CC BY
382TA'LIM SIFATINI BOSHQARISHNING AHAMIYATI
Ma'muraxon Sirojiddinova
QDPI matematika-informatika ta'lim yo'nalishi tyutori
Otabek Muxtorov
QDPI matematika-informatika ta'lim yo'nalishi 1- bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada O'zbekistonda ta'lim tizimini yangi rivojlanish bosqichida isloh qilish, ta'limning yuqori sifatli tuzilmasini yaratish, uzluksiz ta'limni yangi samarali jarayonga aylantirish, shuningdek, ilg'or jahon tajribasidan foydalanish, rivojlangan mamlakatlarning ta'lim sifatini oshirish metodologiyasini tadbiq etish, tizimning roli va ahamiyati atroflicha tahlil qilingan.
Kalit so'zlar. Sifat menejmenti, qo'shimcha ta'limni qonuniylashtirish, nostrifikatsiya, samaradorlik, xalqaro konventsiyalar.
Zamonaviy ta'lim qattiq nazorat va adolatli boshqaruvni talab qiladi. Ta'limda nazorat va boshqaruvning uyg'unligini ta'minlash sifat va samaradorlikning kalitidir. O'zbekiston ta'lim tizimida ta'lim sifati tizimli nazorat qilinmasa, o'quv jarayonida muayyan muammolar yuzaga keladi. Shuning uchun ta'limni boshqarish o'quv jarayonini, ta'lim turini, uning imkoniyatlarini hisobga olishi va shu bilan sifat menejmentining samarali ishlashini ta'minlashi kerak. Ta'limda boshqaruv samaradorligi va sifatining o'zgarishi to'g'ri tanlangan boshqaruv modeli va uni uzluksiz ta'lim tizimida izchil qo'llash amaliyoti bilan bog'liq. Zero, "Islohotlar muvaffaqiyati, mamlakatimizning dunyoning rivojlangan, zamonaviy davlatlari qatoridan munosib o'rin egallashi ilm-fan va ta'lim rivoji, bu borada jahon miqyosida raqobatlasha olishimiz bilan uzviy bog'liqdir[1;446]. Shuningdek, u ta'limning ijtimoiy taraqqiyotga ta'sirini ko'rsatadi.
O'zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida ta'lim tizimini isloh qilish, sifatli ta'lim tuzilmasini yaratish, uzluksiz ta'limni yangi samarali jarayonga aylantirish masalalari tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Bu vazifalar ta'lim ustidan adolatli boshqaruv va universal nazorat tizimini rivojlantirish va mavjud shakllarni takomillashtirishni taqozo etadi. Shu bois, bugungi kunda uzluksiz ta'lim sifatini oshirish, uning imkoniyatlarini kengaytirish, samaradorlikni oshirish maqsadida nazorat va boshqaruv jarayonini isloh qilish bo'yicha qo'shimcha tadqiqotlar va yangicha yondashuvlarga ehtiyoj ortib bormoqda. Dunyoning barcha mamlakatlarida ta'lim sifatini ta'minlash ustuvor vazifa bo'lib qolmoqda.
Ta'lim muassasasining sifat menejmenti ta'limni tashkil etish, ta'minlash va boshqarish jarayonini o'z ichiga olgan va asosan o'quv jarayoni bilan bog'liq bo'lgan murakkab tizimdir. Ta'lim sifati bo'yicha tadqiqot olib borgan tadqiqotchilarimizning
fikricha, "Ta'limda menejmentning maqsadi o'quvchilarning umumiy boshqaruv nazariyasi bo'yicha bilim saviyasini oshirish, ularda bu bilimlarni amaliyotda qo'llash qobiliyatini shakllantirishdan iborat" [2.]. Boshqacha aytganda, asosiy e'tibor o'quvchilarning bilimini oshirish, olgan bilimlarini amaliyotda qo'llash qobiliyatini yuzaga chiqarishga qaratilishi kerak.
