TASHQI MUHIT OMILLARINING IPAK QURTIGA TA’SIRI VA PILLA O‘RASH AGROREXNIKASI Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

TASHQI MUHIT OMILLARINING IPAK QURTIGA TA'SIRI VA PILLA

Ж

>

O'RASH AGROREXNIKASI

I )>*

Rustamova Lobarxon Qahramon qizi

Namangan Davlat Universiteti Biotexnologiya fakulteti Biologiya yo'nalishi II

bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7270718

> \ ЖЩ

Annotatsiya: Ipak qurtining keyingi oziqlanmaydigan davrlariga o'tish vaqtida tanani dushmanlardan va tashqi noqulay sharoitlardan himoya qiluvchi biologik qurilma- pilla hisoblanadi. Maqolada ipak qurtlarining pilla o'rash jarayoni bosqichlari, agrotexnikasi, pilla o'rash davridagi harorat, namlik va boshqa tashqi muhit omillarining qurtlar hayotchangligiga korsatgan ta'siri, pilla terish va navlarga ajratish borasida fikr-mulohaza yuritamiz.

X^nli^ C/i'rrln»*« Dl I I О Л Ofl+n 1Л1 I 1 О nAntrr'l П111П m 1 I/ QI/T ГП+А1* 1 1ЛО I/ +л1пР1 rr' rn I/

Kalit so'zlar: Pilla, dasta, pilla qobig'i, dinamik ekvator, ipak tolasi, g'ovak

>

*

parda, po'st tashlash, aeratsiya, nuqsonli pillalar.

Abstract: During the transition to the next non-feeding periods of the silkworm, the cocoon is a biological device that protects the body from enemies and external

adverse conditions. In the article we discuss the stages of the silkworm cocoon process, agrotechnics, the impact of temperature, humidity and other environmental factors on the cocoon during the cocoon period, cocoon picking and sorting.

Keywords: Cocoon, stalk, cocoon shell, dynamic equator, silk fiber, porous curtain, peeling, aeration, defective cocoons.

Аннотация: При переходе к очередным непищевым периодам тутового

шелкопряда кокон является биологическим приспособлением, защищающим организм от врагов и внешних неблагоприятных условии. В статье обсуждаются этапы коконного процесса тутового шелкопряда, агротехника, влияние температуры, влажности и других факторов внешней среды на кокон в период коконного периода, сбор и сортировка кокона.

Ключевые слова: Кокон, стебель, оболочка кокона, динамический экватор, шелковое волокно, пористая завеса, шелушение, аэрация, дефектные коконы.

т

ш-

; 1>Ъ :Я )>

Kirish: 2017-yil 24-martda «Respublika ipakchilik tarmog'i korxonalarini yanada qo'llab-quvvatlash chora-tadbirlari to'g'risida» O'zbekiston Respublikasi

! !>»

Prezidentining Farmoyishi chiqdi. Bu farmoyishda Respublikada pillachilikni yanada rivojlantirish choralari aniq ko'rsatib berilgan bo'lib, respublikada pilla va ipak

tayyorlash yagona «O'zbekyengilsanoat» nynshmasiga birlashtirilib lining raisi

tayyorlash yagona «O'zbekyengilsanoat» uyushmasiga birlashtirilib, uning raisi

i >-;> Ъ-4 >

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

] "O.M. ] ~l>

O'zbekiston Respublikasi vaziriga, uning birinchi o'rinbosari vazirning birinchi

#

o'rinbosariga, rais o'rinbosarlari vazir o'rinbosarlariga tenglashtirildi.

Pilla hosilining sifati va xomashyosining talab darajasida tayyorlanishida qurt boqish agrotexnikasi va tashqi sharoit omillarining ta'siri bilan bir qatorda dasta tayyorlash, pilla o'rash va uni o'z vaqtida terib topshirish hamda pillaxonada saqlash muddatlari muhim ahamiyatga ega. Ba'zi hollarda, bu jarayonga pilla yetishtiruvchi zveno va pillalarga dastlabki ishlov beruvchi korxona xodimlari e'tibor bermaydi.

