Научная статья на тему 'ТАШИШ ЖАРАЁНИДА АВТОМОБИЛЛАРНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИОН ХУСУСИЯТИНИ БАҲОЛАШ'

ТАШИШ ЖАРАЁНИДА АВТОМОБИЛЛАРНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИОН ХУСУСИЯТИНИ БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

63
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
автомобил / ташиш / хусусият / хизмат кўрсатиш / иқлим / ҳаракат хавфсизлиги / кўрсаткич / миқдор. / car / traffic safety / traffic / traffic signs / dangerous site

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Бувражаб Канкеловна Қурбонова, Ойбек Абдувоси Ўғли Авлаев, Шахзод Ўктам Ўғли Абдукаримов

Ушбу мақолада ишлаб чиқилган тавсиялар асосан автотранспорт воситаларини эксплуатация қилиш даврида ташиш меъѐрий кўрсаткичларни ва ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги фаолиятини оширишга хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Бувражаб Канкеловна Қурбонова, Ойбек Абдувоси Ўғли Авлаев, Шахзод Ўктам Ўғли Абдукаримов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the development of methodological recommendations and the application of their results in production in order to improve the operation of transportation and road safety of motor transport

Текст научной работы на тему «ТАШИШ ЖАРАЁНИДА АВТОМОБИЛЛАРНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИОН ХУСУСИЯТИНИ БАҲОЛАШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

ТАШИШ ЖАРАЁНИДА АВТОМОБИЛЛАРНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИОН

ХУСУСИЯТИНИ БА^ОЛАШ

Бувражаб Канкеловна К^урбонова

Жиззах политехника нститути qbibiraj ab@gmail. com

Ойбек Абдувоси ^ли Авлаев

Жиззах политехника нститути 102-20 ТВМ гурухи талабаси

Шахзод Уктам ^ли Абдукаримов

Жиззах политехника нститути Магистрант

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ишлаб чикилган тавсиялар асосан автотранспорт воситаларини эксплуатация килиш даврида ташиш меъёрий курсаткичларни ва харакат хавфсизлигини таъминлашдаги фаолиятини оширишга хизмат килади.

Калит сузлар: автомобил,ташиш, хусусият, хизмат курсатиш, иклим, харакат хавфсизлиги, курсаткич, микдор.

ABSTRACT

This article describes the development of methodological recommendations and the application of their results in production in order to improve the operation of transportation and road safety of motor transport

Keywords: car, traffic safety, traffic, traffic signs, dangerous site

КИРИШ

Автомобиль транспорта мамлакатимиз иктисодиётида мухим рол уйнайди. Куйилган муаммога багишланган илмий ишларни тахлил этишдан куринадики, автомобиль транспортидан фойдаланиш самарадорлиги унинг хусусиятларига боглик. Хусусиятлар эса эксплуатация жараёнида юзага чикади ва транспорт воситаси берилган шароитларда эксплуатация килишга лойик ёки лойик эмаслигини курсатади. [1,2]

Эксплуатация шароитларини шартли равишда карьерлар, тоглар, текисликларга ажратиш мумкин.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

Автотранспорт воситаларида узига хос махсус хусусиятларнинг мавжудлиги, берилган ишлаб чикариш шароитларида бошка транспорт турлари ёки воситаларидан фойдаланиш умуман мумкин эмаслигини ёки максадга мувофик эмаслигини курсатади.[1]

Эксплуатация шароитларининг турли - туманлиги транспорт воситаларининг кенг куламда ихтисослашувига олиб келди, муайян шароитларда энг самарали тарзда фойдаланиш мумкин булган ихтисослашган транспорт воситалари ишлаб чикилди.

Автопоездларнинг хусусиятларини урганиш учун уларни турли белгиларига караб гурухларга ажратиш керак. Бунда сифатлар, йирик хусусиятлар (ишончлилик, экологиябоплик, эстетик, эксплуатацияга оид хусусиятлар ва б.) иерархик тизим хосил килади. Биз факат битта хусусиятлар гурухини - автомобилнинг эксплуатация хусусиятларини тахлил киламиз.

