Научная статья на тему 'THE EFFECTIVE USE OF ADVANTAGEOUS GEOGRAPHICAL LOCATION IN THE STEPPE ZONE (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION)'

THE EFFECTIVE USE OF ADVANTAGEOUS GEOGRAPHICAL LOCATION IN THE STEPPE ZONE (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION) Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
31
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ТЕРРИТОРИЯ / РЕСУРСЫ / СТЕПЬ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Эргашева М.К.

Статья посвящена проблеме повышения эффективности использования территории и ее биологических и других природных ресурсов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВЫГОДНОГО ГЕОГРАФИЧЕСКОГО РАСПОЛОЖЕНИЯ В СТЕПНЫХ ЗОНАХ (НА ПРИМЕРЕ БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ)

Article is devoted a problem of increase of efficiency of use of the territory and its biological and other natural resources.

Текст научной работы на тему «THE EFFECTIVE USE OF ADVANTAGEOUS GEOGRAPHICAL LOCATION IN THE STEPPE ZONE (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION)»

Ученый XXI века • 2017 • № 1-1 (26) Географические науки

УДК 91

ЧУЛ ЗОНАСИДАГИ ТАБИИЙ ГЕОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ (БУХОРО ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

М.К. Эргашева1

Аннотация

Ушбу маколада Бухоро вилоятида содир буладиган табиий географик жараёнлар, улардан самарали фойдаланиш усуллари хакида маълумотлар берилган.

Таянч сузлар: чул, эрозион, рекреацион, рекультивация, фитомелиорация, ландшафт, гидротехник, шурхок, табиий ресурс, механик таркиб, воха, яйлов.

Чул зонаси узига хос табиий комплекс булиб, ер шарининг муътадил, субтропик ва тропик иклим минтакаларидаги ута куртакчил континентал иклимли худудлардан иборат. Чулларнинг пайдо булиши ва ривожланиши сайёрамиз географик кобигининг зоналлиги билан богликлиги аникланган. Зоналлик эса, ер юзида иссиклик ва намликнинг бир меъёрда таксимланмаганлиги махсулидир. Айрим олимлар юкоридагилар билан бирга орографик тусиклар, субтропик кенгликларда йил давомида юкори атмосфера босимини хукмронлиги, совук денгиз окимларининг материк сохилларига таъсири каби омиллар хам чулларни шаклланишида етакчи урин тутади, деб хисоблайдилар.

Чул зоналарининг узига хос хусусияти, тулик фойдаланилмаётган ички имконият ва салохиятидан окилона фойдаланиш, ислохотларнинг устувор йуналишларини амалга оширишда, бар карор, иктисодий усишни таъминлашда мухим урин эгаллайди.

Чулшунос олимлар А.Г.Бабаев ва З.Г.Фрейкин фикрича, чул деганда - жуда курук ва жазирама иклимли, нихоятда кам ёгинли ва нисбатан сийрак усимлик копламига эга булган табиий худудлар тушунилади. Бундай жойларда атмосфера ёгинларининг камлиги (250 мм гача) ва уларни йил фасллари буйича нотекис таксимланганлиги хос, шунингдек, тушадиган ёгинларга кура бугланиш бир неча марта юкори. Чулларда доимий окар сувлар шаклланмайди. Ана шундай иклимий хусусиятларга эга табиат зонаси Урта Осиёнинг катта кисмини ишгол этган. [1]

Маълумки, Узбекистан худудининг 70 фоизини чул ва чала чулли худудлар эгаллайди. Ушбу холат истикболда чулларга булган муносабатнинг яхшиланишини ва уларни урганишнинг мухимлигини такозо этади.

Чуллар чул эмас, улар битмас туганмас хазина. Чуллар табиатнинг узига хос неъматларини мужассам килган нодир худудлардир. Уларнинг нодирлиги энг аввало жонли оламнинг яшаш манбаи булган куёш нури ва хароратининг куплиги хамда сув ресурсларини эса ута такчиллигидадир. Лекин сувни инсон акл - заковати, кудрати билан чулга келтира олади, куёш нури ва иссикликни эса йук.

М.П.Петров кургокчилик энг охирги нуктага бориб такалган иклимга эга булган худудларни чул деб атайди. Чулларда атмосфера ёгинлари 250 мм дан кам тушади, мумкин булган бугланиш микдори эса ёгин микдоридан куп марта ортик, шунинг учун чулларда дехкончилик килиш сунъий сугоришсиз мумкин эмас. Ушбу жойлардан сувда эрийдиган тузларнинг харакати ва уларнинг юзада

1Эргашева Мавжуда Комилжоновна - старший преподаватель кафедры почвови-дения и географии, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

тупланиши жуда фаол, тупрок таркибида органик моддалар кам. Демак, чулда ёзги хароратнинг баландлиги, йиллик ёгин микдорининг камлига (100-200 мм), юза окимининг йуклиги, кумок катламларнинг хукмронлиги, эол жараёнларнинг фаоллиги хамда ер ости сувларининг минераллашганлиги ва сувда эрувчан тузларнинг тупрокда миграцион хусусиятга эга эканлиги билан ажралиб туради. [5]