Shuning uchun respublika bo'yicha yetishtirilayotgan pillaning 28-30 foizini navsiz pillalar tashkil etadi. Vaholanki, pillachiligi rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich 3-5 foizga tengdir. Ko'p zvenolar pilla o'rashning 4-5-kunidan pillalarni terib qanor va qoplarda, havo o'tkazmaydigan qutilar va boshqa idishlarga solib topshiradilar. Bu esa yetishtirilgan pillalarni pachoq bo'lishi va sifatsiz pillaga aylanishiga sabab bo'ladi. Ayniqsa, pillaxonalarda qabul qilingan pillalar qalin qilib to'kilib, g'umbagi o'ldirilmasdan bir necha kunlab saqlab turiladi, oqibatda pillaning navdorlik xususiyatlari pasayishiga olib keladi.

Yuqorida qayd etilgan muammolarni ijobiy hal qilish uchun, ipak qurtlarining pilla o'rashi uchun dasta tayyorlash, pilla o'rash, pillalarni terish va topshirish jarayonlarining pilla sifati va texnologik ko'rsatkichlariga ta'sirini ilmiy va amaliy

»

isbotlash hamda bu jarayonlarning samarali texnologiyalarini tavsiya etish nihoyatda muhim hisoblanadi.

Mavzuning o'rganilishi va metodlar

M.K.Muxsinov tomonidan ishlab chiqilgan poxol va boshqa tabiiy o'tli dastalardan pilla teradigan dastgoh yaratilgan. Urug'chilik korxonasiga naslli pillalar kelish rejasini tuzishning bir necha metodik usullari mavjud. Shulardan birinchisi, keladigan pilla miqdori pilla hosildorligini rejadagi urug' taqsimoti raqamiga ko'paytirish yo'li bilan; ikkinchi usulda pilla hosildorligini haqiqatda jonlangan qurtlar miqdoriga ko'paytirish yo'li bilan aniqlanadi; uchinchi usul mutaxassis agrotexniklar qurt boqish davrida to'plagan ma'lum otlarga ko'ra kelishi kutilayotgan umumiy pilla hosilini aniqlashga asoslanadi va bu usulda biroz taxminga yo'l qo'yiladi. Ushbu ko'rsatmalar 2009—2011-yillarda o'tkazilgan tadqiqotlar natijalari asosida O'zbekiston ipakchilik ilmiy-tadqiqot instituti naslchilik laboratoriyasi

J-jt

xodimlari Sh.R. Umarov - q.x.f.n., U.N. N asrillayev- q.x.f.d., professor. O 'zbekiston qishloq xo 'jalik ilmiy-ishlab chiqarish markazi muxbir a'zosi, B.U.Nasirillayev -b.f.n., K.S.G'iyosova — ilmiy xodim tomonidan ishlab chiqilgan[1].

Muhokama va natijalar

Ipak kurtining keyingi oziqlanmaydigan davrlariga o'tish vaqtida tanani dushmanlaridan va tashqi noqulay sharoitdan himoya qiluvchi biologik qurilma -pilla hisoblanadi. Ya'ni qurt dastlab g'umbakka, so'ngra g'umbakdan kapalakka

„ ,„ ____ • • i • ^ , • , • , • •____• • , • , „ •____• , • u

aylanadigan joyidir. Beshinchi yoshining oxiriga kelib, ipak qurtining oziqlanish

: * ^ * n>

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

davri tugallanadi. Qurt barg yemay qo'yadi va ichakdagi keraksiz chiqindi moddalami

#

>

chiqarib tashlab, pilla o'rash uchun joy izlab, o'rmalab yuradi. Ipak qurtlari pilla o'rash uchun jadal harakat bilan dastaning orasiga yoki so'kchaklaming yon yog'ochlari tomon g'anadan balandroq joylarga o'rmalab ketadi, ya'ni o'ziga qulay joy qidiradi. Ammo ba'zi qurtlar g'anada qolib, bemalol pilla o'rayveradi. Qurtlaming pilla o'rashi uchun eng qulay joy dasta hisoblanadi. Pilla o'rash, asosan, to'rt bosqichdan iborat:

1) o'rmoncha hosil qilish;

i

2) 10s qavati hosi1 qi1ish;

ЛЧ ___•_______• .____1..

