Научная статья на тему 'ТЕМИР ЙЎЛДА ЮК ТАШИШ ТАРИФЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА СОТИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ АСПЕКТЛАРИ'

ТЕМИР ЙЎЛДА ЮК ТАШИШ ТАРИФЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА СОТИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

241
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМИР ЙЎЛДА ЮК ТАШИШ ТАРИФЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА СОТИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ АСПЕКТЛАРИ»

ТЕМИР ИУЛДА ЮК ТАШИШ ТАРИФЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА СОТИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ

АЙРИМ АСПЕКТЛАРИ

И. А. Хайдаров

Тошкент давлат транспорт университети докторанти

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 28 май куни иктисодиётда ракобат мухитини таъминлаш ва истеъмолчилар хукукини химоя килиш борасидаги устувор вазифалар мухокамасига багишланган йигилиш утказди. Давлат микёсида ракобатнинг ахамияти хакида Президентимиз: "Ракобат булмаса, сифат булмайди, нарх тушмайди. Замон узгаряпти, лекин монопол корхоналар узгара олмаяпти. ^атьий чоралар куриш вакти-соати келди. Иктисодиётда бу хаёт-мамотимиз"--деди. Бугунги кунда 31 та товарлар гурухи ва 82 турдаги хизматлар бозорида 245 та корхона монопол холатда сакланиб колмокда. Йигилишда ракобатни ривожлантириш ва монополияга карши курашиш борасида мутлако янги тизим яратиш лозимлиги таъкидланди. Бундай стратегик масалаларни хал килиш учун мамлакатимизда юкори сифатли, ишончли ва эркин ракобатга асосланган транспорт логистик хизматлар бозорини шакллантириш ва ривожлантириш зарурдир. Халкаро савдо-сотик ва ижтимоий-иктисодий муносабатларни ривожлантиришда айнан транспорт логистик хизматлар бозори асосий восита хисобланади.

Транспорт хизматлари бозори—бу бир томондан транспорт, экспедиторлик, божхона-брокерлик ва бошка логистик ташкилотлар мажмуаси, иккинчи томондан эса нотранспорт ташкилотлари ва истеъмолчилар уртасида транспорт логистик хизматларини эркин сотиш, харид килиш муносабатларидир. Транспорт хизматлари бозорида асосий иштирокчилар сифатида юк ташувчилар (перевозчики), мижозлар (юк эгалари) ва логистик ташкилотлар катнашадилар. Транспорт логистик хизматлар бозорининг хозирги ахволини тадкик килишдан аввал мазкур бозордаги асосий иштирокчиларни куриб чикиш лозимдир. Темир йул транспорти сохасида "юк ташувчи" сифатида монопол мавкеига эга булган "Узбекистон темир йуллари" АЖ иштирок этади. Мазкур компания билан бевосита шартнома тузган логистик экспедиторлик корхоналари шартли равишда "асосий экспедиторлар", бундай шартномаси булмаганлари эса "воситачи экспедиторлар" деб аталади. Бугунги кунда

April 21-22

737

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-737-741

Узбекистан худуди буйича 5 тагина асосий экспедитор булиб, шундан 2 таси

давлат корхонаси, колганлари эса кушма корхона, хорижий компания, хусусий корхона ва бошка шаклдаги фирмалардир. Таккослаш учун Крзогистон ва Россия темир йулларида юзлаб компаниялар асосий экспедитор шартномаларини тузишган. Бозорда иштирок этаётган унлаб воситачи экспедиторлар логистик хизматларни асосий экспедиторлардан сотиб олишга ва уз фойда микдорини хисобга олиб, уни мижозга таклиф киладилар.

Транспорт логистик хизматлар бозорида талабдан келиб чиккан холда, логистик компаниялар томонидан юкни ортиш-тушириш, вагонни излаш ва кузатиб бориш, юкни сугурталаш, темир йул кодларини сотиш (темир йул тарифларини сотиш), омбор хизматлари, хусусий вагонни ижарага бериш, ташиш маршрутларини белгилаш ва рухсатнома олиш каби хизматларни таклиф этмокда. Бу хизматлар орасида темир йул кодларини, яъни темир йул тарифларини сотиш энг катта улушни эгаллайди. Мижозлар купрок шу хизматни сотиб олмокдалар. Узбекистон худуди буйича темир йул кодларининг нархи юк огирлиги ва тури, вагон типи, кайси вагон паркига тегишлилиги (давлат ёки хусусий парк), ташиш масофасига боглик булиб, унинг нархи "юк ташувчи", яъни "УТЙ" АЖ томонидан белгиланади. Ушбу хизматни мижозларга такдим этишда асосий ва воситачи экспедиторлар уртасида тенгсиз ракобат юз беради, яъни асосий экспедитор биринчи кул булганлиги боис деярли барча холларда нарх ракобати буйича ютиб чикади. Воситачи экспедиторларнинг аксарияти микро ёки кичик корхоналар, МЧЖ шаклида булганлиги сабабли бозорга мосланувчан булади ва мижозларга тезрок ва сифатли хизмат курсатади. Бу эса кимматрок булсада, мижозни воситачи экспедитор билан ишлашга олиб келади.

