CC BY
15
YflK 811.161.1:811.161.3
A. A. KipgyH
EegapycKi g3ap^ayHbi T3XHagariHHbi yHiBepciT3T
ТЭХHA.ГОПfl HAByHAHHfl nEPAK^A^y By3KACnE^Ifl.nbHbIX ТЭKСТAУ 3 PyCKAH MOBbI HA BE^APyCKyTO
ApTbiKyg npbicBenaHbi npa6geMe BbmapbicraHHa nepaKgagy T3Kcray npbi BbiKgagaHHi $iga-garinHbix gbic^mgiH Ba ycTaHOBax Bbim3Hman agyKa^ii HeryMaHiTapHara npo^igro.
npaKTMKa nepaKgagay 3 6gi3KapogHacHbix Moy вмзнaнaeццa aK M3Ta3rogHaa, age npbi r3TbiM aK HeraTMyHaa aцзнbвaeццa crryaqbiH, Kagi 3aHaTKi 6e3 nanap3gHan nagpbixToyKi Hacbraa^^ 3agaH-HaMi Ha nepaKgag cne^iagbHbix HaByKOBbix T3Kcray 3 ygac^BbiMi iM aca6giBacuaMi geKcinHan, Map^ogara-ciHTaKciHHan i KaMna3^biHHaH apraHi3a^ii. KgronaBbiM y cnpaBe HaBynaHHa cryg3HTay nepaKgagy вмзнaнaeццa npbiH^m «ag npocTara ga cKgagaHara», y agnaBegHac^ 3 aKiM yMeHHi $apMipy^^ na3TanHa i y royHan nacgagoyHac^. Y Byn36HbiM пpaцзce cnagyna^^ gBa a6a-Ba3KOB^ia cKgagHiKi: ganepaKgagnbi^aa nacrKa, y hroh зa6acneнвaeццa nepaxog ag «3BbraaHHara 6igiHrBi3My» ga 3geMeHTapHbix nepaKgagHb^Kix g3eaHHay, i nepaKgagnbi^aa nacTKa, aKaa yKgronae Tp3HipoBanHM i KampogbHa-a^HanHbi KaMnaHeHTbi. T3XHagoria HaBynaHHa nepaKgagy Ha nepmbiM 3Tane пpagcтaygaeццa npa3 anicaHHe 3MecTy npaKTbrnaBaHHay i 3agaHHay: 1) nep^n^ia napa-gegbHMx HaByKoBbix T3KcTay na cne^iagbHac^ HeBagiKara a6'eMy HecKgagaHan cTpyKTypbi; 2) nag-cTaHoyKi aK nacrynoBae «yKgroH3HHe» nepaKgagnb^Kara KaMnaHeHTa: aBagogaHHe Han6ogbm Tbino-BMMi i nacTOTHMMi geKcinHbiMi i ciffraKcinHbiMi napagegaMi, y tmm giKy T3pMiHagariHHara xapaKTapy; 3) nepaxog ag $apMagbHara pacna3HaBaHHa 3acBoeHbix napagegen 3 nagcTaHoyKan agnaBegHiKay y MOBe nepaKgagy ga g3eaHHay na aHagorii y cr3p3aTbinHbix KaHT3KcTax. Ha KO^HbiM KpoKy T3XHagarinHara npaцзcy pacnpaцoУвaeццa cne^iagbHbi KOMngeKc npaKTbrnaBaHHay. Ha gpy-riM 3Tane KaHBepraBaHHe T3ap3TbraHbix Begay y npaKTbraHbia yMeHHi nepaKgagy T3Kcray ag6bIвaeццa npa3 caMacTOHHyw nepaKgagnb^Kyro g3enHac^ cryg3HTay.
KgronaBtiH cgoBti: T3XHagoria nepaKgagy, By3Kacne^iagbHbi t3kct, napagegbHbi t3kct, 6gi3KapogHacH^ia mobm, KaMyHiKarbiyHMa KaMneT3H^ii, MmMoyHMa agnaBegHiKi.
flga iii>MaBainm: KigyH A. A. T3XHagoria HaBynaHHa nepaKgagy By3Kacne^iagbHbix T3Kcray 3 pycKaft mobm Ha 6egapycKyro // Tpygbi ErTY. Cep. 4, npnHT- h MegnaTexHogornH. 2023. № 1 (267). C. 118-125. DOI: 10.52065/2520-6729-2023-267-1-16.
A. A. Kirdun
Belarusian State Technological University
TECHNOLOGY OF TEACHING TRANSLATION OF HIGHLY SPECIALIZED TEXTS
FROM RUSSIAN INTO BELARUSIAN
The article is devoted to the problem of the use of text translation in teaching philological disciplines in institutions of higher education of non-humanitarian profile.
The practice of translating from Russian into Belarusian is defined as expedient, but at the same time the situation is assessed as negative when classes without prior preparation are saturated with tasks for translating special scientific texts with their inherent features of lexical, morphological, syntactic and compositional organization. The key in teaching students to translate is the principle of "from simple to complex", according to which skills are formed in stages and in a certain sequence. The educational process combines two mandatory components: the pre-translation part, which ensures the transition from "ordinary bilingualism" to elementary translation actions, and the translation part, which includes training and control and evaluation components. The technology of teaching translation at the first stage is presented through a description of the content of exercises and tasks: 1) perception of parallel scientific texts in the specialty of a small volume of a simple structure; 2) substitutions as a gradual "inclusion" of the translation component: mastering the most typical and frequent lexical and syntactic parallels, including terminological ones; 3) transition from formal recognition of learned parallels with substitution of correspondences in the translation language to actions by analogy in stereotypical contexts. At each step of the technological process, a special set of exercises is developed. At the second stage, the conversion of theoretical knowledge into practical skills of text translation takes place through the independent translation activity of students.
