CC BY
0УДК 595.763:2-3
ТАМОЮЛЬОИ МУОСИРИ ФАЪОЛИЯТИ ХОЛАГИДОР1 ВА &АМКОРИИ ЭКОЛОГИЮ ИКТИСОД1 БО МУ&ИТИ ЗИСТ
ЯКУБОВ РУСТАМ ШАРАФОВИЧ
ассистенти кафедраи фанаои табиатшиносии Донишгоаи давлатии молия ва иктисодии Толикистон. СуроFа: ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14
ОРИФДЛОНОВА ВАЗИРА РАХМАТЛОНОВНА
муаллими калони кафедраи фанаои табиатшиносии Донишгоаи давлатии молия ва иктисодии Толикистон. СуроFа: ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14
КОСИМОВ ДИЛШОД НИГМАТУЛЛОЕВИЧ
ассистенти кафедраи фанаои табиатшиносии Донишгоаи давлатии молия ва иктисодии Толикистон. СуроFа: ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14
РАХДМЙ АЛИШЕР ШАРОФАТУЛЛО
ассистенти кафедраи фанх,ои табиатшиносии Донишгох,и молия ва ик;тисодй Точикистон
Аннотация. Дар мацола масъала^ои памкории экология ва иктисодиёт мупокима шудааст. Муаллифон бо диди илмг мушкилотпои паёти инсонро аз фаъолияти нодурусти худи инсон дар ифлосгардонии мупити зист хело возепу равшан матрап намуда, роппои пешгирии онро мутаносибан хуб нишон доданд.
Аз лумла кайд менамоянд, ки тамоюлуои муосири фаъолияти холагидорг ба экосистема зарари ислопнопазир мерасонанд. Бад шудани мупити атроф дар навбати худ боиси таназзули дарозмуддати иктисодиёт шуда метавонад. Ицтисодиёт, ки яке аз рукн^ои системами экологии устувор аст, бояд барои пешгирии ифлосшавии сайёра бо ропи пешнщодоти муфиду натилабахш оид ба фоида аз захира^о амал намояд.
Калидвожахр: таъсири мутацобилаи ицтисодиёт ва экология, мупити табии, вазъи экологи.
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ЭКОЛОГО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОТРУДНИЧЕСТВА С ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДОЙ
ЯКУБОВ РУСТАМ ШАРАФОВИЧ
ассистент кафедры естественных наук Таджикского государственного финансово-экономического университет, ассистент. Адрес: г. Душанбе, улица Нахимова 64/14
ОРИФДЖАНОВА ВАЗИРА РАХМАТДЖАНОВНА
старший преподаватель кафедры естественных наук ТГФЭУ
КОСИМОВ ДИЛШОД НИГМАТУЛЛОЕВИЧ
Таджикский государственный финансово-экономический университет, ассистент. Адрес: г.
Душанбе, улица Нахимова 64/14
РАХИМИ АЛИШЕР ШАРОФАТУЛЛО
ассистент кафедры естественных наук ТГФЭУ
Аннотация. В статье рассматриваются тенденции экономической деятельности, вызывающие сбои и анализируются вопросы взаимодействия экологии и экономики.
3 о
Авторы отмечают, что современные тенденции экономической деятельности наносят непоправимый ущерб экосистеме, а ухудшение состояния окружающей среды, в свою очередь, может привести к долгосрочному экономическому спаду. С этой точки зрения первоочередной задачей современного общества является предотвращение ухудшения состояния окружающей среды. Это среда, которая поддерживает любую деятельность человека. Поэтому экономика должна действовать, чтобы предотвратить загрязнение планеты, предоставляя стимулы для содействия эффективному использованию ресурсов и переработке отходов.
Ключевые слова: взаимодействие экономики и экологии, природная среда, экологическая ситуация.