Хорижий мамлакатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, трансорт логистик хизматлар бозорида факат эркин ракобат булгандагина барча логистик корхоналар тула конли ишлашлари мумкин. Эркин ракобатни шакллантириш учун куйидаги шартларга риоя килиниши зарур:

1. Х,ар бир асосий экспедитор буйича иш хажми тахминан бир хил булиши ва кодларни сотиш бозорига сезиларли таъсир утказмаслиги;

2. Асосий экспедиторлар узаро нарх сиёсати масаласи буйича келишиб олишларига йул куйилмаслиги;

3. Мижозлар кодларнинг нархи хакида етарли ахборотга эга булишлари;

April 21-22

4. Айрим турдаги юклар учун код сотишни чекланмаслиги.

Лекин, темир йул кодларини сотиш бозорида асосий экспедиторлар уртасида гирром ракобат хам юз бермокда. Буни устига айрим турдаги юкларни ташишда экспедиторларга чекловлар куйилган, бу эса шу хизматлар бозорида монополиянинг келиб чикишига сабабчи булмокда. Масалан, экспорт, импорт ва транзит йуналишларда суюлтирилган газ, хом нефт, нефт махсулотлари, кимёвий моддалар, куритилган мевалар, минерал угитларни ташишда монополист компанияларнинг мавжудлиги яккол мисолдир. Айрим турдаги юкларни ташишнинг монополлашгани охир-окибатда бу хизматнинг асл нархини билишга мижоз учун имкон бермаяпти. Шунингдек, мазкур бозорда айрим асосий экспедиторлар томонидан яширин монополия сиёсатини юргизиш белгилари намоён булмокда. Бозорнинг айрим сегментини тулик эгаллаш учун асосий экспедитор томонидан кандайдир воситачи экспедиторнинг очилиши ва келгусида маълум бир юклар факат шу воситачидан утиши йулга куйилиши яширин монополиянинг белгиларидан биридир.

Бизнинг назаримизда, юк ташиш бозорида эркин ракобатни шакллантириш ва монополия белгиларини таг-туги билан йук килиш учун "Узтемирйулназорати", "Узбекистон Республикаси монополияга карши курашиш кумитаси", транспорт буйича хукукни мухофаза килиш органлари конунчиликдан келиб чиккан холда юк ташиш тарифларини шакллантириш механизмларини йулга куйиш ва тарифларни сотиш устидан назорат мониторингини урнатишлари хамда тегишли чоралар куришлари лозимдир. Монополияга бархам бериш ва ракобатни кучайтириш сохасида кучли мутахассислар зарурлиги борасида Президентимиз: "Качон ракобатга тайёр буламиз? Соха ва тармокларимиз тайёр булса. Сохалар качон тайёр булади? Мутахассислар булса. Энг заиф жойимиз: малакали мутахассислар етишмайди, технология йук, стандартлар йук. Шунинг учун бу сохани деярли бошидан бошлашимиз керак"—дедилар.

Бунда мутахассиснинг энг мураккаб вазифаси —бу яширин тусда монополистик фаолиятини олиб бораётган компанияларни фош килиш ва уларнинг монопол сиёсатини исботлаб беришдир. Айрим халкаро монопол компанияларнинг бош офиси хорижий мамлакатда эканлиги бу масаланинг ойдинлашувини янада кийинлаштиради. Бундай монопол компанияларнинг "думини тугиб куйиш" тадбири хар доим хам яхши натижа бермайди, сабаби улар халкаро

April 21-22

739

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-737-741

p

трансмиллий компаниялар (ТМК) таркибида фаолият юргизади ва бир канча давлатларни камраб олган. Фараз килайлик, "Х" логистик компанияси Узбекистон, Тожикистон, Туркманистон, ^озогистон, Россия ва Белоруссия худудларида минерал угитларни ташиш буйича монополияни урнатган. Бу компания билан бошкалар ракобатлаша олмайди, чунки улар тарифлар буйича эксклюзив чегирмаларни олишга эришган. Энди Узбекистон худуди буйича ракобатни кучайтириш ва монополияга бархам бериш максадида минерал угитни ташишни "У" компанияга тулик топширилса, бу компания барибир товарни экспортга чикара олмайди, чунки товарни бошка давлатларда ташиш тарифини сотиб олиши учун яна уша "Х" компанияга мурожаат килишга тугри келади. "Х" компания уз навбатида "У" компанияга юкори ставкада тарифларни такдим этиб, уларни шу тарика жазолашади ва келгусида бошка "уйин"ни бузмасликка чакиришади.