Keywords: translation technology, highly specialized text, parallel text, closely related languages, communicative competences, interlingual correspondence.
For citation: Kirdun A. A. Technology of teaching translation of highly specialized texts from russian into belarusian. Proceedings of BSTU, issue 4, Print- and Mediatechnologies, 2023, no. 1 (267), pp. 118-125. DOI: 10.52065/2520-6729-2023-267-1-16 (In Belarusian).
Уводзшы. Праблема выкарыстання пера-кладу тэкстау з адной мовы на другую у ды-дактычных мэтах заусёды знаходзiлася у цэнтры увап метадыстау, але у розныя перыяды мер-каваннi наконт яго прымянення 6brni рознымi: ён то поунасцю выключауся з вучэбных задан-няу, то атрымлiвау «статус» прыярытэтнага. Трэба адзначыць, што метадычныя дыскусii звязаны пераважна з навучаннем замежным мо-вам. У дачыненш ж да фiлалагiчных дысцыплiн па беларускай мове, выкладаемых ва установах вышэйшай адукацыi негуманiтарнага профiлю (УВАНП) i нак1раваных на фармiраванне камуш-катыуных кампетэнцый будучых спецыялютау, уключэнне заданняу на пераклад з рускай мовы на беларускую, а таксама з беларускай мовы на рускую прызнаецца мэтазгодным i неабходным. «Несумненна, пераклады пашыраюць лексiчны запас студэнтау, удасканальваюць веды па граматыцы, садзейшчаюць больш глыбокаму разуменню структуры роднай мовы, забяспеч-ваюць сiстэматызацыю атрыманых ведау на функцыянальнай аснове. Акрамя гэтага, яны накiраваны на засваенне нацыянальнай тэрм> налогп» [1]. Таксама выкладчыю-беларусюты выказваюць слушнае меркаванне, што у кан-тэксце асiметрычнага руска-беларускага бшнг-вiзму менавiта прыём перакладу дазваляе ажыц-цяуляць эфектыуную карэкцыю штэрферэн-цыйных з'яу у мауленнi студэнтау [2-4].
Варта дадаць, што практыка перакладау з блiзкароднасных моу пры правiльнай сiстэмнай арганiзацыi можа мець эфект не толью у плане фармiравання уласна моунай i камушкатыунай кампетэнцый асобы, але i у плане развiцця каг-штыуных здольнасцей. Праз папераменнае выка-рыстанне дзвюх моу (нават калi гэтае выка-рыстанне адбываецца падчас перакладау у межах вельмi сцiслага курсу вучэбнай дысцыплiны) асоба пашырае свой рэпертуар камушкатыу-ных сродкау i рэферэнтау, практыкуецца ва уменнi вырашаць задачы, звязаныя з вербаль-най трансфармацыяй i заменай, адначасова развiвае здольнасць рабщь абагульненнi, выка-рыстоуваць складаныя аналiтычныя стратэгii пры вырашэннi невербальных задач, паляп-шае кагштыуную гнуткасць i трэнiруе канцэн-трацыю [5, 6].
Асноуная частка. Фармiраванне уменняу вусна i пiсьмова перакладаць тэксты рознай жанрава-стылiстычнай прыналежнасцi з рускай мовы на беларускую адбываецца яшчэ на этапе
школьнай адукацыi, i навукова-метадычныя аспекты аргашзацьи гэтай працы ужо атрымалi апiсанне у лiтаратурных крынщах [7-10]. На нас-тупных ступенях адукацый уменнi перакладу удасканальваюцца, прычым пераважна на матэ-рыяле навуковых тэкстау, «профшьных» для пэу-най спецыяльнасцi. Многiя аспекты пераклад-чыцкай апрацоукi такiх тэкстау у межах наву-чання студэнтау нефiлалагiчага профшю таксама знайшлi асвятленне у навуковых публшацыях. У прыватнасцi, акрэслены асаблiвасцi моунай ар-ганiзацыi iнфармацыi у навуковых (у тым лiку у навукова-тэхшчных) тэкстах, а таксама патра-баваннi, што прад'яуляюцца да руска-беларусюх перакладау такiх тэкстау; вызначаны магчымыя тыпы, вiды i узроУнi перакладу навуковых тэкстау; выяулены тыповыя мауленчыя цяжкасцi, што узнiкаюць пры перакладзе з блiзкарод-насных моу, i рэкамендаваны спосабы цi прыё-мы iх пераадолення; прааналiзаваны мауленчыя памылю або недахопы, прычыны iх узнiкнення у перакладах; i шш. [1-4; 11-16]. У гэтым артыкуле далей увага скiравана не столью на методыку перакладчыцкай апрацоукi тэксту, колькi на тэхналогiю навучання студэнтау ва УВАНП гэтаму в1ду дзейнасщ.