MODERN TRENDS OF AGRICULTURAL ACTIVITY AND ECOLOGICAL AND ECONOMIC COOPERATION WITH THE ENVIRONMENT
YAKUBOV RUSTAM SHARAFOVICH
assistant of the Department of Natural Sciences of the State University of Finance and Economics of Tajikistan. Address: sh. Dushanbe, 64/14 Nahimov Street
ORIFDZHANOVA VAZIRA RAKHMATDZHANOVNA
Senior Lecturer, Natural Sciences Department of TSFEU
KOSIMOV DILSHOD NIGMATULLOEVICH
assistant of the Department of Natural Sciences of the State University of Finance and Economics of Tajikistan. Address: sh. Dushanbe, 64/14 Nahimov
RAHIMI ALISHER SHAROFATULLO
Assistant of the Department of Natural Sciences, TSFEU
Annotation. The article discusses trends in economic activity that cause failures and disruptions, and analyzes the issues of interaction between ecology and economy. The authors note that the modern trends of economic activity cause irreparable damage to the ecosystem, and the deterioration of the environment, in turn, can lead to a long-term economic decline. From this point of view, the primary task of modern society is to prevent the deterioration of the environment. It is the environment that supports any human activity. Therefore, the economy must act to prevent pollution of the planet by providing incentives to promote efficient use of resources and recycling of waste.
It was also noted that the economy and ecology should become functional systems and meet certain basic principles to ensure their stability and survival. That is, it is necessary to intelligently connect the economic activity with the natural ecosystem of the planet.
Keywords: interaction of economy and ecology, natural environment, ecological situation.
Мукаддима. Дар айни замон масъалааои аалталаби экологие, ки ааолии кураи замин дар натилаи фаъолияти гуногуни иктисод! ба он дучор мешавад, ааамияти махсус пайдо мекунад. Кох,иши чангалх,о, кам шудани захирах,ои мох,й, эрозияи хок, васеъ шудани биёбонхд зиёдшавии микдори гази карбон дар атмосфера, паст шудани сатх,и обх,ои зеризаминй, обшавии пиряхх,о, баланд шудани сатх,и бахр ва мурдани рифх,ои марчонй боиси фалокатхои зиёд мегарданд, ки хдмаи инао далели ихтилофи байни фаъолияти холагидории инсон ва системаи табий мебошад. Бинобар ин, зарур аст, ки фаъолияти холагидориро бо экосистемаи табиии сайёра окилона мувофик намоем. Ин тамоюлх,ои фаъолияти иктисод!, ки боиси нобарориао ва халалдоршавии дар боло зикршуда гардидаанд, эх,сосеро ба вучуд меоранд, ки иктисодиёт аз заминаи табиии худ берун рафта истодааст.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Дамин тарик, вазифаи аввалиндарачаи чомеаи муосир пешгирии халалдор гардидани вазъи мухити зист мебошад, ки дар навбати худ метавонад, боиси таназзули дарозмуддати иктисодй гардад. Махз мухити атроф аст, ки хамагуна амали инсонро ба натичахои мусбии нихои мерасонад.
Канданиаои фоиданок, захирааои ашёи хом сарватхои таби! мебошанд, вале онао маадуданд (бемахдуд нестанд), яъне комилан табиист, ки захираю истихрол кам шуда, буарон ба амал меояд, ки дар навбати худ иктисодиётро хароб (вайрон) карда, ба пешрафти он халал мерасонанд. Бинобар ин, робитаи устувори иктисодиёт ва экосистемаи сайёра барои таъмини рушди устувори иктисодй зарур аст. Ин далели он аст, ки аолати ягона мувофик кардани иктисодиёт бо экология мебошад.
Маводшо ва усулх,ои тадкикот. Агар микдори партовхои истеасолию истеъмол! (аз фаъолияти ширкатхо ва оилахо) аз имконияти табиат барои коркарди онх,о зиёд бошад (расм), он гох, табиат тадричан вазифахои худро ичро карда наметавонад: инсон аз манбаи захирахои фаъолияти иктисод! ва чое, ки одам метавонад истирохдт намуда аз тамошои манзарааои таби! гьаловат барад, маььрум мегардад.
Ширкатх.0 (Исте^солй)
Захирах.0
М0ЛХ.0
Хизматрасоних.0 МЕХ.НАТ
Сармояи пули
дигар захирах,0и: исте^солй
ИКТИСОДИЁТ
Саломатй Х,аловатбарй
Расми 1. Таъсири мутакобилаи иктисодиёт ва мух,ити табий
I - вазифаи табиат хамчун манбаи захирахои истехсолй;
II - вазифаи табиат хдмчун манбаи хизматрасонй барои оилахое, ки ба бехтар намудани саломатй ва истирохат намудан ба берун аз шахр мебароянд, бо ааловатбар! аз табиат алокаманданд;
III - вазифаи табиат хамчун низоми тоза кардани партовхо, ки дар натичаи фаъолияти ширкатхо ва оилахо ба вучуд меояд.