А.Г.Бабаевнинг маълумотига кура республиканинг 35 млн.га майдони арид (кургокчил) зонага киради.[1] Тупрокшунос Н.В.Кимбергнинг маълумотига кура Узбекистан худудининг 27 млн.га кисми чул зонасига мансуб. Бухоро вилоятининг марказий чул кисмини урганган (1198160га) тупрокшунослар Н.А. Буцков, Я.М.Носировлар кумли майдонларни икки тоифага ажратадилар. Биринчи тоифага тупрок типи сифатида кумли ва кумлок чул тупроклари киритилган. Улар худуднинг 43,8 фоиз (523730 га) майдонни эгаллайди. Иккинчи тоифага эса усимликлар билан кам мустахкамланган кумлар киритилган (274796 га, яъни 23% майдонни эгаллайди). Шуларнинг 10,9% (130 минг га) кучма (бархан) кумларидан иборат. Х,аммаси булиб урганилган худуднинг 66,8% фоизи кумли ва кумлок чул тупроклари ва кумли майдонлардан иборат (164 б.) [1]

Шимол ва шимоли-шарк томондан эсадиган шамоллар туфайли тарихий даврлар давомида Бухоро, Крракул вохаларининг шимолий этакларида эол кумларнинг катта майдонлари вужудга келган. Бухоро, Коракул вохаларининг шимолий кисмида «Бухоро яшил калкони», яъни кумли чул урмонзорлари барпо килинган. Лекин кучма бархан кумлар хам ханузгача мавжуд. Улар одатда парча-парча холда учрайди, катта майдонлари эса Коракул вохасидан шимоли-гарбда (Кандимли) ва Оёкогитма ботиги этагида (Мирзакум, Жилликум) мавжуд.

Эол кумлар одатда яхши сараланган, донадор, саргиш-кулранг тусга эга, таркибига кура полиминерал, 25 тадан ортик минераллар доналари учрайди. Улар орасида енгил минераллар (99,4-99,7%), дала шпати, кварс, карбонат булаклари (27,3 -30,0%) етакчилик килади. Огир минераллар таркибида эпидот, темир гидроксидлари магнетит- илменит етакчи. Кумларнинг куп минералли булиши усимликларнинг минерал озикланиши учун кулай имкониятдир.

Механик таркибига кура кумлар майда донадор (0,05-0,25 мм), уларнинг улуши 56,1-90,9%гача боради, физик лой 2,78-8,24% атрофида, усимлик билан копланган кумларда унинг микдори 13-14% гача ортади.

Шунинг учун киш ва бахор ойларида ёккан атмосфера ёгинлари тез шимилади ва 100-140 см гача юза катламни намлайди. Уларда говаклик юкори булганлиги туфайли факат 80-100 см гача юза катламдаги нам бугланиб кетиши мумкин. Ундан пастдаги намлик факат транспирацияга сарф булади. Шу сабабли уларда бахор ва куз ойларда усимликлар коплами ва массаси юкори булади.

Бухоро вилоятининг марказий чул кисмини урганган Н.А.Буцков, Я.М.Носировларнинг маълумотларига кура такирли ва такир тупроклари худуднинг 13,8% майдонини эгаллайди. Аммо, бахорги ёгинлар туфайли намланган юзалар кук-яшил сув утлари, мох, лишайниклар билан копланади. Н.Н.Болишевнинг маълумотларига кура кук яшил сув утлари гилли катламларнинг ишкорлик мухитини оширади ва юксак усимликларнинг усишига карши зарарли кимёвий мухит яратади. Лекин эволюцион ривожланиш давомида такир-гилли юзалар нурайди, тузийди, узига хос табиий ижобий мелиоратив узгаришлар руй беради.

Кизилкум чулида кенг таркалган ва ландшафт хосил килувчи усимлик турлари ок ва кора саксовулдан хамда улар билан аралаш холда усадиган черкез, кандим, сингрен, кум акацияси кабилардан иборат. Ок саксовулларнинг географик таркалиши катор тепали кумлар, дунг кумлар, уяли-катор тепали ва калин кумлар билан боглик. Чорвадорлар саксовулзорлардан йил буйи яйлов сифатида фойдаланадилар. Бу хилдаги яйловларнинг махсулдорлиги уртача 0,8-1,9 ц/га ни ташкил этади. Кумли чул текисликларда буталар кенг таркалган. Бутали ва ярим бутали усимликлар сингрен, кум акацияси, кандим, куёнсуяк, черкезлардан иборат. Улар усимлик билан кам мустахкамланган дунг кумларда ва харакатдаги кум шаклларида купрок учрайди.

Ученый XXI века • 2017 • № 1-1 (26)

Кизилкум чулининг барча усимлик типлари чул яйловларини ташкил этиб, уларнинг уртача махсулдорлиги 2,0-3,0 ц/га дан ошмайди. Шу хисобдан хар бош куйга 3-4 гектарга якин яйлов тури келади.