Як адзначана вышэй, навучанне перакладу з рускай мовы на беларускую ажыццяуляецца не «з чыстага лiста», а з апорай на наяуныя у студэнтау моуныя i мауленчыя кампетэнцый i накiравана на iх развщцё. Разам з тым, прынцып «каб удасканалiць уменне перакладаць - пера-кладай» з'яуляецца, на наш погляд, непрымаль-ным, калi ён разумеецца лгаральна, а заняткi адразу ж, без папярэдняй падрыхтоукi, насыча-юцца заданнямi на пераклад навуковых тэкстау па спецыяльнасщ з уласцiвымi iм асаблiвасця-мi лексiчнай, марфолага-сiнтаксiчнай i кампазi-цыйнай арганiзацыi. Негатыуныя наступствы та-кога прынцыпу навучання перакладу маюць вельмi шырок1 спектр праяулення i патрабуюць асобнага разгляду, але у iх аснове ляжыць адз> ная прычына - непрыняцце пад увагу найваж-нейшых палажэнняу:
1) веды, уменнi i навыю, атрыманыя сту-дэнтамi падчас навучання рускай i беларускай мовам на этапе школьнай адукацый, з'яуляюцца тольк прадпасылкай для фармiравання на-выкау перакладу. Iншымi словамi, перакладу неаб-ходна вучыць, таму што гэты працэс патрабуе не толью ведання дзвюх моу, але i умення знахо-дзiць i суадносiць камунiкатыуна-раунацэнныя
сродкi гэтых моу для выражэння сэнсу з ул> кам асаблiвасцей канкрэтнай камушкатыу-най сiтуацыi;
2) пераклад як працэс мае адметныя улас-цiвасцi, адрознiваецца ад шшых вщау дзейнасцi па узнауленш шфармацый сродкамi iншай мовы (напрыклад, пры анатаваннi, рэферыраваннi, кан-спектаваннi, пераказе i iнш.) [17, с. 113; 18, с. 22-24]. «Перакласщ - значыць выказаць дак-ладна i поуна сродкамi адной мовы тое, што ужо выказана раней сродкамi iншай мовы. У пра-вшьнасщ i паунаце перадачы адрозненне уласна перакладу ад пераробкi, ад пераказу або ска-рочанага выкладу, ад усякага роду так званых "адаптацый"» [19, с. 15].
Тэхналопя навучання перакладу патрабуе, безумоуна, усведамлення канчатковай мэты, на дасягненне якой яно павшна быць сюра-вана. У гэтай сувязi iстотным з'яуляцца яшчэ адно навуковае палажэнне, вызначанае у рэчы-шчы перакладазнауства: разнавiднасцi перакладу - мiжмоуны аднабаковы (г. зн. пераклад у адным кiрунку: з рускай мовы на беларускую або з беларускай на рускую) щ мiжмоУны двухбаковы (пераклад з адной мовы на шшую i наадварот), тсьмовы цi вусны, сiнхронны (калi рэцэпцыя i рэпрадукцыя адбываюцца адначасова) цi паслядоуны (калi рэпрадукцыя адкладзена у часе пасля рэцэп-цыi), традыцыйны (суб'ектам перакладчыц-кага працэсу з'яуляецца толькi чалавек) цi змешаны (калi кааперыруюцца магчымасцi ча-лавека i сiстэм машыннага перакладу) i шш. -разглядаюцца як «прыватныя рэалiзацыi ге-неральнага працэсу, дзейнасцi "пераклад", яюя адрознiваюцца прыватнымi групамi навыкау, але якiя маюць агульную аснову у выглядзе функцыянальнай, камунiкатыуна-дзейнаснай мадэлi перакладу» [20, с. 107]. Авалоданне гэтай мадэллю i дазволiць студэнту (у бу-дучым - спецыялюту пэунай галiны) паспя-хова вырашаць тыя камунiкатыуныя задачы, якiя магчымы у розных камунiкатыуных и-туацыях i якiя немагчыма у поуным аб'ёме ахапiць i спрагназаваць у межах вучэбнага працэсу.
Ключавым, як бачыцца, у справе навучання студэнтау перакладу павшен быць прынцып «ад простага да складанага», у адпаведнасцi з яюм уменнi фармiруюцца паэтапна i у пэунай паслядоУнасцi. У вучэбным працэсе пры такiм падыходзе спалучаюцца два абавязковыя скла-днiкi: даперакладчыцкая частка, якая забяспеч-вае кагштыунае i кансруктыунае напауненне перакладу, i перакладчыцкая частка, якая уклю-чае трэшровачны i кантрольна-ацэначны кам-паненты.
На кожным этапе перад выкладчыкам стаiць задача адбору i падрыхтоуи моунага матэрыялу, а таксама вызначэння паслядоУнасцi яго прад-стаулення на занятках. Да фактарау, якiя не-абходна улiчваць, адносяцца: аб'ём тэксту; яго лекака-семантычнае напауненне (ступень насы-чанасцi канкрэтнай цi абагульнена-адцягненай, агульнаужывальнай цi спецыяльнай, адназна-чнай щ мнагазначнай лексiкай i iнш.) i спе-цыфша марфолага-сiнтаксiчнай арганiзацыi (ступень насычанасщ ускладненымi сiнтаксiчнымi канструкцыям^ тыповымi цi нетыповымi срод-камi сувязi, наяунасць несвабодных слова-злучэнняу i iнш.); меркаваная форма практыкаванняу на пераклад (вусная щ пiсьмовая); лiнгвiстычныя цяжкасцi стварэння аметрычнага плана выражэння у форме перакладу (спецыфша афармлення перакладу у адпаведнасщ з нор-мамi беларускай мовы).
