0Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы
TARJIMA JARAYONIDA TURK VA O'ZBEK TI LlARINING MATEMATIK MODELLARINI YASASH, QO'SHIMCHALAR VA SO'ZLAR RAQAMLANISHINING AHAMYATI
M. A. Maxmudov
«Axborot texnologiyalari» fakulteti o'qtuvchisi Toshkent iqtisodiyoti pedagogika instituti muxriddinmaxmudov871@gmail.com
Hozirgi kunda kampyuter tarjimasini yaratish uchun jahon miqyosida juda katta ishlar olib borilmoqda, shu jumladan ilmiy izlanishlar natijasida turk tilidan o'zbek tiliga tarjima qilish uchun ikkala tillarning matematik modellar (so'z va gap) va ularning vazlari katta ro'l o'ynaydi. Turk tili va o'zbek til turkey tillar oilasiga mansub bo'lgani uchun so'z va gapning tuzilishi, matematik modellari, katta farq qilmaydi. Matematik model yasash uchun bizga har ikkala tildagi qo'shimchalar bazasi va so'zlar bazasidan foydalanildi. Faqat bizda turk so'z(qo'shimcha)larning bazasiga qarab o'zbek tilining so'z(qo'shimcha)larning bazasi ishlab chiqiladi. Sababi, matematik modeldagi indeks numeriga mos tushishi kerak. Misol sifatida: "egalik qo'shimchalari, gumon olmoshilari, bo'glovchi olmoshlari, kishilik olmoshlari" dan foydalanildi.
1-jadval. Egalik qo'shimchalari.
t/r Turkcha O'zbekcha t/r Turkcha O'zbekcha
1 m -m 11 m -im
2 im -m 12 im -im
3 im -m 13 im -im
4 um -m 14 um -im
5 üm -m 15 üm -im
6 n -ng 16 n -ing
7 in -ng 17 in -ing
8 in -ng 18 in -Ing
9 ün -ng 19 ün -Ing
10 un -ng 20 un -Ing
Ushbu jadvalni kompyuter dasturlariga mos keladigan tilga o'tkazish uchun Kengayuvchi kirish tiliga asoslangan holga bazani shakillantiramiz yani turk va o'zbek tilidagi so'zlar modelidagi semantik tahlilni raqamli ifodalash uchun, so'zning yasalishi bo'yicha raqamlanishi kerak. Bu raqamlanish quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.
475
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^^
Egalik qo'shimchalarining raqamlanishibn "Kengayuvchi kirish tili"ga
moslagan holda egalik qo'shimchalarini -X2, qilib belgilaymiz, so'z yasovchi qo'shimchalarni - A1 2-jadval
t/r X2 t/r X2 t/r X2
turk uzbek turk uzbek turk uzbek
1-jadval 1-jadval 1-jadval 1-jadval 1-jadval 1-jadval
1 m m 29 umuz miz 57 i
2 im m 30 miz imiz 58 i
3 im m 31 miz imiz 59 u
4 um m 32 muz imiz 60 u
5 um m 33 muz imiz 61 si
6 n ng 34 imiz imiz 62 si
7 in ng 35 imiz imiz 63 su
8 in ng 36 umuz imiz 64 su i
9 un ng 37 umuz imiz 65 miz miz
10 un ng 38 niz ngiz 66 miz miz
11 m im 39 niz ngiz 67 muz miz
12 im im 40 nuz ngiz 68 muz miz
13 im im 41 nuz ngiz 69 imiz miz
14 um im 42 iniz ngiz 70 imiz miz
15 um im 43 iniz ngiz 71 imki niki
16 n ing 44 unuz ngiz 72 imki niki
17 in ing 45 unuz ngiz 73 umki niki
18 in ing 46 niz ingiz 74 umki niki
19 un ing 47 niz ingiz 75 nki niki
20 un ing 48 nuz ingiz 76 inki niki
21 i si 49 nuz ingiz 77 inki niki
22 i si 50 iniz ingiz 78 unki niki
23 u si 51 iniz ingiz 79 unki niki
24 u si 52 unuz ingiz 80 le bilan
25 si si 53 unuz ingiz 81 la bilan
26 si si 54 leri lari 82 yle bilan
27 su si 55 lari lari 83 yla bilan
28 su si 56 ki niki 84 umuz miz
A1 A1 A1 A1