3) pillaning asosiy qobig'ini o'rash;

4) pillaning ichki parda qavatini o'rash.

Birinchi bosqich. Qurt dasta bo'ylab yuqoriga ko'tarilib, dastaning plla o'rash bo'shlig'i hosil bo'ladigan yerga joylashib olib, pilla o'rash mumkin bo'lgan tarzda o'rnashgan novdachalarni izlaydi. Shunday joyni topib, qurt dastlab bo'shliq atrofidagi novdachalarni ipak tolalari bilan bir-biriga tutashtiradi. Tutashtirilgan bu

novdachalar va ularni birlashtirib turuvchi ipak tolalari bo'shliqning tashqi devorini hosil qiladi. Shundan keyin qurt bo'shliqning ichiga ipak tolalarini torta boshlaydi, ya'ni chulg'amlar hosil qiladi. Bular bo'shliqning ichki tomonini to'ldiradi, hatto bu

»

bo'shliqning o'rta qismi ochiq qoladi (1-a-rasm).

Ikkinchi bosqich. Qurt ipak tolalarini oldindan tortib qo'yilgan hovonlarga tutashtirib, bo'lajak pillaning shaklini yasaydi. Pilla o'rashning bu bosqichida ipak tolalari yanada g'ovakroq o'raladi, bo'shliq orasidagi ochiqjoy pilla sig'adigan

hajmgacha juda kichrayib boradi. Bu bo'shliqqa joylashish uchun ipak qurti Charfi

.............. ..... , ........

shaklida bukilib oladi va soxta oyoqlari yordamida yasalgan yuza bo'ylab surilib, tanasining oldingi qismini yoysimon harakatlantirish yo'li bilan bu qavatga ipak tolalarini to'playdi (1-b-rasm).

Uchinchi bosqich. Ipak qurti harakatlana olishi mumkin bo'lgan bo'shliq tobora

kichraya boradi va qurt faqat boshi hamda bir-ikki ko'krak bo'g'imlari bilan

harakatlanadigan bo'lib qoladi (1-d-rasm).

To'rtinchi bosqich. Ichki parda qavatni o'rashda qurt tanasi birmuncha qisqaradi, boshining bir me'yordagi harakati buziladi, anchagina ingichka va seritsini kam

J-*

1л(л'1 ГГЛ1Л 1-»ЛГ»1т" + Г\ 1 П 1 П »-1 />1-\/\'гт1/,1 П <л+/л' rr'fl Г11л n 1 7~Л 1 Л 1лп1 /Шл1 n-t* 1 7- Г» ' fi -f\ Л ri 1л 1 л) n Г» 1 Т*ЧП ГГ11Л1

#

bo'lgan ipak tolalari cho'ziq, noto'g'ri shaklli halqalar ko'rinishida o'raladi. Ipagini

tortib bo'lmaydigan g'ovak parda hosil bo'ladi. G'umbakning boshi turgan joyda bu parda yana ham g'ovakroq bo'lib, asosiy qobiqdan biroz qochibroq turadi. Shu bilan

=41 >4 ]>

ipak qurtining pilla o'rash davri tugallanadi[2]. Ipak qurtining pilla o'rash davrida turli

iw"-

i и*

holatda harakatlanib ipak tolasini tashlash jarayoni pilla o'rash biodinamikasi(2-rasm) deb ataladi[3].