На першых кроках навучання перакладу забяспечваецца пераход ад «звычайнага бшшг-вiзму» да элементарных перакладчыцкiх дзеян-няу, а таксама першаснае камушкатыунае уза-емадзеянне семантычных сiстэм дзвюх моу. Змест практыкаванняу i заданняу можа быць прадстаулены наступным чынам:
1. Перцэпцыя паралельных навуковых тэк-стау па спецыяльнасцi (г. зн. аднаго i таго ж тэксту на дзвюх мовах) невялшага аб'ёму не-складанай структуры. Адбываецца прывыка-нне да элементарных тэкстау па спецыяль-насцi праз розныя формы падачы: зрокавае успрыманне з агучваннем тэксту выкладчыкам спачатку на рускай, потым на беларускай мо-вах; зрокавае успрыманне без агучвання спа-чатку на рускай, потым на беларускай мовах; зрокавае успрыманне i, па магчымасцi, вiзуалi-зацыя iнфармацыi; i iнш. Па кожным пара-лельным тэксце студэнтам задаюцца пытант, накiраваныя на разуменне сэнсу як асобных тэкставых адзiнак, так i у цэлым зместу; звяр-таецца увага на дэнататы, яюя у рускамоунай i беларускамоунай частках маюць адрозныя срод-ю выражэння. Адказы даюцца на беларускай мове з апорай на тэкст, выконваецца яго пера-каз. Таим чынам, працэс прывыкання да успры-мання вузкаспецыяльнай навуковай шфар-мацыi спалучаецца з «актыуным назiраннем» за перакладчыцкiмi сродкамi, прыёмамi i спо-сабамi.
2. ПадстаноУкi — паступовае «уключэнне» перакладчыцкага кампанента: авалоданне най-больш тыповымi i частотнымi лексiчнымi i сiнтаксiчнымi паралелямi, у тым лiку тэрм> налагiчнага характару. Складнiкамi працэсу з'яуляюцца: а) першаснае распазнаванне пара-леляу у супастауленш з зыходнай формай: вы-кананне практыкаванняу па знаходжанш у
беларускамоуным тэксце у правай калонцы ад-паведшкау для слоу i выразау у рускамоуным тэксце у левай калонцы; б) распазнаванне у стэ-рэатыпным рускамоуным тэксце па спецы-яльнасщ спецыфiчных лексiчных i сiнтаксiчных форм з адначасовым замацаваннем (устаука на месцы пропуску) адпаведнiка у беларускамоуны пераклад; в) прымяненне засвоеных паралелей у стэрэатыпных беларускамоуных кантэкстах (пад-станоука).
3. Пераход ад фармальнага распазнавання засвоеных паралелей з падстаноукай адпавед-шкау у мове перакладу да дзеянняу па аналогii у стэрэатыпных кантэкстах.
Напрыклад, з мэтай фармiравання умення перакладаць на беларускую мову словазлучэннi мадэлi «дзеепрыметшк незалежнага стану цяпе-рашняга часу са значэннем 'здольны утвараць дзеянне, названае матывавальным словам' + + назоушк», якiя ужываюцца у якасцi назвау дэталей, механiзмау, устройствау або апаратау i якiя з'яуляюцца частотнымi у навуковых тэк-стах у галше палiграфii, можа быць рэалiзаваны наступны комплекс заданняу (прыводзяцца у скарочаным врыянце):
I. Знайдзще у беларускамоуных сказах адпаведнiкi для словазлучэнняу, выдзелен-ых у рускамоуных сказах.
Печатающий элемент - устройство в принтерах ударного действия, которое непосредственно отпечатывает символы на бумаге / Друкавальны элемент - устройства у прынтарах ударнага дзеяння, якое непасрэдна аддрукоувае амвалы на паперы.
Увлажняющие аппараты должны отключаться по сигналу блокирующих устройств / Увыьгатняльныя апараты павгнны адключацца пры агнале блаюравальных устройствау.
Программу управления буквоотливным автоматом получают на специальном программирующем устройстве в виде широкой перфоленты / Праграму юравання лтараадл1уным аутаматам атрымлгваюць на спецыяльным праграмавальным устройстве у выглядзе шы-рокай перфастужю.
II. Растлумачце, чаму выдзеленыя формы па-рознаму перакладзены на беларус-кую мову.
Печатающие элементы - это участки формы, на которые в процессе печатания наносится краска. Пробельные элементы - это участки, не принимающие на себя краску / Друкавальныя элементы - гэта формы, на ятя у працэсе друкавання наноацца фарба. Пра-бельныя элементы - гэта участкг, ятя не прымаюць на сябе фарбу.
Увлажняющий аппарат состоит из ряда валиков, распределяющих увлажняющий рас-
твор по печатной форме / Увыьгатняльны апарат складаецца з шэрага валтау, яюя раз-мяркоуваюць увтьгатняльны раствор па дру-карскай форме.
В 30-40-х годах ХХ века в полиграфических машинах появились электрические контрольно-блокирующие устройства, воздействующие на органы управления при его нарушениях / У 30-40-х гадах ХХ стагоддзя у пал1граф1чных машынах з'явтся электрычныя кантрольна-блаюравальныя устройствы, яюя уздзейтчаюць на органы юравання пры яго парушэннях.
Наборно-программирующие аппараты имеют клавиатуры с ассортиментом клавиш, позволяющим набирать (программировать) тексты, включающие формулы, таблицы и др. / Наборна-праграмавальныя апараты маюць кла-в1ятуры з асартыментам клавш, яюя даз-валяюць наб1раць (праграмаваць) тэксты з формуламi, таблщамг i гнш.
III. Выберыце правильны адпаведшк у беларускамоуным перакладзе.
В 1906 г. компания Royal создала новую конструкцию печатающего механизма с пятью подвижными звеньями / У 1906 г. кампатя Royal стварыла новую канструкцыю (друка-вальнага / друкуючага) мехашзму з пяццю рухомымi звёнамi.
В офсетной печати необходим увлажняющий аппарат, который покрывал бы пробельные элементы печатной формы очень тонким слоем увлажняющего раствора / У афсетным друку неабходны (увтьгатняльны / увтьгатня-ючы) апарат, як б пакрывау прабельныя элементы друкарскай формы вельмi тонюм слоем (увтьгатняльнага / увтьгатняючага) раствору.