Илова бар ин, васеъшавии микёси фаъолияти иктисодй аллакай ба офатхои табиии чахонй дучор омадааст. Иктисодиёт ва экология бояд ба системахои (низом) функсионалй мубаддал гарданд ва ба принсипхои муайяни асосй чавобгу буда, устуворй ва зинда мондани онхоро таъмин намоянд. Дар табиат системахо (низом) даврахои зерини бозтавлид ё навсозй
ва маргро пайгирй мекунанд, ки дар навбати худ устувории низомхоро таъмин мекунанд ва ташаввулотро ба шароити тагйирёбанда мутобик мекунанд. Дар ин раванд низом метавонад шакл ва таркибро тагйир дихад, аммо хусусиятхои мухимтарини худро дар мундаричаи иттилоотии худ нигох медорад. Ин сохтор, ташкил ва шаклхои робитаи онро бо мухити беруна ва дигар низомхо муайян мекунад. Дар низомхои биологй ин маълумот дар рамзи генетикй нигох дошта мешавад ва дар низомхои инсон бошад ин маълумот дар арзишхои ичтимой, муассисахо, фарханг, илм, дониш ва хирад чойгир карда мешавад.
Экология як илми табиатшиносист, ки муносибатхои байни хамаи организмхо ва мухити зисти онхоро меомузад.
Тадкикоти экологй ба таври анъанавй ба тафсири чахони гайриинсонй нигаронида шудааст ва барои чомеаи инсонй амалан истифода нашудааст. Иктисоди экологй як сохаи тадкикоти илмй мебошад, ки вобастагии мутакобила ва ташаввулоти муштараки иктисодиёти инсонй ва экосистемахои табиии онхоро меомузад (баррас! менамояд). Таваччух ба ин соха аз нигаронихо дар бораи таъсири манфии равандхои рушди иктисодии инсон ба низомхои табий ба вучуд омадааст.
Имруз экология хамчун биосфера, пеш аз хама мухити табий хисобида мешавад. Вакте ки мо дар бораи иктисодиёт сухан меронем, истехсолот, мубодила, истеъмоли мол ва хидматхоро дар назар дорем.
Х,амин тарик, ин ду мафхум ба хамдигар кариб хеч иртиботе надоранд. Машз шамин масъалаи шалталаб мебошад. Мухити солими табий хамчун заминаи хаёти мо зарур аст, молхо ва хидматхо бояд тавре истехсол, мубодила ва истеъмол карда шаванд, ки принсипхои сарфакорй ва хифз риоя карда шаванд. Азбаски мо ба харду ниёз дорем, танхо ба яке аз онхо диккат додану дигареро ба назар нагирифтан окибатхои ногувор дорад [2].
Баъзе иктисоддонхо боварй доранд, ки пешрафти технологй хама мушкилотеро, ки аз норасоии табий бармеояд, хал мекунад, зеро барои афзоиш махдудият вучуд надорад. Истешсол, мубодила ва истеъмолро шар кадар тезтар зиёд кунем, хамон кадар бештар мешавад. Аммо агар аз нуктаи назари экологй назар кунем, хама чиз тамоман дигар аст. Одамон махсулоти табиии чахонро торафт бештар истеъмол мекунанд. Заминшои дашт'1 кам шуда истодаанд ё аз руи баъзе маълумотшо аллакай аз байн рафтаанд. Бисёр намудхои хайвонот дар холати нестшав! (нобудшавй) карор доранд, оби ошомиданй дар бисёр кисмхои чахон аллакай кам шудааст, мохидорй кохиш меёбад, истехсоли махсулоти кишоварзй ба талабот чавобгу нест ва гармшавии глобалй боиси туфонхои бештар ва номутаносибии обу хаво мегардад.