>q ] - > >

аз g > j

*Ф>

>i*

* : >

PR* зй*

ы>

J >j>

ы )>

зй*с р4 т>

Ы >

ЗЙ*

ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

ЩУ

i ]>s*

*3 J>

ЗЙ*

3*3 >

! >5>

Ы )

! >>>

Ы )>

] >4>

Ы >

\ Й:> Щ

Ш>

зЗИ* ЗЙ*

3*3 >

ЗЙ*

1 J>Sw

! >i>i >>q >

] >p *ф>

ЗЙ*

* - >

q >3*

!>3*:

Asosiy qavatini o'rashi va o'rab bo'lgan pilla Pilla ichida qurtni g'umbakka aylanishi

2-rasm Pilla o'rashning biodinamikasi.

Pilla o'rash jarayoni tugallangandan keyin qurtlar beshinchi marta po'st tashlaydi. Ammo bu safar ular eski po'stini pilla ichida tashlab, g'umbakka aylanadi. G'umbaklik davri ipak qurti rivojlanishining harakatsiz, oziqlanmaydigan davridir. Bu davr mobaynida metamorfoz yuz beradi, ya'ni ipak qurti kapalakka aylanadi. 1-rasm Pilla o'rash

a - qurt dastaga o'rmashib, "o'rmoncha" yasamoqda; b - qurtning pilla qobig'i tashqi qavatini o'rash

vaqti; d - qurt pilla o'ramoqda.

Pillalaming biologik va, ayniqsa, texnologik xossalariga irsiyatdan tashqari, pilla o'rash sharoiti: harorat, namlik, yorug'lik, shamollatish (aeratsiya), dastalarning miqdori va sifati ham katta ta'sir etadi. Pilla o'rash vaqtida haroratning o'zgarishi natijasida qurtning pilla qobig'iga ipak tolalarini o'rash tezligi va xarakteri ham

39

;*з > 3*ф>

q Я*

ж*-^H >

Ыз>

)J jW

3*3 > >

ж*-

ЗИ >

*з>

и*-

]>Ж

Ч >i*; q Ж*:

Р\> j:> Î>

Ы >

q ]й№

Щ >

q

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

o'zgaradi. Harorat oshib borgani sari, ipak qurtining harakat tezligi ham ortadi,

boshining tebranish kengligi kattalashadi. Harorat 21 C bo'lganda, ipak qurti 3,17 soniya mobaynida bo'yi 3,5 mm, ipak tolasining yo'g'onligi 24,91 mikron keladigan

bitta sakkizlik hosil qiladi. Bunda ipak tolasini chiqarish tezligi soniyasiga 2,11 mm

mi

bo'ladi. Harorat 29 С bo'lganda, ipak qurti bo'yi 4,6 mm keladigan sakkizliklar hosil qiladi, bunda har bir sakkizlik uchun faqat 1,69 soniya vaqt sarflaydi, ipak tolasining yo'g'onligi 20,43 mikrongacha kamayadi, sakkizliklar hosil qilish tezligi esa

J»

!

soniyasiga 6,01 mm gacha ortadi.

Pilla o'rash davrida havoning nisbiy namligi ham katta rol o'ynaydi. Havoning nisbiy namligi 80-85 foiz bo'lganda (boshqa hamma sharoit qulay bo'lsa ham) pillalarning biologik ko'rsatkichlari va texnologik xossalari juda yomonlashib ketadi. I.Xolmetovning ma'lumotlariga qaraganda, havo harorati 27 С ga va namligi 70 foizga ko'tarilishi, shuningdek, haroratning 25 С ga va namlikning 60 foizga kamayishi ipak qurtining umumiy mahsuldorligini kamaytiradi hamda olinadigan xomashyoning sifatini pasaytiradi. Bundan tashqari, g'umbak bilan pilla qobig'i o'rtasidagi me'yor (munosabat) buziladi. Past haroratli va yuqori namlikdagi havoda va past namlikda esa, aksincha, yengilroq bo'ladi.3

Bargga to'ygan ipak qurtlar beshinchi yoshining 8-9-kunlariga kelib,

oziqlnishdan to'xtaydi va organizmlarni chiqindilardan tozalab, pilla o'rash uchun qulay joy izlay boshlaydi. Pilla xosilining sifati to'g'ridan-to'g'ri ishlatiladigan dastaning xili, sifati va miqdoriga bog'liq. Dastalar serob va sifatli bo'lsa, yetishtirilayotgan pillaning navi shunchalik yuqori bo'ladi.