Для предотвращения попадания листов в машину при сбоях в их подаче передние упоры и приклоны запираются блокирующим рычагом / Для прадухтення пападання лiстоу у машыну пры збоях у iх падачы пярэдтя упоры i пры-клоны замыкаюцца (блаюравальным / блаюру-ючым) рычагом.
Монотип состоял из наборно-програм-мирующего аппарата и буквоотливного механизма / Манатып складауся з (наборна-праграмавальнага / наборна-праграмуючага) апа-рата i лiтараадлiунога мехатзма.
IV. Устауце замест кропак у беларускамоуных сказах адпаведшю для слоу, выдзе-леных у рускамоуных сказах.
Разделение печатающих и пробельных элементов основано на различных физико-химических свойствах поверхности / Падзел ... i прабельных элементау заснаваны на розных фiзiка-хiмiчных уласщвасцях паверхт.
Контрольно-блокирующие устройства следят за правильной работой машины /
Кантролъна-... устройствы сочаць за правгль-най працай машыны.
За последние годы в конструкции увлажняющих аппаратов больших изменений не произошло / За апошмя гады у канструкцыл ... апаратау вялтх змен не адбылося.
Многие наборно-программирующие аппараты имеют автоматическое буквопечатающее устройство / Мног1я наборна-... апараты маюцъ аутаматычнае ... устройства.
V. Устауце замест кропак у беларус-камоуных сказах адпаведшш для слоу, вы-дзеленых у рускамоуных сказах.
В процессорах для обработки офсетных форм используются транспортирующие системы с непрерывным горизонтальным перемещением пластин / У працэсарах для апра-цоую афсетных форм выкарыстоуваюцца ... сгстэмы з бесперапынным гарызантальным пе-рамяшчэннем пласцгн.
Пресс состоит из неподвижного основания и подвижной прессующей части / Прэс складаецца з нерухомай асновы 7 рухомай ... частш.
Перед установкой в печатную машину новых дозирующих валиков следует измерить их диаметры / Перад устаноукай у друкарскую машыну новых ... вал1кау неабходна змераць гх дыяметры.
Таюя комплексы практыкаванняу распра-цоуваюцца i для шшых лексша-семанычных i марфолага-сшта^чных адзшак, характэрных для тэкстау пэунага навуковага профшю. Зра-зумела, што пры гэтым у першую чаргу увага сюравана на мiжмоУныя адпаведшю, яюя щ не прадстаулены у руска-беларускiх слоУнiках, цi маюць iстотыя несупадзеннi у плане вы-ражэння.
На наступным этапе канвертаванне тэарэтыч-ных ведау у практычныя уменш перакладаць на беларускую мову адбываецца праз самастойную перакладчыцкую дзейнасць студэнтау.
Спачатку у якасщ мауленчага матэрыялу выкарыстоуваюцца навуковыя тэксты са стэрэ-атыпнымi сiнтаксiчнымi канструкцыямi i гра-матычнымi формамi, эталоны перакладу яюх былi сфармiраваны на папярэдшм этапе, з максiмальна магчымым напауненнем тымi лек-сiчнымi адзшкам^ якiя маюць у беларускай мо-ве рэгулярныя (г. зн. незалежныя ад кантэксту) адпаведнiкi. Пераход да перакладу тэкстау з больш складанай марфолага-сiнтаксiчнай i кам-пазiцыйнай аргашзацыяй адбываецца паступо-ва. У гэтай сувязi трэба падкрэслiць важнасць адаптацып тэкстау, выбраных з рэальнага навуковага дыскурсу, для выкарыстання у вучэб-ным працэсе.
На працягу усяго перыяду навучання пера-вага аддаецца тсьмовай форме перакладу. У
таюм выпадку у студэнтау ёсць магчымасць шматразовага рэдагавання перакладзенага тэк-сту, параунання варыянтау яго моунага афар-млення i выбару з iх найбольш аптымальна-га для дакладнай перадачы сэнсу зыходнага тэксту.
З мэтай замацавання навыкау i уменняу пэуныя тэксты пасля пiсьмовага перакладу i яго праверкi могуць выкарыстоувацца для вуснага сiнхроннага перакладу, калi студэнт зрокава успрымае тэкст на рускай мове, але агучвае яго па-беларуску без апоры на пiсьмовы пераклад. Магчымы варыянт перакладу, калi адзiн студэнт чытае на рускай мове невялтя сэнсавыя адрэзкi, а другi агучвае iх па-беларуску.
Вусны сiнхронны пераклад у вучэбным працэсе мае асаблiвую важнасць у сучасных рэалiях. З улшам таго, што сёння кожны студэнт з'яуляецца актыуным карыстальшкам ш-фармацыйна-камп'ютарных тэхналогiй, iснуе небяспека дэваларызацып працэсу навучання перакладу. Звязана такая небяспека з тым, што у мэтах мiнiмiзацыi сваiх iнтэлектуальных i ча-савых затрат студэнты выкарыстоуваюць даступ-ныя iм сiстэмы машыннага перакладу (СМП), але пры гэтым, як правша, не ажыццяуляюць рэдагаванне атрыманага на выхадзе тэксту. У такой сггуацып перад выкладчыкам паустаюць дзве дадатковыя задачы: 1) распазнаванне тэкстау, атрыманых пры дапамозе СМП; 2) сты-муляванне свядомага падыходу да працы над перакладам.
