CC BY
46TASHKILOTDA XODIMLARNING POTENSIALINI OSHIRISHNING
ZAMONAVIY USULLARI
Gulchiroy Azamat qizi Asadova Ilmiy rahbar: Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov [email protected] O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada korxona va tashkilotlarda ishchi xodimlarning potensialini oshirish masalalari o'rganilgan. Korxona va tashkilotlarda ish faoliyatining asosiy yutug'i ishchi xodimlar hisoblanadi. Mana shu omillarni inobatga olgan holda maqolada ishchi xodimlarning potensialini oshirishning bir nechta usullari tahlil etilgan.
Kalit so'zlar: potensial, rag'batlantirish, ishchi xodim, rahbar, jamoa, motivatsiya
MODERN METHODS OF INCREASING THE POTENTIAL OF EMPLOYEES IN THE ORGANIZATION
Gulchiroy Azamat kizi Asadova Research advisor: Muminmirzo Kholmuminov [email protected] Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article discusses the issues of increasing the potential of employees of enterprises and organizations. Employees are the main achievement of labor in enterprises and organizations. With these factors in mind, the article analyzes several ways to increase the potential of employees.
Keywords: potential, motivation, employee, leader, team, motivation
Inson omilini faollashtirish, respublikamiz kadrlar salohiyatini rivojlantirish, undan oqilona foydalanish - rivojlanish yo'lidan borayotgan mustaqil mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotida muhim strategik ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Bu shart-sharoit korxona va tashkilotlarda xodimlar potensialini boshqarishning yangi andozasini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu maqsaddan kelib chiquvchi birinchi darajali vazifalar qatorida iqtisodiyot tarmoqlarini malakali kadrlar bilan ta'minlash, hozirgi zamon demokratiyasi va bozor sharoitida samarali ishlashga qodir bo'lgan yetuk mutaxassislar bilan to'ldirish,
potensialni samarali boshqarish tizimini shakllantirish masalalari alohida e'tiborga loyiq. Xodimlarni boshqarishning bir nechta tamoyillari mavjud.
Rag'batlantirish, ish natijalari uchun taqdirlash tamoyili shundan iboratki, potensialni boshqarishda xodimlarni ish haqi (ish sifati va miqdoriga mos ravishda)ga, adolatli to'lovlar, ishchilar uchun to'lovsiz xizmatlar ko'rsatish, ma'naviy rag'batlar, imtiyozlar, minnatdorchilik, xizmat bo'yicha o'sish kabi moddiy va ma'naviy rag'batlantirishlarni keng qo'llash kerak. Rag'batlantirishni ochiq shaklda amalga oshirish, birinchi navbatda mehnatda barqaror mohiyatdagi va istiqbolli ijodiy yutuqlarni qo'llab-quvvatlash zarur. Tashkilotning butun potensialiga naf keltiruvchi, ayrim xodimlarning ilg'or tajribalarini boshqalar faoliyatiga o'tkazish imkonini beruvchi, tashkilot tomonidan ishlab chiqiladigan tovarlar va xizmatlarning raqobatbardoshligiga ta'sir ko'rsatuvchi natijalar alohida rag'batlantirilishi lozim.
Adolatlilik va shaxsni hurmat qilish tamoyili mehnat jamoasi orasida ishni adolatli taqsimlash, ish natijalari uchun taqdirlash, lavozimda o'sish, rahbarlar tomonidan xodimlarga hurmat bilan munosabatda bo'lish, ularning so'rovlariga o'z vaqtida munosabat bildirish sifatida talqin etiladi. Ijtimoiy adolat deb ham nomlanuvchi adolat tamoyiliga rioya etish ko'pincha "adolat" tushunchasining noaniqligi bilan ham murakkablashib ketadi. Potensialni boshqarish jarayonida rahbar va xodim adolat va ishga oid qaror yuzasidan o'zaro sezilarli farq etadigan yondashuvni ifoda etuvchi vaziyatni kuzatish mumkin.
Potensialni boshqarishda iqtisodiy rag'batlantirish usullari rahbarlar bilan ishni bajarish va kerakli natijalarga erishish uchun moddiy, pul rag'batlar boshqa yo'llarga nisbatan ancha samarali bo'lsa qo'llaniladi. Bozor munosabatlari sharoitida aynan shu usulga katta ahamiyat beriladi. Mazkur usuldan potensialni boshqarishda shunday foydalanish kerakki, bunda har bir xodim va jamoaning moddiy manfaatlarini qondirish darajasi ularning umumiy pirovard natijalariga erishishga qo'shgan hissasi bilan belgilanishi lozim.