Юк ташиш тарифларини сотиш бозорининг айрим белгилари воситачи экспедиторларнинг, айникса резидентларнинг фаолият юргишини кийинлаштирмокда. Купгина янги очилган воситачилар касодга учрамокдалар. Кичик бизнес субъекти хисобланувчи микрофирма, кичик корхоналар учун логистик хизматлар бозорига кириб боришда етарлича шарт-шароитлар яратилмаган.

Баъзи холларда хаттоки юк ташувчи вакиллари томонидан воситачиларга ушбу бозорга киришга такиклашлари кузатилмокда.

Шунингдек, транспорт логистик хизматлар бозорида юк ташиш тарифлари таркибига кирувчи айрим турдаги хизматларнинг нархини такдим этишда соф монополия холатлари юз берган. Бу аввало логистик компанияларнинг уз маблаглари хисобидан янги турдаги хизматларни таклиф килишда намоён булади. Масалан, темир йул сохасида махсус цистерналар, рефрижератор контейнерлар, танк-контейнерларни ижарага бериш хизмати, автомобил транспортида эса ногабарит ва жуда узун юкларни ташиш хизмати, махсус автоцистерналар учун бошка давлатлардан утишига рухсатнома олиш (дозвол)ни мисол килиш мумкин.

Халкаро ва махаллий йуналишларда юк ташиш тариф сиёсатини шакллантириш механизмларини такомиллаштириш, юк ташиш тарифларини эгилувчанлигини таъминлаш, транспорт-логистик хизматларни курсатишда ракобатни кучайтириш ва монополияга бархам бериш учун куйидагиларни таклиф этамиз:

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-737-741

p

1. Юк ташувчи ("УТЙ" АЖ) билан ташиш шартномасини тузган асосий экспедиторлар сонини камида 30-40 тагача етказиш ва шу аснода юк ташиш тарифларини сотиш бозорини тартибга солиш. Бунинг учун шартнома тузишга куйиладиган шартларни йук килиш ёки уларни осонлаштириш;

эксклюзив тариф ставкаларни такдим этиш амалиётидан воз кечиб, барча юк ташиш иштирокчиларига тенг шартларда бир хил ставкаларни бериш амалиётига утиш. Бундай шароитда хар бир компания ракобат асосида сифатли хизмат курсатиб, мижоз кунглини олишга интилади ва эркин, соглом ракобат мухитини юзага келтиради.

3. Монополияга карши курашиш кумитаси хузуридаги Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш агентлигининг мутахассислари юк ташиш хизматидан фойдаланувчилар базасини яратиши, улар билан мунтазам равишда мулокотда булиб, шикоят ва таклифларни туплашлари ва шу асосда таъсирчан чора-тадбирларни ишлаб чикиш;

4. Давлат иштирокидаги корхоналарда монополияга карши комплаенс тизими жорий этилганда, халкаро микёсда монопол сиёсат юргизувчи нодавлат компаниялар фаолиятига деярли таъсири булмайди. Шу сабабли, монополияга карши комплаенс тизимини нафакат давлат ташкилотларида, балки халкаро хукук нормалари асосида нодавлат махаллий ва хорижий компанияларда хам жорий этиш амалий ахамиятга эга буларди.

REFERENCES

1. "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 29-май, №113

2. https://antimon.gov.uz/uzb/komplaens-tizimi-yo-l-haritasi-yangi-qonun-loyihasi-monopoliyaga-qarshi-kurashda-tirgak-bo-lishi-kerak2

3. Узбекистон Республикаси Транспорт Вазирлигининг вазири И.Р.Махкамовнинг 2021 йил 30 июлдаги 141-сонли "Юк ва йуловчи ташишлар учун тариф ставкаларини хисоблаш методологиясини яратиш буйича ишчи гурух тузиш тугрисида"ги буйруги.

4. https: //www.youtube.com/watch?v=RBHj h0u-VzY&feature=youtu.be Ракобат -бозор иктисодиётига катъий утиш жараёнида принципиал масала.

5. https://railway.uz/ сахифаси

6. Плужников К.И., Чунтомова Ю.А. Транспортное экспедирование. Учебник. — М.: Транслит, 2006. — 528 с.

2. Айрим экспедиторлик компанияларига "УТЙ" АЖ томонидан

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.