На выкарыстанне СМП указваюць пры-меты: наяунасць вщавочна няправiльна пера-кладзеных слоу; наяунасць у перакладзе на-вуковага тэксту слоу размоунага стылю i (або) агульнаужывальных слоу на месцы тэрмша-лапчных адзiнак; наяунасць слоу з неадпа-веднай лексiчнай спалучальнасцю i аднача-совым парушэннем норм дапасавання щ ю-равання; прысутнасць неперакладзеных слоу щ iх спалучэнняу; замена абрэвiятур агульна-ужывальным словам; памылкi у правапiсе лга-ры «у»; i iнш.
У мэтах стымулявання студэнтау да асэн-саванай перакладчыцкай працы iм неабходна тлумачыць, што iснуючыя аутаматычныя ш-струменты не дазваляюць атрымлiваць без-дакорны пераклад (у тым лiку i беларус-камоуны), i усе яны з'яуляюцца толькi да-паможнымi для чалавека. Таксама неабходна тлумачыць, чаму неахайны пераклад навуковых тэкстау недапушчальны. Вельмi карысным з'яу-ляецца выкананне на занятках заданняу тыпу: «Прачытайце тэкст, атрыманы пры дапамозе СМП, i выпрауце у iм мауленчыя памылкi»; «Прачытайце тэкст, атрыманы пры дапамозе СМП, i перакладзще яго на рускую мову.
Перакладзены рускамоуны варыянт парау-найце з арыпнальным (зыходным) тэкстам на рускай мове»; «Са словам "печать" (можа быць шшае мнагазначнае слова) складзiце сказы на рускай мове у адпаведнасцi з яго значэннямг Пера-кладзiце сказы на беларускую мову пры дапамозе СМП i ахарактарызуйце атрыманы пе-раклад на прадмет яго дакладнасщ»; i iнш.
Заключэнне. Навучанне перакладу, якое ажыц-цяуляецца на пэунай тэхналапчнай аснове (у процiвагу навучанню на аснове набору вы-падковых заданняу у межах iснуючых вщау перакладу), дазваляе не толью узбагацщь запас прафесшнай лексiкi будучых спецыялютау,
актывiзаваць авалоданне функцыянальна-стыль стычнымi нормамi навуковага маулення, але i сфармiраваць усвядомлены падыход да маулен-чай дзейнасщ на дзвюх блiзкароднасных мовах. Праз неперарыунае выкананне перакладчыцюх заданняу, пададзеных у пэунай паслядоунасщ з прымяненнем мэтанаюравана адаптаванага моу-нага матэрыялу, а таксама падключэннем эле-ментау трэншгу, рэфлексii, аналiзу памылак i кантролю за iх выпрауленнем у структуру камунжатыуных кампетэнцый студэнтау «убудоу-ваюцца» механiзмы для пераадолення тых пера-кладчыцкiх цяжкасцей, што могуць узшкнуць у будучым у рэальных камушкатыуных стуацыях.
Cnic л^аратуры
1. Сахончык А. П., Гiруцкая Л. А. Навучанне перакладу тэхшчных тэкстау як аспект фар-мiравання прафесiйнай кампетэнцьй студэнтау тэхнiчных ВНУ // Наука - образованию, производству, экономике: материалы 11-й Междунар. науч.-техн. конф., Минск, 7 мая 2013 г. URL: http://rep.bntu.by/handle/data/19736 (дата звароту: 01.10.2022).
2. Кузьмiч В. А. Навуковы стыль у кантэксце спецыяльнага перакладу // Труды БГТУ. 2013. № 5 (161): История, философия, филология. С. 168-170.
3. Азарка В. У. Пераклад у сютэме вывучэння курса «Беларуская мова (спецыяльная лексiка)» // Национально-культурный компонент в тексте и языке: материалы докл. III Междунар. науч. конф. под эгидой МАПРЯЛ, Минск, 7-9 апр. 2005 г.: в 3 ч. Минск: МГЛУ, 2005. Ч. 3. С. 125-127.
4. Навасельцава I. I. Роля перакладу у працэсе моуных зносш (аб некаторых культрамауленчых праблемах перакладу навуковага тэксту). URL: http://edoc.bseu.by:8080/bitstream/edoc/5238/2/ Navasertsava%20_.%20rolya%20perakladu%20%D1%9E%20pratsese%20moynykh°/o20znos_n....pdf (дата звароту: 20.10.2022).
5. Николаева А.-М. Ю. Представление о когнитивных способностях детей-билингвов в научной литературе. Опыт оценки когнитивного потенциала билингвальных образовательных программ // Наука и школа. 2016. № 3. С. 93-97.
6. Marian V., Shook A. The Cognitive Benefits of Being Bilingual. URL: https://www.researchgate.net/ puMication/235751035_The_Cognitive_Benefits_of_Being_Bilingual (дата обращения: 10.11.2022).
7. Валочка Г. М. Метадычныя аспекты навучання перакладу у школьным курсе беларускай мовы // Беларуская мова i лггаратура. 1996. Вып. 2. С. 79-88.
8. Валочка Г. М. Навучанне перакладу у школе: дапаможшк для настаушкау. Мшск: НМЦэнтр, 1999. 104 с.
9. Пераклад i методыка яго правядзення // Выкладанне беларускай мовы у школе / М. Г. Яленсю [i шш.]. Мiнск, 1994. С. 130-134.
10. Методыка выкладання беларускай мовы: вучэбны дапаможнiк для студэнтау фшалапчных спецыяльнасцей устаноу, яюя забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыi / М. Г. Яленсю [i шш.]. Мiнск: Адукацыя i выхаванне, 2007. 447 с.