Эксплуатация хусусиятлари - транспорт турини ихтисослашган восита сифатида (ер усти гилдиракли, рельссиз), берилган шароитларда ишлатишга мослигини билдирадиган хусусиятлар гурухидан иборат. [3]

Автомобилларнинг эксплуатация хусусиятларини куйидаги гурухларга ажратиш мумкин: тортиш-тезлик ва тормозлаш хусусиятлари, ёнилги тежамкорлиги, бошкарилувчанлик, тургунлик, маневр, юриш равонлиги ва утувчанлик.[7, 8] Булардан харакатланиш режимига таъсир этадиганлари тортиш-тезлик, тормозланиш, бошкарилувчанлик, тургунлик, бурилувчанлик ва утувчанлик хусусиятларидир.

Гилдиракли машиналарнинг харакатланиш режимига таъсир этувчи асосий эксплуатацион хусусиятлари - бошкарилувчанлик ва тургунликдан иборат.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Харакатланиш тургунлиги" деганда куйидаги хусусиятлар тушунилади: йуналиш (курс) тургунлиги, транспорт воситаларининг хусусий тургунлиги, буйлама тургунлиги, бошкарувчи гилдираклар баркарорлиги ва б.[4, 5, 6]

Буларнинг хар бирига кискача таъриф берамиз:

а) йуналиш тургунлиги - хайдовчи бошкараётган автомобилнинг, унга ташкаридан кузгатувчи кучлар таъсир этса хам, берилган харакат йуналишини саклаб колиш хусусияти;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

б) хусусий тургунлиги - автомобилнинг, хайдовчи иштирокисиз (махкамланган ёки эркин рул бошкаруви билан) ташки кузговчи кучларга карши туриш хусусияти;

в) бошкарилувчанлик - хайдовчи бошкараётган автомобилнинг, муайян йул-иклим вазиятларида, берилган йуналишни саклаш ёки уни хайдовчи, рул бошкаруви оркали ифода этган ихтиёри буйича узгартириш хусусияти;

г) бошкарувчи гилдиракларнинг баркарорлиги - бошкарилувчи гилдиракларнинг, эркин рул бошкарувида, хайдовчининг ёрдамисиз нейтрал холатга кайтиш хусусияти.

Гилдиракли машиналарнинг харакати тургунлигини бахолаш учун куплаб мезонлар таклиф этилган. Д.А.Чудаковнинг фикрига кура[1], автомобилнинг тургун харакати бузилишини автомобиль купригининг буйлама ва ёнлама сирпаниши буйича бахолаш мумкин.

Автопоездларнинг тузилиши икки укли автомобилларга караганда анча мураккаб булгани учун, харакати тургунлигини тадкик этиш анча кийин -бошкарувчи таъсирлар билан реакциялар орасидаги умумий мезон топилмаган. Д.А.Антонов [2] куп укли автомобилларнинг тургунлигига оид масалалар мажмуасини тадкик этиб, Ляпуновнинг тургунликни аниклаш буйича маълум теоремаси ёрдамида тургунлик масаласини ечишнинг аналитик усулини топди.

Кузгатилган харакатнинг дифференциал тенгламалари берилган булсин: dxs/dt = Xs(X,XXп), (s = 1, 2.. .п), (1)

Агар бу тенгламалар учун шундай, ишораси узгарувчан V (X1,X2,...,Xn ) функциясини топиш мумкин булсаки, унинг вакт буйича тула хосиласи [(1)формулага мувофик] шу функциянинг ишорасига тескари ва узгармас ишорали булса, ёки айниятда нолга айланса, демак кузгатилмаган харакат -тургундир.