Tashkiloltning ishchi va xodimlarini yuksak pirovard natijalarga erishganligi uchun moddiy rag'batlantirish mehnat jamoasining xo'jalik hisobi daromadidan hosil qilingan iqtisodiy rag'batlantirish fondidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy rag'batlantirish fondiga moddiy rag'batlatirish, ijtimoiy rivojlanish, ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari kiradi.
Xodimlar mehnat jamoalari qanchalik unumli mehnat qilsalar ularning xo'jalik daromadi shunchalik ko'p bo'ladi. Bu xodimlarning ijtimoiy va moddiy talablarini qondirishga keng yo'l ochib beradi. Iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish va ulardan har tomonlama foydalanish davlat tuzumining afzalliklarini ro'yobga chiqarish, mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotini jadallashtirishning zarur shartidir.
Potensialni boshqarishning ahloqiy-ruhiy usullari agar ular ma'muriy-tashkiliy va iqtisodiy rag'batlantirish usullariga qo'shimcha tarzda, shuningdek, bir vaqtning o'zida
I icclT^^^^H 77 http://oac.dsmi-qf.uz
jamoa tomonidan iliq qarshi olinsa, yuqori natijalarga ega bo'ladi. Bu - rahbarlar va personal o'rtasida o'zaro ishonchga asoslangan munosabatlar, o'zaro bir-birini tushunish kayfiyatlari shakllangan bo'lishni taqozo etadi. Bundan tashqari, personalni boshqarishda ahloqiy-ruhiy usullarni qo'llash uchun menejerlar ham, xodimlar ham ahloqiy qadriyatlarni, shartnoma majburiyatlarini bajarishi, o'zaro yordam va hurmat to'g'risida bir xil yoki o'xshash tushunchalarga ega bo'lishlari zarur. Bu usul xodimlarning ishlab chiqarishni boshqarishda keng miqiyosda ishtirok etishiga asoslangan bo'lib, bu usulni qo'llashdan asosiy maqsad jamoalarda sog'lom ijtimoiy-ruhiy iqlimni yaratishdir. Mehnat jamoalarida ijtimoiy-ruhiy iqlimning holati chiqqan nizolar soni bilan belgilanadi.
Hozirgi sharoitda rahbar faqat o'z sohasini yaxshi bilibgina qolmay, balki yaxshi tashkilotchi, psixolog tarbiyachi va ijtimoiy yetakchi bo'lmog'i lozim. Buning uchun har bir rahbar xodim: sotsiologiya, psixologiya, pedagogika fanlarini mustaqil egallashi kerak. Buni hayotimizdagi jiddiy o'zgarishlar, inson omilining faollashuvi, jamoalarning o'z-o'zini boshqarish sharoitida ular bilan ishlash taqozo qiladi. Jamoaga a'zo bo'lgan har bir shaxsning qalbiga yo'l topa olishi rahbarning ish faoliyatida asosiy ahamiyatga ega. Buni bilgan rahbar o'z jamoasi ichida mehnat jarayonida vujudga keladigan har xil nizolarni jamoada, jamoat tashkilotlari bilan birgalikda, yuqori tashkilotlarga chiqarmasdan, o'zida hal qilishga imkoniyati bo'ladi.
Bunday rahbar o'z ishini to'g'ri tashkil qilgan bo'lib, jamoa oldiga qo'yilgan maqsad va reja topshiriqlarni o'z vaqtida muvaffaqiyatli bajaradi. Jamoalarda sog'lom ruhiy iqlim hozirlash uchun rahbar quyidagilarga: har bir ishchi-xizmatchi xodimlarning shaxsiy fazilatlarini, yoshini, qobiliyatini inobatga olishga, ishchilar o'rtasidagi hamkorlikni va o'zaro yordamni bir-biri bilan chambarchas bog'laydigan ijtimoiy aloqa maromini, iqtisodiy musobaqani tashkil etishga, mehnat jamolarida ish faoliyatining pirovard natijalari uchun har bir ishchining mas'uliyat sezish tuyg'usini mustahkamlashga, jamoa a'zolarining yuqori unumli mehnat qilishi uchun, uning ijodiy g'ayratini kuchaytirish uchun qulay ijtimoiy sharoitlarni hozirlashga e'tibor berishi zarur[1].
Xodimlarning motivatsiyasi - bu jarayon ish paytida eng yaxshi bajariladigan jarayon. Chunki tadqiqotchilar eng yaxshi motivatsiya butun ishning oxirida emas, balki oraliq ekanligini isbotladilar. Buni vaqti-vaqti bilan bajarish kerak, shundagina siz o'z xodimlaringizdan yaxshi natijalarga erishasiz, chunki barcha xodimlar o'z xavfsizligiga ishonishadi va o'zlarini tasdiqlash imkoniyatiga ega bo'ladilar. Asosiy qoidani unutmaslik kerak, faqat xodimlarning muvaffaqiyati butun biznesga muvaffaqiyat keltirishi mumkin[2].