t/r turk uzbek t/r turk uzbek t/r turk uzbek t/r turk uzbek
2- 2- 2- 2- 2- 2- 2- 2-
jadval jadval jadval jadval jadval jadval jadval jadval
1 ak -oq 31 da§ -dosh 61 agan -ag' on 91 imtirak -imtir
2 ek -oq 32 ta§ -dosh 62 egen -ag' on 92 umtirak -imtir
476
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы Toshkent iqtisodiyot va pedagogika instituti_Ilm-fan, ta'lim-tarbiya, innovatsiya: zamonaviy vazifalari va istiqbollari
3 ca -cha 33 ez -oz 63 ak -oq 93 umtirak -imtir
4 ce -cha 34 az -oz 64 ek -oq 94 rek -roq
5 ça -cha 35 gil -lilar 65 gaÇ -kich 95 rak -roq
6 çe -cha 36 gil -lilar 66 geÇ -kich 96 su -dek
7 cagiz bechora 37 gul -lilar 67 kaç -kich 97 si -dek
8 cegiz bechora 38 gul -lilar 68 keç -kich 98 si -dek
9 cak -cha 39 kil -lilar 69 gaÇ -gich 99 su -dek
10 cek -cha 40 kil -lilar 70 geÇ -gich 100 su -kabi
11 cigaz -cha 41 kul -lilar 71 kaç -gich 101 si -kabi
12 cigez -cha 42 kul -lilar 72 keç -gich 102 si -kabi
13 cugaz -cha 43 ka -ga 73 giÇ -gich 103 su -kabi
14 cugez -cha 44 ge -ga 74 giÇ -gich 104 suz -siz
15 ci -chi 45 ka -qa 75 guÇ -gich 105 siz -siz
16 cu -chi 46 ge -qa 76 guç -gich 106 suz -siz
17 ci -chi 47 man -man 77 ici -uvchi 107 siz -siz
18 cu -chi 48 men -man 78 ici -uvchi 108 §in -ish
19 Ç1 -chi 49 sal -viy 79 ucu -uvchi 109 §in -ish
20 Çi -chi 50 al -viy 80 ucu -uvchi
21 Çu -chi 51 el -viy 81 ka -k
22 Çu -chi 52 sel -viy 82 ke -k
23 lik -lik 53 sal -iy 83 ka -ik
24 lik -lik 54 al -iy 84 ke -ik
25 luk -lik 55 el -iy 85 msi -imtir
26 luk -lik 56 sel -iy 86 msi -imtir
27 cik -cha 57 ti -loq 87 msu -imtir
28 cik -cha 58 ti -loq 88 msu -imtir
29 cuk -cha 59 tu -loq 89 mtirak -imtir
30 cuk -cha 60 tu -loq 90 imtirak -imtir
Gumon olmoshi, bo'glovchi olmosh, kishilik olmoshi so'zlarining raqamlanishi. 3-jadval
bog'lovchi olmosh gumon olmosh kishilik olmosh kishilik olmosh
t/r turk uzbek turk uzbek turk uzbek t/r turk uzbek
4-jadval 4-jadval 5-jadval 5-jadval 6-jadval 6-jadval 6-jadval 6-jadval
1 ki ki kimse kimsa ben men 20 seni seni
2 herkes hamma sen sen 21 onu uni
3 biri biri o u 22 bizi bizni
4 birisi biri biz biz 23 sizi sizni
477
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы Johkenuqjsodiyo^^
5 birileri ba'zilari siz siz 24 onlari ularni
6 baçkasi boshqasi onlar ular 25 bende menda
7 baçkalari boshqalari benim mening 26 sende senda
8 hepsi hammasi senin sening 27 onda unda
9 bazisi ba'zisi onun uning 28 bizde bizda
10 kimi ba'zi bizim bizning 29 sizde sizda
11 hepimiz hammamiz sizin sizning 30 onlarda ularda
12 bir kaçi bir nechtasi onlarin ularning 31 benden mendan
13 bir çogu bir qanchasi bana menga 32 senden sendan
14 her biri har biri sana senga 33 ondan undan
15 hiç biri hech biri ona unga 34 bizden bizdan
16 falan falon bize bizga 35 sizden sizdan
17 filan pismadon size sizga 36 onlardan Ulardan
18 falanca falonchi onlara ularga 37 bence Menimcha
19 bir §ey bir narsa beni meni 38 sence Seningcha
39 onca Uningcha
40 bizce Bizningcha
41 sizce Sizningcha
42 onlarca Ularningcha
Ushbu raqamlanish, matematik modellar asosida ikki tilning tarjimasi aniqroq yaratiladi.
