CC BY
0UOT: 372. 8:53
X SiNiF FiZiKA KURSUNDA "COKi УЭ CaKiSiZLiK" MÖVZUSUNUN TÖDRiSiNDa KOMPÜTER MODELLORiNDON iSTiFADO
TEXNOLOGiYASI
HACIYEV TOFiQ MiRABDULLA OGLU
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
Xülasa: Orta maktabda fizika fanninin tadrisi prosesinda kompüter modellarindan istifada §a-girdlarin fanna maragini artirmaqla yana§i, mövzuya aid fiziki anlayi§larin daha da darindan ma-nimsamasina imkan yaradir.
T9dqiqatin пэ&п экэш1ууэй X sinif fizika kursunda "tyki vd gskisizlik" mövzusunun tadri-sinda kompüter modellarindan istifada texnologiyasini tatbiq etmakdan ibaratdir.
Apardigimiz ara§dirmalar naticasinda müayyan etdik ki, X sinif fizika kursunun mövzularinm tadrisinda kompüter modellarinin (fiziki animasiya va simulyasiyalarin) tatbiqi fiziki hadisa, qanun, qanunauygunluqlar, kamiyyatlar va anlayi§larin §agirdlar tarafindan yax§i va aydin manim-sanilmasina kömak edir.
Talim prosesinda kompüter modellarindan (animasiyalar va simulyasiyalardan) istifada olun-masi qazanilan faktoloji biliklarin tabiat va hayati hadisalarin, texnoloji proseslarin elmi asaslarini izah eda bilmak bacariqlarinin formala§masina effektiv tasir göstarir.
Talim prosesinda kompüter modellarindan istifada olunmasi §agirdlarda mü^ahidalara, müqa-yisa va naticalara maragi oyatmaqla, onlari ahata edan hayati praktika va hayat hadisalari asasinda onlarda fiziki anlayi§larin formala§masmi süratlandirir.
Aqar sözlw. _ fizika, kompüter, model, animasiya, qaki.
ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ КОМПЬЮТЕРНЫХ МОДЕЛЕЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ ТЕМЫ «ВЕС И НЕВЕСОМОСТЬ» В X КЛАССЕ КУРСА ФИЗИКИ
ГАДЖИЕВ ТОФИГ МИРАБУЛЛА
Старший преподаватель Азербайджанского государственного педагогического
университета, Азербайджан
Аннотация: Использование компьютерных моделей в процессе преподавания физики в средней школе не только увеличивает интерес учащихся к предмету, но и позволяет углубить понимание физических понятий, связанных с темой. Теоретическое значение исследования заключается в применении технологии использования компьютерных моделей при преподавании темы "Вес и невесомость" на курсе физики 10 класса.
В результате проведенных нами исследований мы выяснили, что применение компьютерных моделей (физические анимации и симуляции) в преподавании тем курса физики 10 класса способствует лучшему и более ясному пониманию физическими явлениями, зако-нами, закономерностями, величинами и понятиями со стороны учащихся.
Использование компьютерных моделей (анимацией и симуляций) в учебном процессе эффективно влияет на формирование способности объяснять научные основы явлений природы и жизни, а также технологических процессов, основываясь на полученных фактических знаниях.
Использование компьютерных моделей в учебном процессе пробуждает интерес учащихся к наблюдениям, сравнению и выводам, ускоряя формирование физических понятий на основе жизненной практики и событий, окружающих их.
Ключевые слова: физика, компьютер, модель, анимация, вес.
TECHNOLOGY OF USING COMPUTER MODELS IN TEACHING THE SUBJECT "WEIGHT AND WEIGHTLESSNESS" IN THE 10th GRADE PHYSICS COURSE
HAJIYEV TOFIG MIRABULLAH
Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
Abstract: The use of computer models in the teaching process of physics in secondary school not only increases students' interest in the subject but also allows for a deeper understanding of the physical concepts related to the topic. The theoretical significance of the research lies in applying the technology of using computer models in teaching the topic "Weight and Weightlessness" in the 10th grade physics course.