Бу теореманинг мохияти шундан иборатки, агар унинг шартлари кониктирилмаса ва харакатланиш параметрларининг бошлангич кийматлари Х =Х^о), t=to=0 вакт онида, кузговчилар таъсирида кандайдир кулам - а дан ташкари чикмаса (яъни, хамма Xos кийматлар (Xs )< а ораликда булади), бошлангич вакт онида бошка исталган t>to кузготилган харакат дифференциал тенгламаларнинг хамма Xs ечимлари учун (Xs)<E (Е ва а - исталган мусбат сонлар, Е>а) тенгсизлиги бажарилади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

Гилдиракларнинг йул юзаси билан узаро таъсири ёмонлашувига асосий сабаб - орада учинчи бир элемент (сув, лой, кор, муз) борлигидир. Натижада, илашиш коэффициенти пасайиб, тортиш кучи хам камайиб кетади.

Йул юзасининг нам булиши шиналарнинг ёнлама тортиб кетишга каршилик коэффициентига салбий таъсир этади, окибатда автомобилнинг тургунлиги ва бошкарилувчанлиги ёмонлашади [1].

Куп укли автомобилнинг харакатланувчанлиги бир-бири билан богланиб кетган куплаб омилларга боглик. Шулардан бири - харакат тургунлигидир [2].

Автомобиль шинаси айрим элементлари эластик булгани сабабли траекториядан (буйлама укнинг берилган йуналишдан) бир мунча огиши рухсат этилади. Бирок, бутун машина ёки унинг кайсидир уки (куп укли машиналарда - битта ук ёки уклар гурухи) ёнлама йуналишда сирпанса, бу тургунлик йуколишининг чегаравий холати булади. Бу холатни "Занос" - "Ёнламасига тортиб кетиш" дейилади. [10, 11, 12,]

Машина, таянч юзага параллел буйлама ва кундаланг укларга нисбатан тургунлигини йукотиши - шу уклар атрофида агдарилиш, деб бахоланади.

Илашиш шарти буйича харакатнинг критик тезлиги Vkp9, айланма харакат учун аникланган. Vkp9 - тургун харакатнинг чегаравий тезлиги хисобланади. Бунда автомобилга буйлама ва кундаланг йуналишларда таъсир этадиган хамма кучлар йигиндиси гилдиракларнинг йул билан илашиш кучига тенг [9, 13, 14].

НАТИЖАЛАР

Ушбу маколада, биз тамондан ишлаб чикилган автопоезднинг тургун ва хавфсиз харакатлари таъминланадиган даражадаги максимал тезлик режимини илмий асослаш услуби келтирилган. Услуб автопоезд харакатининг математик моделига асосланади. У гилдиракли машиналар динамикасининг тескари масаласини ечиш усулига асосланади, натижада суюк юкнинг огирлик маркази узгаришини хисобга олган холда харакат тургунлиги асосланади.

Бу ерда, агдарадиган ва унга каршилик киладиган жами кучлар, ёнга тортиб кетадиган ва унга каршилик киладиган жами кучлар (суюкликнинг цистерна деворларига динамик таъсирини хисобга олган ва олмаган холда) хисоби куйидаги тенгламалар ёрдамида топилади:

Ярим тиркама учун:

F =

опр

тп gB cos ß + тп g sin ß-hg - —hg - Nkhc - RkB-Pn hg

2 r 2

Л

/ B Fonp > 0 (1)

J

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

Q 2

F3 = m^ + PK-Nк -mngsinß-^RF. *0 (2)

F =

опр

/B Fonp - 0 (3)

Автошатакчи учун:

s 2 \

B n ni mT$ 1 ЛГ 1 r> B

mg—cosр+ттgsinр-hg —Т— hg + Nkhc -Rk — V 2 r 2 J

F3. = + NK -mrgsmP--^2- F > 0

r 3. (4)