Узбекистан Республикасининг табиий шароити турлича, мамлакатимизда текислик ва тогли минтакалар, чул ва воха-водийлар унинг географик манзарасини акс эттиради ва айни вактда, худудий мехнат таксимотининг хар хил йуналишда ривожлантириш учун кенг имкониятлар яратади. Йирик чулшунос олим И.К.Назаров республика чул худудларини хужаликда фойдаланиш жихатидан икки кисмга - чул-вохалар ва чул-яйловларга ажратади. Унинг хисоб-китоблари буйича бевосита чул-яйловлар Узбекистан худудининг ярмидан купини ишгол килади.[3,4]

Чуллар иклимий шароитнинг вужудга келиш конуниятларидаги умумийликка карамасдан ландшафт нуктаи-назардан бир-биридан катта фарк килади. Бунга худудларнинг табиий хусусиятидаги, биринчи галда геологик ва геоморфологик тузилишидаги фарклар сабаб булади. Ер бетини коплаб ётган тупроклар, тог жинслари хусусияти, ер бетининг парчаланганлиги, сизот сувларининг турли чукурликларда ётиши ва сифати, иклимий шароит чул типларини шаклланишида асосий урин тутади.

Чул зонасининг табиий шароити ва улар багрида мужассам булган табиий ресурслар республикамизнинг иктисодий - ижтимоий юксалиши учун табиий пойдевор хисобланади. Ушбу зонада мамлакатимиз ахолисининг 50 фоиздан ортик кисми истикомат килади.

Келгусида мамлакатимизнинг чул зонасидаги табиий географик жараёнлардан, табиий шароит ва ресурсларидан самарали фойдаланиш учун куйидагиларга эътибор бериш максадга мувофик:

1. Узбекистонда мухофаза килинаётган жойлар 4,6 фоизни ташкил килади. Чул зонаси доирасида бу курсатгич ундан хам камдир. Демак, келгусида чул зонасининг нодир ва ноёб органик дунё вакилларини мухофаза килиш учун курикланадиган янги ландшафтларни излаш ва уларни ташкил килиш долзарб вазифалардан бири хисобланади.

2. Чул зонасида ханузгача хужалик ишларига зарар келтирадиган кучма-барханли кумлар катта майдонлари мавжуд. Чулларда кора саксовул йулакларини барпо этиш чулларга чиройли манзара бахш этиш билан бир каторда яйловзорларни ва тупрок копламини шамол эрозиясидан химоя килади.

3. Вилоят худудида атмосфера ёгинлари туфайли хосил буладиган сувларни туплаш оркали чорва молларини сугориш мумкин.

4. Х,озирги тараккиёт боскичида асосий вазифалардан бири иклимий шароитни янада чукуррок урганиш, ландшафт хусусиятларини хисобга олиб иклим ресурсларидан ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш йулида янада кенгрок фойдаланишдан иборатдир.

5. Вохалар ва уларнинг атрофидаги чулларнинг микроиклимини яхшилаш максадида хар йили утлок, бутазор ва дарахтзорлар майдонини кенгайтириб боришни режа асосида амалга ошириш зарур. Ок саксовул, кандим, черкез, шувок, или астрагали каби фитомелиоратлардан фойдаланиш лозим.

Юкорида кайд килинган таклифлар амалга оширилса юртимиз чулларидан, унинг иклимий хусусиятларидан фойдаланиш имконияти ортиб боради ва мамлакатимизнинг келгуси ривожи учун мустахкам пойдевор булади.

Адабиётлар

1.Бабаев А.Г. и др. Пустини. Природа мира. -М.: Мыслъ, 1986. - 318 с.

2. Когай Н.А. Природние территориальние комплекси Юго-Запада Средней Азии. Ташкент, "Фан", 1975, 116 с.

3.Назаров И.К. Абиогенние потоки в аридних геосистемах: оптимизация природопользования. Ташкент. «Фан», 1992, 100 с.

4.Тошов Х.Р. Чул ландшафтлари ва уларнинг агроимкониятларидан самарали фойдаланиш. География фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган десертация авторефарати. Тошкент. 2008. 26 б.

5.Петров М.П. Пустини земного шара. -Л.: Наука, 1973. - 43с.

© М.К. Эргашева, 2017

УДК 91

ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВЫГОДНОГО ГЕОГРАФИЧЕСКОГО РАСПОЛОЖЕНИЯ В СТЕПНЫХ ЗОНАХ (НА ПРИМЕРЕ БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ)

М.К. Эргашева

Аннотация. Статья посвящена проблеме повышения эффективности использования территории и ее биологических и других природных ресурсов.

Ключевые слова: территория, ресурсы, степь, Бахарская область.

© М.К. Эргашева, 2017

UDC 91

THE EFFECTIVE USE OF ADVANTAGEOUS GEOGRAPHICAL LOCATION IN THE STEPPE ZONE (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION)

M.K. Ergasheva

Abstract. Article is devoted a problem of increase of efficiency of use of the territory and its biological and other natural resources.

Keywords: territory, resources, steppe, Bukhara oblast.

© M.K. Ergasheva, 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.