11. Малько Г. I. Аб некаторых асаблiвасцях перакладу з рускай мовы на беларускую // Русский язык как средство международного и межнационального общения, межкультурной коммуникации: материалы Междунар. науч.-практ. конф., Минск, 4-5 февр. 2005 г. Мшск: БГЭУ, 2005. С. 143-145. URL: http://edoc.bseu.by:8080/handle/edoc/69103 (дата звароту: 20.11.2022).
12. Смольская Т. М. Асаблiвасцi перакладу тэкстау па спецыяльнасщ на занятках са студэшаш-юрысташ // Русский язык как средство международного и межнационального общения, межкультурной коммуникации: материалы Междунар. науч.-практ. конф., Минск, 4-5 февр. 2005 г. Мшск: БГЭУ, 2005. С. 145-147. URL: http://edoc.bseu.by:8080/handle/edoc/69154 (дата звароту: 20.11.2022).
13. Капцова Ю. А. Пераклад тэксту як працэс навучання прафесшнаму мауленню студэнтау тэхшчнай ВНУ // Теория и практика обучения русскому языку как иностранному и другим лингвистическим дисциплинам в высшей школе: сборник научных статей. Брест: БрГТУ, 2019. С. 28-30. URL: https://rep.bstu.by/handle/data/15347 (дата звароту: 19.11.2022).
14. Носш А. А., Ратынская Н. В. Пераклад тэкстау медыцынскай тэматыю як сродак выхавання i навучання прафесшнай лексщы // Технологии обучения русскому языку как иностранному и
диагностика речевого развития: материалы XX Междунар. науч.-практ. конф., посвященной 45-летию каф. белорус. и рус. языков УО БГМУ, Минск, 3 октяб. 2019 г. Минск, 2020. С. 360-364. URL: http://rep.bsmu.by:8080/handle/BSMU/28286 (дата звароту: 19.11.2022).
15. Мiхалевiч А. Г., Мордас Н. Р. Прынцыпы i асаблiвасцi руска-беларускага перакладу на-вуковых тэкстау // Традыцыi i сучасны стан культуры i мастацтвау: зборшк дакладау i тэзюау VII Мiж-нар. навук.-практ. канф. URL: http://elib.bspu.by/handle/doc/29395 (дата звароту: 19.11.2022).
16. Мююкавец Л. П. Пераклад навуковых тэкстау як адзш з метадау павелiчэння лексiчнага запасу // Банковская система: устойчивость и перспективы развития: сборник научных статей VII Меж-дунар. науч.-практ. конф. по вопросам банковской экономики, Пинск, 4-5 апр. 2016 г. Пинск: ПолесГУ, 2016. С. 295-298. URL: https://rep.polessu.by/handle/123456789/10304 (дата звароту: 09.11.2022).
17. Комиссаров В. Н. Современное переводоведение: учеб. пособие. М.: ЭТС, 2002. 424 с.
18. Валеева Н. Г. Теория перевода: культурно-когнитивный и коммуникативно-функциональный аспекты: монография. М.: РУДН, 2018. 244 с.
19. Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы). М.: ООО Издательский дом «Филология три», 2002. 416 с.
20. Штанов А. В. Технология перевода и методика преподавания (компетентностный подход): монография. М.: МГИМО-Университет, 2011. 250 с.
References
1. Sаkhonchik A. P., Girutskaya L. А. Teaching translation of technical texts as an aspect of the formation of professional competence of students of technical universities. Nauka - obrazovaniyu, pro-izvodstvu, ekonomike: materialy 11-y Mezhdunarodnoy nauchno-tekhnicheskoy konferentsii [Science -education, production, economy: materials of the 11th International Scientific and Technical Conference]. Minsk, 2013. Available at: http://rep.bntu.by/handle/data/19736 (accessed 01.10.2022) (In Belarusian).
2. Kuz'mich V. A. Scientific style in the context of a Special Translation. Trudy BGTU [Proceedings of BSTU], 2013, no. 5(161): History, Philosophy, Philology, pp. 168-170 (In Belarusian).
3. Azarka V. U. Translation in the system of study "Belarusian language (special vocabulary)". Natsional'no-kul'turnyy komponent v tekste i yazyke: materialy dokladov III Mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii pod egidoy MAPRYaL [National-cultural component in the text and language: materials of reports of the III International scientific conference under the auspices of MAPRYaL]. Minsk, 2005, pp. 125-127 (In Belarusian).
4. Navasel'tsava I. I. The role of translation in the process of language communication (about some cultural problems of translation of a scientific text). Available at: http://edoc.bseu.by:8080/bitstream/edoc/ 5238/2/Navasel'tsava%20_.%20rolya%20perakladu%20%D1%9E%20pratsese%20moynykh%20znos_n....pdf (accessed 20.10.2022) (In Belarusian).
5. Nikolayeva А.-М. Yu. The idea of the cognitive abilities of bilingual children in the scientific literature. Experience in assessing the cognitive potential of bilingual educational programs. Nauka i shko-la [Science and School], 2016, no. 3, pp. 93-97 (In Russian).
6. Marian V., Shook A. The Cognitive Benefits of Being Bilingual. Available at: https://www.researchgate.net/publication/235751035_The_Cognitive_Benefits_of_Being_Bilingual (accessed 10.11.2022) (In Russian).
7. Valochka G. M. Methodical aspects of translation learning in the school course of the Belarusian language. Belaruskaya mova i litaratura [Belarusian language and literature], 1996, no. 2, pp. 79-88 (In Belarusian).
8. Valochka G. M. Navuchanne perakladu u shkole [Teaching translation at school]. Minsk, NMTsentr Publ., 1999. 104 p. (In Belarusian).
9. Yalenski M. G. Translation and methodology for its implementation. Vykladanne belaruskay movy u shkole [Teaching the Belarusian language at school]. Minsk, 1994, pp. 130-134 (In Belarusian).