As a result of our research, we found that the application of computer models (physical animations and simulations) in teaching the topics of the 10th grade physics course helps students better and more clearly understand physical phenomena, laws, regularities, quantities, and con-cepts. The use of computer models (animations and simulations) in the teaching process effecti-vely influences the formation of the ability to explain the scientific foundations of events in na-ture and life, as well as technological processes, based on the factual knowledge gained.
Using computer models in the teaching process stimulates students' interest in observations, comparisons, and conclusions, accelerating the formation of physical concepts based on the life practices and events surrounding them.
Keywords: physics, computer, model, animation, weight.
Orta maktabin §agirdlari "agirliq quvvasi" va "9aki" anlayi§lari ila VII sinif fizika kursunda tani§ olurlar. Darslikda agirliq quvvasina - cismin Yer tarafindan cazb olundugu quvva kimi, 9akiya isa - Yerin tasiri altinda dayaga va ya asqiya tasiri kimi tarif verilir.
Talim prosesinda muallim bu anlayi§lara diqqatla yana§malidir. VII sinif §agirdlarina "9aki" va "agirliq quvvasi"na aid verilan malumatlar, onlarda X sinif fizika kursunda oyranacaklari biliklarla ziddiyat ta§kil etmasin.
X sinif fizika kursunda movzunun tadrisi zamani darsin "maraqoyatma" marhalasinda muallim "agirliq quvvasi va 9aki"ya aid §akil taqdim etmakla, tadqiqat sualini formala§dira bilar.
Tadqiqat suali: insanin qakisi mutlaqdir, yoxsa nisbi: qaki dayi§a bilarmi? [1, sah.60-63; 2, sah.83-86]
Sonra §agirdlar darsin "tddqiqatin aparilmasi" marhalasinda "Astronavtin Guna§ sistemi ci-simlarinda qdkisi eynidirmi?" adli tadqiqat i§ini icra edirlar. Bu tadqiqat i§inda §agirdlara Guna§ sis-teminin cisimlarinin bazi xarakteristikalari taqdim olunur. Ara§dirilmasi zamani §agirdlar muayyan edirlar ki, Guna§ sisteminin cisimlarinin sathinda sarbastdu§ma tacillari muxtalifdir. §agirdlar bir ne9a goy cismlarinin sathinda astronavtin 9akisini hesablayirlar. Bu hesablama naticasinda §agirdlar goy cisimlarinin sathinda "astronavtin" 9akisi eyni olmadigini, yani muxtalif olmasini muayyan edirlar.
§agirdlar ara§dirmadan a§agidaki naticaya galirlar:
• Astronavtin 9akisinin dayi§masina sabab, onun kutlasi deyil, goy cisimlarinin sathindaki sar-bastdu§ma tacillarinin muxtalif olmasidir.
• Cismin 9akisi mutlaq deyil, nisbidir: o arta, azala va hatta sifira barabar ola bilar.
Sonra muallim darsin "umumildgdirmd vd ndticdnin qixarilmasi" marhalasinda 9akinin dayi§-madiyi va dayi§diyi hallari izah edir.
Qeyd edilir ki, butun cisimlar Yer tarafindan cazb olundugundan, onlar asilmi§ oldugu saplara tasir edir va ya uzarinda olduqlari dayaqlara tazyiq edirlar.
9vvalca 9akiya tarif verilir, sonra isa onun dayi§madiyi va dayi§diyi hallar izah olunur.
• Qdki — Yerin cazibdsi ndticdsindd cismin ufuqi dayaga vd ya asqiya gostdrdiyi tasir quvvdsi-dir. £aki P ila i§ara olunur, o, dayaga va ya asqiya tatbiq olunur.
Cisimlarin Yer tarafindan cazb olundugu agirliq quvvasini cismin 9akisindan farqlandirmak lazimdir. Hayatimizda 9ox istifada edilan 9aki anlayi§ini bazan dogru olmayan halda i§ladirik. £aki anlayi§i altinda bazan kutlani fikirla§irik, lakin bu bela deyil.