Xodimlarning motivatsiyasi tabiiy va moddiy bo'lmagan qismlarga bo'linadi. Birinchisi ish haqi va uning o'sishini o'z ichiga oladi. Ko'pincha, vaqtincha to'lovlar barcha bo'ysunuvchilarning ishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bonuslar va ish safarlariga
I îhSi^^Bl http://oac.dsmi-qf.uz
sifatli ishlash va rejani bajarish uchun ajoyib rag'bat deb ham atash mumkin. Xodimlarni rag'atlantirish usullari - sovg'alar, bayramlar va sharaf kengashi kabi ajoyib usullar.
Xodimlarni nomoddiy motivatsiyasi.
Odamlarga o'z vazifalarini professional va tezda pul bilan emas, balki amalga oshirishda qiziqtirish mumkin. Xodimlarni moddiy rag'batlantirish - jamoa a'zolarini yuqori darajaga jalb qilish va belgilangan vazifalar bilan shug'ullanishning beqiyos usuli. Bunday usullar orasida:
Mukofotni tanitish, maqtash. Biror kishini tanlab, unga bir maktub berib, uni professional bayramlarda ham, umumiy yig'ilishlarda ham, uchrashuvlarni rejalashtirishda ham yaxshi deb biling.
Qulay psixologik muhitni yaratish va unga xizmat ko'rsatish. Ushbu daqiqalar kalitlardan biri, chunki mehmondo'st muhitda professional faoliyat haqiqatdan ham samarali bo'ladi.
Malakani oshirish yoki uni takomillashtirish imkoniyati. Bu o'zlarining karyeralarida kasbiylikka erishish uchun muhim bo'lgan yosh yoshlar uchun juda muhim.
Ishga tushadigan narvonni yuqoriga ko'tarish va rivojlanish imkoniyati. Korxonada boshqaruv lavozimlari mavjud bo'lsa va toifalarda o'sish bo'lsa, bu ish uchun ajoyib rag'bat bo'lib xizmat qiladi.
Kasbingiz sevimli narsadir. Biror kishi o'z ishi bilan "kuyadi" va uni g'ayrat bilan ijro etsa, u har kuni ertalab turish va zavq bilan ishlash uchun harakat qiladi.
Bonuslarni kiritish. Bunday yoqimli mukofotlar orasida sport zalida bepul taomlar, sport zallarida mashg'ulotlar uchun chegirmalar, imtiyozli treninglar va jamoaning boshqa a'zolarini qiziqtiradigan boshqa ko'plab narsalar bo'lishi mumkin.
Uzoq xizmat mukofotlari, mukofotlar va faxriy unvonlar. Bu insonning professional faoliyatida yuksak yutuqlarni tan olish va uning ishiga hurmat.
Boshqaruvning subordinatorlar bilan aloqasi. Har bir korxonada menejerlar va xodimlar o'rtasida bunday aloqa bo'lishi kerak.
Xodimlarni moddiy rag'batlantirish.
Tashkilot xodimlarining moddiy rag'batlantirishi kabi bunday uslubni ko'rib chiqish samarali hisoblanadi. Xodimlarni rag'batlantirishning eng mashhur usullari:
Narxlar, ish haqi. Ish haqining oshishi juda samarali usul hisoblanadi.
Mukofot masalasi. Bu usul inson ishining samaradorligini rag'batlantiradigan eng mashhur turlaridan biridir.
Daromad ulushi. Ushbu rag'batlantirish usuli savdo va xizmat ko'rsatish sohasida eng mashhur adashtirilishi mumkin.
Shartlar uchun qo'shimcha to'lov. Korxonalarda texnologik jarayonning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq holda, mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun bunday
I ihSi^^Bl ^ http://oac.dsmi-qf.uz
imkoniyat yo'q bo'lsa, menejerlar qo'shimcha to'lovlarni amalga oshiradilar. U bepul ovqatlanish shaklida, dam olish muddatini uzaytirishi, sanatoriyni davolash tarzida turli xil kompensatsiyalar bo'lishi mumkin.
Sovg'alar taqdimoti. Hatto arzon sovg'alar ham ishchini rag'batlantirishga yordam beradi, chunki har bir kishi ularni qabul qilishni yaxshi ko'radi.
Katta foyda olish. Ushbu turdagi mukofotlar juda mashhur. Ular orasida tibbiy sug'urtaning qisman yoki to'liq to'lanishi, shuningdek avtoulov sug'urtasi, jamoat transportida sayohat xarajatlarini qoplash kiradi[3].