Ikki tilning matematik modeli ham uncha katta farq qilmaydi. Shu asosida turk tilidan kelgan gap modeli o'zbek tilidagi topilgan matematik modellar orasidan topilmasa, u holda o'sha turk tilidan kelgan modelni o'zbek tiliga yangi model deb taniydi va shu asosida vazn hisoblanadi. Masalan:
4-jadval. Turk tilidagi gaрning matematik modeli.
Ben §imdi Evde Iyi kitap Okuyorum
$[h38,1/h27] M[h38] $[h39,1/h28]N [h39] $[h40,1/h41]C [h40] $[h44,1/h45]P [h44] $[h40,1/h41]C [h40] $[h42,1/h43]G [h42]
0,5 0,4 0,1 0,2 0,1 0,3
Endi yuqoridagi jadvaldagi darak gapning turk tilidan o'zbek tiliga tarjima qilingandagi so'zma so'z matematik modellari quyidagicha tuziladi.
5-jadval
Men Hozir Uyda Yaxshi kitob O'qiyapman
$[h38,1/h27] M[h38] $[h39,1/h28]N [h39] $[h40,1/h41]C [h40] $[h44,1/h45]P [h44] $[h40,1/h41]C [h40] $[h42,1/h43]G [h42]
0,5 0,4 0,1 0,2 0,1 0,3
478
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы Tohkenuqjsodiyo^^
Ko'rib turganizdek modellar o'zaro farq qilmadi. Lekin yuqorida aytib o'tganimdek hardoimo emas.
Tarjima jarayonida eng muxum jihatlardan biri ikki tilning qo'shimchalarini topish va qaysi tildan tarjima qilinadigan bo'lsa o'sha tilning (turk tili) qo'shimchalarini boshqa tilga tarjima qilinadigan qo'shimcha o'zaro mos bo'lishi kerak. Sababi turk tilida kelgan qo'shimcha o'zbek tilidagi qo'shimchalar bazasida bo'lmasa tarjima xato chiqadi. Bu narsa so'zlarga ham bog'liqdir.
References / Adabiyotlar
1. Хакимов M.X. Технология многоязыкового моделируемого компьютерного переводчика. Монография // LAP LAMBERT. Academic Р ublishing, Riga, 2019, 174 c.;
2. Omonov A.A., Sirojiddinov Z.Sh. Ingliz tilidagi gaplarni intelektual tahlil qiluvchi va avtomatik tarzda matematik modelini quruvchi dasturiy ta'minotni yaratish // Kompyuter lingvistikasi: muammo va yechimlar Xalqaro ilmiy amaliy onlayn konferensiya, 2021-yil
3. Khakimov M.Kh., Sirojiddinov Z.Sh. Computer algorithmization in multilanguage modelled translator technology // Modern problems of applied mathematics and information technologies al-Khwarizmi, 2021. - P. 23
479
