement by Vartan Oskanian Minister of Foreign Affairs of the Republic of

Armenia at Chatham House. 16 4 2005.

<https://www.mfa.am/en/speeches/2004/04/16/vo/1506>.

51. —. ՀՀ ԱԳ նախարար Վարդան Օսկանյանի ելույթը «Հարավային Կովկաս.

Քաղաքական մարտահրավերներ եւ զարգացման հեռանկարներ» միջազգային համաժողովում. 11 12 2003. 19 7 2021.

<https://www.mfa.am/hy/speeches/2003/11/12/oskanian/1496>.

52. Օսկանյան, Վարդան. ՀՀ ԱԳ նախարար Վարդան Օսկանյանի հարցազրույցը Հայկական երկրորդ հետուստաալիքին եւ «Նոր հարեւաններ» կայքին «Նոր հարեւաններ» կայք. 21 12 2006. 1 8 2021. <https://www.mfa.am/hy/interviews-articles-and-comments/2006/12/21/vo/1645>.

53. —. Փոքր երկրի մեծ մարտահրավերները (նախարարի օրագրից). Երևան: «Անտարես» հրատարակչություն, 2013.

179

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(11), 2021

Works Cited