Pilla terish vaqtida avvalo dastadagi nobud bo'lgan qurtlar va po'stidagi qora dog'lari ko'rinib turgan pillalar - qora pachoq pillalar olib tashlanadi. Dastavval sukchakning pastki qavatlaridagi, keyin o'rta va yuqori qavatlaridagi pillalar teriladi. Ular yopishgan xas-cho'pdan tozalab uch guruhga bo'linadi: navdor, ya'ni benuqson pillalar, brak pillalar va qora pachoq pillalar.4 Pilla terilib navlarga ajratilgan kuni pilla qabul qilish punktlariga jo'natiladi.

Xulosa.

Ipak qurtlarining o'ziga xos biologic xususiyatlaridan tashqari tut bargaining sifati va ob-havoga ham bog'liq bo'lishini unutmasligimiz lozim.

Yangi pilla o'rash boshlangandan keyin yeti kun o'tgach sanoatbop, 8-9 kundan

ш

keyin esa naslli pillalarni terishga kirishilar ekan. Pillalardagi qurtlar g'umbakka aylanganiga ishonch hosil qilish uchun so'kchakning turli joylaridan 10-12 tadan pilla silkitib yoki kesib tekshirib ko'rish lozim. Tekshirib ko'rilgan pillalar ichidagi

iw-

! И*

qurtlar g'umbakka aylangan bo'lsa pilla terishga kirishish mumkin bo'ladi. ;-

3 N.Axmedov "Ipak qurti ekologiyasi va boqish agrotexnikasi" Toshkent "cho'lpon" 2014. B.344

4 https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/qishloq-va-o-rmon-xo-jaligi/pilla-o-rash-terish-navlarga-ajratish-va-topshirish-tirik-pillalarni-qabul-qilish-va-ularga-dastlabki-ishlov-berish

W

: * ^ * n>

• J^W

ы )>

й*

>>

#<Ь>

^ >3> 1

i >> к

-а

i ]>л

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Shuningdek, pillaxonalarni kerakli asbob-uskuna va mehanizmlar bilan ta'minlash, bajariladigan texnologik jarayonlarni bir-biriga bog'lab reja va hisob-kitob bilan ish tashkil qilishga bog'liq. Bunda pillalar sifatining buzilishiga yo'l qo'ymaslik oldimizda turgan asosiy vazifa hisoblanadi.

jW^ У

q ж**

ЩУ>

ш

щъ

! J>i>

ЩУ

< >s#

>3

Ы*

Ы>

} >5>

Ы )>

• >4>

+И >

! M

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. N.Ahmedov. S.Navruzov "Ipak qurti urug'chiligi" - Toshkent nashriyot" 2014. B.198

2. N.Ahmedov "Ipak qurti ekologiyasi va boqish agrotexnikasi" - Toshkent "Cho'lpon nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi" 2014. B.368

3. Y.Mirzayeva "Tut ipak qurti biologiyasi" - Toshkent "Navro'z nashriyot" 2017. B.276

4. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/qishloq-va-o-rmon-xo-jaligi/pilla-o-rash-terish-navlarga-ajratish-va-topshirish-tirik-pillalarni-qabul-qilish-va-ularga-dastlabki-ishlov-berish

!> jjh

Voris-

Ш*

m>

Ы p

Ы > i >j>

+H >

л w> -

>> Ы*

-^fV-iir f---^SfV-^ï f.—

41

i j> ют m >

q

^H >

im

h*

q >j#

Ы >

q

Ы > Ы >

ЦМ >

q

|:H> Ы >

q ж**

Ы >

q iHo-