• £aki- cismin dayaga va ya asqiya gostardiyi tasir quvvasidir. £aki vektorial fiziki kamiyyat-
dir.
• Cisimin kutlasi - onun atalatliliyinin miqdar ol9usudur. Kutla skalyar fiziki kamiyyatdir.
1. Cisim ufuqi dayaq uzarinda sukunatda va ya duzxatli barabarsuratli harakatda olarsa, onda onun 9akisi dayi§mir [1, sah.60-63; 2, sah.83-86].
P = mg
Bu hal u9un "Lift" adli animasiyasini numayi§ etdirmak maqsadauygundur. Muallim avvalca §agirdlardlara dinamometrlarin va tarazilarin gostari§larina diqqat etmlarini tap§irir. Sonra har iki lift barabar suratla harakat etdirilir. Bu halda da §agird-lardan dinamometrlarin gostari§larina diqqat etmalari tap§irilir. Onlar mu§ahida edirlar ki, dinamometrlarin gostari§lari dayi§mir. §agirdlar mu§ahida naticasinda muayyan edirlar ki, cisim sukunatda va ya barabarsuratli harakatda olduqda 9aki dayi§mir [4].
• Cisim ufuqi dayaqla va ya asqi ila birlikda a tacili ila §aquli istiqamatda harakat edarsa, harakat isti-qamatindan asili olaraq cismin gakisi ya artir, yaxud azalir.
2. Cisim dayaqla birlikda a tacili ila §aquli yuxari harakat edarsa, bu halda onun 9akisi
artir.
P-у = mg + ma Pt = m(g + a)
• Tdcilli hdrdkdtld dlaqddar olaraq cismin gakisinin artmasi hadisdsi alavayuklanma adlanir. 3lavayuklanma hadisasini kamiyyatca xarakteriza etmak u9un alavayuklanma amsali adlanan fiziki kamiyyat daxil edilir [1, sah.60-63; 2, sah.83-86].
Tdcilld harakat edan cismin gakisisinin onun «normal gakisina» nisbati alava yuklanma amsali adlanir:
Pt
n = —
r0
Burada, Pt - yukanmaya maruz qalan cismin 9akisi, P0 - cismin sukunatdaki 9akisidir. P0 =
n
m(g + a) mg
a
= 1+-а
mg va P^ = m(g + a) oldugundan
olar.
3. Cisim dayaqla birlikda a tacili ila §aquli a§agi harakat edarsa, bu halda onun 9akisi azalir. §aquli a§agi yonalmi§ a < g tacilla harakat edan cismin 9akisi agirliq quvvasindan ma ha-sili qadar az olur.
Pi = mg — ma Pi = m(g — a) Cismin dayaqla birlikda §aquli a§agiya tacilli harakatla alaqadar olaraq cismin gakisinin azalmasi hadisasi yukazalma adlanir.
* = 7
r0
Burada, P.. - yukazalmaya maruz qalan cismin 9akisi, P0 - cismin sukunatdaki 9akisidir. P0 = mg va P. = m(g — a) oldugundan
к =
m(g — a) mg
a
= 1-9
olar.
Har iki hal izah edildikdan sonra müallim §agirdlara sükunatda olan liftlardaki dinamometrlarin góstari§larina diqqat etmalarini sóylayir. Sonra liftlardan biri a tacili ila §aquli yuxariya, digari isa a tacili ila a§agiya harakat etdirilir. §agirdlar yena da mü§ahida naticasinda müayyan edirlar ki, lift a tacili ila §aquli yuxariya harakat etdikda liftdaki oglanin 9akisi artir. Lift a tacili ila a§agiya harakat etdikda isa qizin 9akisi azalir.
Bu halda §agirdlar dinamometrlarin góstari§larinin dayi§diyini da mü§ahida edirlar. Lift a tacili ila §aquli yuxariya harakat etdikda dinamometrin góstari§i artir, lift a tacili ila a§agiya harakat etdikda isa dinamometrin góstari§i azalir [3].