Бу ерда R -чап ва унг гилдираклардаги реакция кучлари; RK -илашма курилмасидаги реакция кучлари, Nк -илашма курилмасидаги ёнлама реакция кучи; Pj^ -илашма курилмасидаги буйлама инерция кучи; mn , mT -тиркама ва шатакчининг тула массаси; hg - ярим тиркаманинг огирлик маркази; V-автопоезд тезлиги; а -йулнинг киялик бурчаги; r-бурилиш радиуси; р -йулнинг кундаланг киялик бурчаги; h-шатакчи огирлик марказининг баландлиги; Bt-

л

шатакчининг колеяси; g-эркин тушиш тезланиши (9.8 м/с ); hc -илашма курилмасининг баландлиги; В-ярим тиркаманинг колеяси; fn - буйлама илашиш коэффициенти; f.2 -кундаланг илашиш коэффициенти; Pк, РБ суюкликнинг цистерна деворига кундаланг ва буйлама динамик таъсири.[15, 16,

17]

МУХ,ОКАМА

Математик моделни ечиш учун MatLab Simulink компьютер дастури ишлаб чикилиб, Узбекистон республикаси давлат патент идорасидан расмий руйхатдан утказиш учун тайёрланмокда. Х,ар бир гилдиракдаги реакция кучлари автопоезднинг тог шароитларида тургун хдракатланиш параметрларини аниклаш имконини беради. [21,22]

Суюкликнинг цистерна деворларига динамик таъсири Новье-Стокснинг цилиндрик координаталари (r, ф, z ) учун тузган тенгламаси ёрдамида аникланди, UGS I-DEAS NX дастурлар комплексидан фойдаланилди.[18, 19, 20]

Автопоезднинг эгри чизикли харакатида суюкликнинг цистерна деворлари ва тусикларга босимининг узгаришлари ва бу босимнинг автопоезд тезлигига богликлиги 1- расмда курсатилган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

1-расм. Суюкликнинг цистерна деворларига босимининг автопоезд тезлигига караб

узгариш графиги

Тезлик, [м/с]

2-расм. Суюкликнинг динамик таъсири 3-расм. СУюкликнинг динамик таъсири х,исобга олинмаган ^исобга олинган

Юкорида келтирилган графиклар агдарилишга ва ёнга сурилишга ёрдам берадиган ва каршилик киладиган йигинди кучларнинг узгаришини курсатади. Улардан автопоезднинг бекарор (нотургун) харакати бошланадиган критик тезликни топиш мумкин (эгри чизиклар ордината укининг "0" кийматидан утказилган абсциссани кесиб утган нуктаси) (2,3-расмлар).

ХУЛОСА

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Х,исоблаш натижалари курсатишича, нефт махсулотларини мингашма автопоездлар билан ташиганда суюкликнинг цистерна деворларига таъсири эьтиборга олинса, эьтиборга олинмаган холатига караганда, критик тезлик киймати тугри чизикли харакатда - 8-10 %га, эгри чизикли харакатда - 10-14%га кам булиши аникланди.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

Эксплуатация хусусиятларини бахолашда уларнинг курсаткичлари база сифатида кабул килинган кийматлар билан таккосланади. Курсаткичларнинг бир кисми ОСТлар ва ГОСТлар билан белгиланган меъёрий кийматларга эга, колганлари учун тажриба ёки хисоблар оркали аникланган уртача статистик кийматлар ёки ухшаш автомобилларнинг курсаткичларига тегишли экстремал кийматлар аникланади.

Шундай килиб, эксплуатация хусусиятларини тахлил килиш курсатадики, автопоездларда суюк юкларни ташиш жараёнида тургунлик асосий хусусият хисобланади. Уни, одатда, критик тезлик оркали бахоланади.

REFERENCES

1. Литвинов А.С. Теория эксплуатационных свойств: Учебник для ВУЗов по специальности «Автомобили и автомобильное хозяйство». - М., Машиностроение, 1989- 240с.