10. Yalenski M. G., Valochka G. M., Vasyukovich L. S., Kavalevich Z. M., Laurel' Ya. M., Lyash-chynskaya V. A., Piskun U. Ts., Racheuski S. K. Metodyka vykladannya belaruskay movy [Methods of teaching the Belarusian language]. Minsk, Adukatsyya i vykhavanne Publ., 2007. 447 p. (In Belarusian).
11. Mal'ko G. I. About some features of translation from Russian into Belarusian. Russkiy yazyk kak sredstvo mezhdunarodnogo i mezhnatsional 'nogo obshcheniya, mezhkul 'turnoy kommunikatsii: materialy Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii [Russian language as a means of international and interethnic communication, intercultural communication: materials of the International Scientific and Practical Conference]. Minsk, BGEU Publ., 2005, pp. 143-145. Available at: http://edoc.bseu.by: 8080/handle/edoc/69103 (accessed 20.11.2022) (In Belarusian).
12. Smol'skaya T. M. Features of translation of texts in the specialty in classes with law students. Russkiy yazyk kak sredstvo mezhdunarodnogo i mezhnatsional 'nogo obshcheniya, mezhkul 'turnoy kommu-nikatsii: materialy Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii [Russian language as a means of international and interethnic communication, intercultural communication: materials of the International Scientific and Practical Conference]. Minsk, BGEU Publ., 2005, pp. 145-147. Available at: http://edoc.bseu.by:8080/handle/edoc/69154 (accessed 20.11.2022) (In Belarusian).
13. Kaptsova Yu. A. Text translation as a process of teaching professional speech to students of a technical university. Tieoriya i praktika obucheniya russkomu yazyku kak inostannomu i drugim lingvisticheskim distsiplinam v vysshey shkole: sbornik nauchnykh statey [Theory and practice of teaching Russian as a foreign language and other linguistic disciplines in higher education: collection of scientific articles]. Brest, BrGTU Publ., 2019, pp. 28-30. Available at: https://rep.bstu.by/handle/data/15347 (accessed 19.11.2022) (In Belarusian).
14. Nosik A. A., Ratynskaya N. V. Translated medical -themed texts as a means of nurturing and learning professional vocabulary. Tekhnologii obucheniya russkomu yazyku kak inostrannomu i diagnosti-ka rechevogo razvitiya: materialy XX Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii, posvya-shchennoy 45-letiyu kafedry belorusskogo i russkogo yazykov UO BGMU [Technologies for teaching the Russian language as a foreign and diagnosis of speech development: materials of the XXth International Scientific and Practical Conference dedicated to the 45th anniversary of the Department of the Belarusian and Russian Languages of the UO BSMU]. Minsk, 2020, pp. 360-364. Available at: http://rep.bsmu.by:8080/handle/BSMU/28286 (accessed 19.11.2022) (In Belarusian).
15. Mikhalevich A. G., Mordas N. R. Principles and features of the Russian-Belarusian translation of scientific texts. Tradytsyi i suchasny stan kul'tury i mastatstvau: zbornik dakladau i tezisau VIIMizhnarodnay navukova-praktychnay kanferentsyi [Traditions and the current state of culture and arts: collection of reports and abstracts of the VIIIth International Scientific and Practical Conference]. Available at: http://elib.bspu.by/handle/doc/29395 (accessed 19.11.2022) (In Belarusian).
16. Misyukavets L. P. Translation of scientific texts as one of the methods of increasing vocabulary. Bankovskaya sistema: ustoychivost' i perspektivy razvitiya: sbornik nauchnykh statey VIIMezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii po voprosam bankovskoy ekonomiki [Banking system: Sustainability and development prospects: collection of scientific articles of the VIIth International Scientific and Practical Conference on Banking Economics]. Pinsk, PolesGU Publ., 2016, pp. 295-298. Available at: https://rep.polessu.by/handle/123456789/10304 (accessed 09.11.2022) (In Belarusian).
17. Komissarov V. N. Sovremennoye perevodovedeniye [Modern translation studies]. Moscow, ETS Publ., 2002. 424 p. (In Russian).
18. Valeeva N. G. Teoriya perevoda: kul'turno-kognitivnyy i kommunikativno-funktsional'nyy aspekty [Translation theory: cultural, cognitive and communicative-functional aspects]. Moscow, RUDN Publ., 2018. 244 p. (In Russian).
19. Fedorov A. V. Osnovy obshchey teorii perevoda (lingvisticheskiye problemy) [Fundamentals of the general theory of translation (linguistic problems)]. Moscow, OOO Izdatiel'skiy dom "Filologiya tri" Publ., 2002. 416 p. (In Russian).
20. Shtanov A. V. Tekhnologiya perevoda i metodika prepodavaniya (kompetentnostnyy podkhod) [Translation technology and teaching technique (competency-based approach)]. Moscow, MGIMO-Universitet Publ., 2011. 250 p. (In Russian).
lH$apMa^iH npa ayTapa
KipgyH Äjia ÄHaTOJibeyHa - KaHgbigaT ^ijiajiarinHbix HaByK, ga^rn- Kac^egpbi öenapycKaM $ijia-jorii. EenapycK g3ap^ayHbi тэхнagaгiннн ymBepcroT (220006, r. MiHCK, Byj. CBapggoBa, 13a, Рэс-nyönka Eenapycb). E-mail: allakirdun@mail.ru
Information about the author
Kirdun Ala Anatol'yeuna - PhD (Philology), Assistant Professor, the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: allakirdun@mail.ru
nacmyniy 15.01.2023