4.Xüsusi halda, cisim a = g tacili ila dayaqla birlikda sarbast dü§arsa, o dayaga tasir góstarmaz, onun 9akisi sifir olar:
P = m(g - g) = 0
Cismin 9akisinin sifir oldugu hal ^akisizlik hall adlanir. £akisizlik halinda cisim dayaga, dayaq da cisma tasir etmir. Yalniz Yerin caziba qüvvasinin tasiri altinda harakat edan istanilan cisim 9akisizlik halinda olur [1, sah.60-63; 2, sah.83-86].
Müallim bu halda "^akisizlik" adli animasiyani nümayi§ etdirir. Bu nümayi§da §agirdlar da-yaqdan asilmi§ har iki dinamometrdan yüklar asildigini va dinamometrlarin góstari§larinin eyni oldugunu górürlar. Sonra müallim §agirdlara nümayi§in ikinci hissasina diqqat etmalarini tap§irir. Sonra dinamometrlardan biri dayaqdan a9ilib buraxilir. Bu halda §agirdlar mü§ahida edirlar ki, bura-xilan dinamometrin góstari§i sifira qadar azalir. Demali dinamometrdan asilmi§ cisim, ona tasir etmir. Bu hal "gdkisizlik" adlanir
Nümayi§ tacrübalarindan gürünür ki, 9aki isa dayaga va ya asqiya tasir edir. Cisim sükunatda va ya barabarsüratli harakat edarsa, onda 9aki dayi§mir. Dayi§an süratli harakatda isa 9aki dayi§ir [4].
Taqdim olunan nümayi§ tacrübalari asasinda, §agirdlar a§agidaki naticalalarin alindigini müayyan edirlar:
Cisim üfüqi sath üzarinda sükunatda va ya barabarsüratli harakat etdikda, 9aki
dayi§mir.
Cisim §aquli yuxari istiqamatda a tacili ila harakat etdikda, 9aki artir. Cisim §aquli a§agi istiqamatda a tacili ila harakat etdikda, 9aki azalir.
Sonra müallim darsin "yaradici tstbiqetms" marhalasinda movzuya uygun masala va ya test hall etdirmasi maqsadauygundur.
Yax§i olar ki, masalanin halli prosesinda müallim §agirdlara a§agidaki suallarla müraciat etsin:
• £aki nadir?
• £aki hansi hallarda dayi§ir?
• Qaki hansi hallarda dayi§mir?
• 9lavayüklanma va yükazalma nadir?
• Cisim hansi §araitda 9akisizlik halinda ola bilar?
Masala: Cisim yuxari yonalmi§ a1 tacili ila harakat etdikda 9akisi 4 dafa artir, a§agiya yonalmi§ a2 tacili ila harakat etdikda isa 9akisi 4 dafa azalir. Tacillarin аг/а2 nisbati naya barabardir? [3, sah. 137].
Verilir: Halli: Hesablanmasi:
n = 4 1
к=~Л
4
a,i — =?
0-2
л I U1
n = 1+ —
g
a2
к = 1-— ^ 9
<4_ (n - 1)g a.2 (1 - k)g
^ a1 = (n — 1)g
a2 = (1 — k)g a1 n — 1
a1 0-2
4—1_3_
1 =~3 = 4 1 —± 3
1 4 4
a2 1 — к
Cavab: Tacillarin —
a2
nisbati 4-a barabardir.
Movzuya aid masala va ya test hallinin yerina yetirilmasi §agirdlarin "дэМ", "9lav9yukfonma' va "yukazalma" anlayi§larinm daha da yax§i manimsanilmasina sabab olur.
9D9BIYYAT
1. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M. 0liyev. Fizika 10, Darslik, Bakina§r, 2017. 208 s.
2. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M.9liyev. Fizika 10, Muallimlar u9un metodik vasait, Bakina§r, 2017. 208 s.
3. S.Q.Abdullayev. Fizika masalalari. Umumtahsil maktablari va liseylar u9un dars vasaiti. 9-11. Baki-2012. 400 s.
4. Физика в школе - HTML5 (Физика. Анимации/Симуляции). 2021 https://www.vascak. cz/physicsanimations.php?l=ru.