Натицато ва мутокимато. Муносибати байни рафтори экологй ва низоми иктисодй дар чахони муосир комилан мукобили якдигаранд, низоми иктисодй ба тахлили фоидаю харочот ва натилашо такя карда, таъсири онро ба мухити зист рад мекунад [3]. Масалан, шангоми гузарондани коршои дарахтбур! дар лангалзор бо максадшои холагидор! бе назардошти низоми эколог' боиси вазъияти фалокатовар мегардад, зеро ин раванд бо роши пурра буридани дарахтони назаррас ба амал меояд.
Фаъолияти кишоварзй низ яке аз омилхои асосии нобудшавии чангалхои мухити атроф мебошад. Тавсеаи кишоварзй барои конеъ кардани талаботи бозор боиси буридани дарахтони бештар ва аз ин ру нобуд шудани мухити барои организмхои зинда мухим мегардад. Одатан, чун коида аввал экосистемахои сермахсултарини таби! (чангалхо ва алафзорхо) дар натилаи истифодаи инсон тагйир меёбанд ва ба идоракунии пуршиддат дучор мешаванд. Азбаски кариб хама усулхои кишоварзй аз байн бурдани растанихои ватанй ва иваз кардани зироатхои экзотикй ва хайвоноти хонагиро дар бар мегиранд, талафоти гуногунии биологй назаррас аст. Бо афзоиши шумораи ахолй, барои парвариши гизо фазои бештар лозим аст. Дар минтакахое, ки зичии ахолй зиёд аст, талабот ба тагйирёбии мухити зист бештар аст.
Аксаран, тагйиротхое, ки дар натичаи истифодаи пуршиддати кишоварзй ба вучуд меоянд, метавонанд ба таназзули экосистема ва тагироти бебозгашт ба табиати биотикии минтака оварда расонанд. Имруз заминхои кишоварзй барои он истифода бурда мешаванд, ки
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
шумораи зиёдтарини одамон бо гизо таъмин шаванд ва истифодаи окилонаи он барои саломатй ва некуахволии ааолии тамоми чахон мухим аст.
Нафт, ки чунин рушди назарраси иктисодиро имконпазир гардонд, дар тули чанд дахсола аз сабаби истифодаи аз хад зиёди захирахои табий барои конеъ кардани афзоиши талаботи инсон кам ва гарон хохад шуд. Ширкатхои нафтй лоихаи азими истифодаи аз хад зиёди захирахои табииро бидуни ба назар гирифтани таъсири ин лоихахо ба экосистема амалй мекунанд. Максади асосии онхо ба даст овардани фоидаи иктисодй аст, на дар таъсиррасош ба мухити зист. Дар хадди аксар, бояд ба сарфаи захирахои махдуд, кам кардани ифлосшавй ва навоварихои технологй таваллуа зоаир намоем, ки онао барои ба иктисодиёти пас аз нафтй мутобик шудан имкон медиханд.
Дар натичаи фаъолияти иктисодй мунтазам нобуд шудани чангалхо хамчун як кисми системаи экологй ба мухити зист ва умуман экосистема таъсири калон мерасонад. Нобудшавии чангалао боиси маавшавии гуногунии биологй мегарданд, ки баъзе намудхои дарахтон ва растаниао холо дар зери хатар карор доранд ва баъзеашон аллакай аз байн рафтаанд.
Дар натичаи аз даст додани гуногунии биологй: кам шудани хайвонот ва наботот боиси кам шудани истеасоли маасулот мегардад, зеро аксари истифодаи гуногунии биологй, аз кабили истифодаи моддахои кимиёвй, махсусан маводи дорувор'1, ки барои хаёти инсон хеле мухиманд, кашф карда шудаанд. Тахминан 24% тамоми дорухои таъиншуда дар чахон дорои пайвастагихои аз растанй истеасол шуда мебошанд. Ба микдори растанихои тавсифнашуда, агар мо барои назорат кардани онхо чорахои зарурй андешем, бисёр дорухои эхтимолан муфид аз даст хоханд рафт.
Мавлудияти чангалхо барои хаёи мухиманд, зеро онхо идоракунии хавзаи обчамъкуниро таъмин мекунанд ва дорои намудхои мухими хайвонот мебошанд. Буридани чангал чараёни обхои зеризаминиро зиёд мекунад ва дар натича сар задани ногааонии басомади обхезй дар сарбандхо ва неругоххои барк меафзояд.