2. Смирнов Г.А. Теория движения колёсных машин: Учебник для студентов машиностроит. спец. вузов.-2-е изд. - М., Машиностроение, 1990. -352 с.

3. Azimov, A. (2020). Avtomobilsozlik sanoatida polimer va kompozit materiallardan foydalanishning samaradorlik ko'rsatgichlari. Academic research in educational sciences, (1).

4. Islomov, S. (2020). Kichik quvvatli atklarda texnik xizmat ko'rsatish samaradorligini oshirish. Архив Научных Публикаций JSPI.

5. Islomov, S. (2020). Республикамизда автомобиль сервиснинг истикболи. Архив Научных Публикаций JSPI.

6. Islomov, S., & Nomozboyev, O. (2021). Avtotransport korxonalarini innovatsion jihozlashga ta'sir qilivchi ekspluatatsion omillar. Academic research in educational sciences, 2(4), 216-223.

7. Nurmukhammad, O. (2021). Safety methods at gas filling stations for cars. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 1(1), 27-36.

8. Raxmatov, O., & Sotvoldiyev, X. R. O. G. L. (2021). Avtotransport vositalariga mavsumiy servis xizmat ko'rsatish turlari va ularning xarakat xavfsizligiga ta'siri. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(10), 1147-1151.

9. Suvanov, U., Hamraqulov, Y., & Agzamov, J. (2021). Transport vositasining texnik holat masalalari. Academic research in educational sciences, 2(2).

10. Адилов, О. К., Умиров, И. И. У., & Барноев, Л. (2020). Транспортни хавфсиз бошкариш курсаткичларини бахолаш. Academic research in educational sciences,(1).

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-548-555

11. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Уразов, Б. А. (2020). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences, (1), 109-113.

12. Адилов, О., Зухурова, Д., & Мамарасулов, Р. (2021). Транспорт воситалар техник холатини бахолаш. Academic research in educational sciences, 2(10), 137143.

13. Адилов, О., Нуруллаев, У., & Турушев, С. (2021). Методика оценки приспособленности конструкции подвижного состава к условиям эксплуатации. Academic research in educational sciences, 2(5), 650-658.

14. Бегматов, Б. Я., & угли Холиков, Д. Р. (2021). Автотранспорт корхоналари мисолида автомобиллар техник холатининг харакат хавфсизлигига таъсирини бахолаш. Academic research in educational sciences, 2(1).

15. Бегматов, Б. Я., & Хдккулов, Б. А. (2020). Кафолат даврида автомобилларнинг техник холатини текшириш. Academic research in educational sciences, (3).

16. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. У. (2020). Создание программных средств автоматизированной информационной системы транспортных предприятий. Academic research in educational sciences,(1).

17. Нуруллаев, У., Умиров, И., & Исоков, Г. (2021). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences, 2(5), 678-684.

18. Odilov, N. (2020). The analysis of the development of gas cylinder supply system. Academic research in educational sciences, (3).

19. Суванкулов, Ш., Исламов, Ш., Каршибаев, Ш., & Бердиеров, Т. (2015). Способы расчета вредных веществ возникающих на постах повседневного предоставления услуг транспортным средствам. In Сборники конференций НИЦ Социосфера (No. 8, pp. 23-27). Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro.

20. Тожиев, Ж. (2021). Автотранспорт корхоналарида мавжуд ёрдамчи устахоналар фаолиятини ташкил килиш ва такомиллаштириш. Academic research in educational sciences, 2(5), 1344-1353.

21. Тожиев, Ж. З. У. (2020). Кафолат даврида бузилишларни олдини олиш максадида автомобилнинг техник холатини текшириш. Academic research in educational sciences, (3).

22. Эрназарова, Л. М., Азизов, Б. Д., & Кулмурадов, Д. И. (2015). Принципы формирования и развития терминальных систем в Узбекистане. In Технические науки: проблемы и перспективы (pp. 79-83).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.