Yuqorida keltirilgan va o'rganilgan ma'lumotlarni chuqur tahlil qiladigan bo'lsak, ishchi xodimlarning potensiali ko'pgina omillarga bog'liq ekan. Xodimlarni har tomonlama rag'batlantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Sababi ishchi xodimlarni rag'batlantirish moddiy va ma'naviy masalalariga borib taqaladi. Shunday ekan ishchi xodimlarni moddiy va ma'naviy rag'batlantirishdan hech qachon qochmaslik kerak. Korxona va tashkilotlarning har tomonlama yuksalishida moddiy va ma'naviy rag'batlantirishning ahamiyati katta. Ma'naviy rag'batlantirish albatta, rahbarning odamiylik xususiyatlaridan kelib chiqsa, moddiy rag'batlantirish esa korxona va tashkilotlarning iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.N.Zaynutdinov, R.I.Nurimbetov "Personalni boshqarish" o'quv qo'llanma. Toshkent 2007. 15-20 betlar
2. https://gigafox.ru/uz/preryvanie-beremennosti/metody-motivacii-personala-nematerialnye-stimuly-ne/
3. https://uz.tierient.com/xodimlarni-ragbatlantirish-eng-samarali-usul/
4. Marjon Ziyadulla qizi Maylibayeva, Xolmo'minov Zokir o'gli Mo'minmirzo. Yusuf Xos Hojibning boshqaruvga doir qarashlari va o'gitlarining mazmun-mohiyati. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com. 321 -bet
5. Mo'minmirzo Xolmo'minov. Buyuk sohibqironning davlat boshqaruvi borasidagi fikr-mulohazalari. Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies jurnali. 204-207-betlar. 2022/10/20.
6. Mo'minmirzo Xolmo'minov, Asilbek Qolqanatov. Mufassal mushohadalar me'moridan mufassal mushohadalar meroji. Oriental Art and Culture jurnali. Qo'qon - 2022. https://scholar.google.com
7. Nilufar Laziz qizi Maratova, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. "Qobusnoma" asaridagi oila boshqaruvi va shaxsiy munosabatlar xususida. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 2022. 168-171-b
8. Asal Farhod qizi Xayriddinova, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Ma'naviyat va kitobxonlik inson qalbini egallash vositasi. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
9. Asal Farhod qizi Xayriddinova, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Sohibqiron amir temur tuzuklarining bugungi kunda tutgan o 'rni. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
10. Marjon Ziyadulla qizi Maylibayeva, Xolmo'minov Zokir o'gli Mo'minmirzo. Yusuf Xos Hojibning boshqaruvga doir qarashlari va o'gitlarining mazmun-mohiyati. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
11. Otabek Murod o'g'li Axmatov, Xolmo'minov Zokir o'g'li Mo'minmirzo. yangi O'zbekiston taraqqiyotida yosh rahbar kadrlarning o'rni. Oriental Art and Culture jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
12. Shahbozxon Abdusamad o'g'li Mardiyev, Xolmo'minov Zokir o'g'li Mo'minmirzo. Yangi O'zbekiston taraqqiyotida yosh rahbarlarga qo'yiladigan talablar. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
13. Xolmo'minov Zokir o'g'li Mo'minmirzo, Malikaxon Qaxramon qizi Ashiraliyeva. Ayol rahbarlarning jamiyatda tutgan o'rni. Oriental Art and Culture jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
14. Xolmo'minov Zokir o'g'li Mo'minmirzo, Mardona Hamidjon Qizi Olimjonova. Jamiyat taraqqiyotida ayol rahbarlarning o'rni. Oriental Art and Culture jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com
15. Asal Farhod qizi Xayriddinova, Mo'minmirzo Zokir o'g'li. Bugunning zamonaviy rahbari. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https: //scholar.google.com
16. Asadova Gulchiroy, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Inson aql zakovatini rivojlantirishda ishlatiladigan pedagogik bilimlar. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com.
17. Shahbozxon Abdusamad o'g'li Mardiev, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Rahbar faoliyatida ijtimoiy-psixologik xususiyatlarning boshqaruv jarayoniga ta'siri. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https: //scholar.google.com.
18. Malikaxon Qaxramon qizi Ashiraliyeva, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Boshqaruv jarayonlarida rahbarlik faoliyatini rivojlantirish. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com.
19. Shahbozxon Abdusamad o'g'li Mardiev, Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov. Boshqaruv jarayonlarida rahbarlik faoliyatini rivojlantirish. "Oriental Art and Culture" jurnali. Qo'qon 2022. https://scholar.google.com.
20. Maratova Nilufar, Muminmirzo Kholmuminov. Requirements for Young Leaders in Culture and Arts Management. Web of Semantic: Universal Journal on Innovative Education. 2023/3/9.