Ч,ангалхо дар мувозинати гардиши карбон накши мухим доранд ва буридани дарахтон боиси гардиши нобаробари карбон дар чахон мегардад. Дар натича фоизи гази карбон дар атмосфера зиёд мешавад, ки боиси гармшавии глобалй ва дигар окибатхо мегардад.
Тагйирёбии иклим аз табиати сахти мухити зист ба амал меояд. Гармшавии глобалй дар вактхои охир як масъалаи нигаронкунанда буда, буридани чангалхо бошад ба мушкилоти гармшавии глобалй мусоидат кардааст, аз ин ру зарурати бехтар кардани идоракунии чангалзорао барои кохиш додани таъсири манфй ба миён омадааст ва хам чунон кам кардани таъсири гармшавии глобали.
Дарахтхо хамчун хавзаи обанбор амал мекунанд, ки дар натила минтакахои чангалзор бештар обхои зеризаминиро нигох медоранд, вакте ки дарахтбурй дар як минтака анчом дода мешавад, замин метавонад обро нигох дорад ва аз ин лиаоз дар ин минтака аз сабаби буридани чангалхо иклими хушктаре ба вулуд меояд.
Аз сабаби зиёд шудани нобудшавии сарпуши (талафоти кишр'1) наботот замин ба эрозия бештар осебпазир мешавад ва эрозия, эрозия дар натилаи борон ва шамол ба амал меояд, ки дар навбати худ боиси зиёд шудани ярчхо мегардад. Намунаи эрозияе ки дар натичаи буридани чангал ба вучуд омадааст, дарёи Зард дар Чин аст, ки аз сабаби зиёд шудани тахшини дарё аз аисоби эрозия зард шудааст.
Хулоса. Аксари кишвархои пешрафтаи саноати муосир, ки дорои иктисодиёти сермахсуланд, кушиш менамоянд, ки пешравии мунтазами иктисодиро аз аисоби афзоиши гардиши ашёи хом ва захирахои энергетикй тавассути низомхои иктисодии худ нигох доранд
[4].
Бо эътирофи хидматрасонихои зиёди экологй, ки чангалхо илро мекунанд, усули нави идоракунии чангал бо номи «Идоракунии устувори чангал» инкишоф ёфта истодааст. Х,адафи ин муносибати васеътар на танхо хифзи чангалхо барои чуби тичоратй ва махсулоти
гайричубй, балки барои нигох доштани гуногунии биологй, пешгирии эрозияи хок, инчунин нигох доштани хавзахои .амъкунии об нигаронида шудааст.
Усулхои вокеии истифодабарии устувори чангал, ки аз истифодабарии анъанавии чангал фарк мекунанд, тадричан инкишоф меёбанд ва гуногун мешаванд, ва дар натича як экосистемаи чангал аз дигараш фарк мекунад. Азбаски дарахтон умри дароз доранд, олимону .ангалпарварони оянда ба натишаи кушишшои имруза башо медишанд.
Иктисодиёт яке аз рукнхои системахои экологии устувор аст ва бояд барои пешгирии ифлосшавии сайёра тавассути пешниходи сабабшои ба истифодаи самараноки захирахо ва нест кардани партовхо мусоидаткунанда фаъолият менамояд.
БИБЛИОГРАФИЯ:
1. Липситс И В. Иктисод. М.: Омега-Л, 2006. 656 с.
2. Erlygina E. G., Shtebner S. V. Устувории экологй дар консепсияи рушди устувор // Бюллетени илм ва амалия. 2022. Т. 8. № 6. сах. 134-141. https://doi.org/10.33619/2414-2948/79/15
3. Ползунова Н.Н., Филимонова Н.М., Баранова А.Ф. Муассисахо ва воситахои татбики сиёсати экологй ва иктисодй дар шароити таъмини рушди устувори минтака. Нижневартовск: Илм ва амалия, 2020. 140 с. https://doi.org/10.33619/pcps2020-05
4. Баранова А.Ф., Дмитриев Ю.А., Эрлыгина Е.Г. ва дигарон чанбахои экологй ва иктисодии рушди устувори минтака. Нижневартовск: Илм ва амалия, 2021. 150 с. https://doi.org/10.33619/pcps2021-06 Р