Ta'limda nazorat va boshqaruv tizimi professional, ochiq, oshkora va adolatli, mantiqiy izchillik bilan tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega. Binobarin, ta'lim muassasasida ishning qanchalik to'g'ri yo'lga qo'yilganligi, boshqaruv modelining to'g'ri tanlanganligi, ta'lim sifatini nazorat qilishning adolatli tashkil etilganligi ta'lim samaradorligiga ham kuchli ta'sir ko'rsatadi[5.4]. Shu bilan birga, davlat ta'lim tizimi uchun tashqi nazorat mexanizmlari ishlab chiqilib, ular orqali ta'lim muassasalarini attestatsiyadan o'tkazish va monitoring qilish amalga oshirilmoqda. Sertifikatlashtirish orqali menejmentni o'rganish, nazorat qilish va unga ta'sir ko'rsatish tartiblari har yili takomillashtirilib, xalqaro standartlarga moslashtirilmoqda. Ta'lim muassasalarida bunday ishlar ichki nazorat bo'limlarini halol va qonuniy ishlashga, o'qituvchilarni yanada puxta ishlashga, kamchiliklarni aniqlashga, kamchiliklarni bartaraf etishga undaydi.
Boshqa bir tadqiqotchining fikricha, "ta'lim sifati muammolarini hal qilishda tizimli yondashuvdan foydalangan holda barcha omillarni birgalikda boshqarish zarur. Ushbu zanjirdan biron-bir omilning yo'qolishi ta'lim sifatini boshqarish tizimining buzilishiga olib keladi. Olingan ma'lumotlar asosida ta'lim sifati va samarali boshqaruvini tahlil qilish ta'limning bir qator sifat xususiyatlarini aniqlashni taqozo etadi" [3, 19]. Binobarin, ta'lim sifati uni tahlil qilish va nazorat qilish samaradorligini oshirishga, uning natijalari asosida boshqaruvni tashkil etishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Darhaqiqat, tizimli yondashuv va aniq tahlil boshqaruvning zaif tomonlari va nazorat mexanizmlarini ishlab chiqish uchun asos bo'ladi.
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi O'zbekistonda ta'lim tizimini nazorat qiluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ hisoblanadi. Uning faoliyati O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi faoliyatini takomillashtirish to'g'risida"gi farmoni bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari, har bir ta'lim muassasasi "Ta'lim to'g'risida"gi qonun va boshqa me'yoriy hujjatlar, shuningdek, o'zining boshqaruv kengashi tomonidan nazorat qilinadi va tartibga solinadi [1; 446].
Rivojlangan mamlakatlarda ta'lim sifatini nazorat qilish ham davlat zimmasiga yuklatilgan bo'lib, uzluksiz ta'lim barcha bosqichlarda va ta'lim jarayonida davlat tomonidan belgilangan standartlar asosida izchil va tizimli ravishda boshqariladi.
Jahonda ta'lim sifatiga yagona talablar bankini yaratish, umumiy talablar ustidan nazoratni ta'minlash va shu orqali ta'lim sifatini monitoring qilish mexanizmlarini
ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. YUNESKO tomonidan ta'limni butun dunyo uchun yagona talablar asosida tashkil etish, yagona hujjatlar asosida nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, ta'limni yakunlash uchun chiqarilgan hujjatlarni unifikatsiya qilish yoki tan olish, qonuniylashtirish va nostrifikatsiyalash bo'yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro konventsiyalar qabul qilindi. Umuman olganda, bu boradagi ishlar sezilarli yutuqlarga erishdi va butun dunyo bu j arayonni qo 'llab-quvvatlamoqda.
So'nggi yillarda O'zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar ta'lim tizimini modernizatsiya qilish, nazorat va boshqaruv tartib-qoidalarini xalqaro standartlarga muvofiq joriy etish, uzluksiz ta'lim sohasida hamkorlik mexanizmlarini yaratish uchun salmoqli huquqiy asos yaratdi. Xususan, 2017-yilda mamlakatimizda ta'lim sifatini nazorat qilish, kadrlar tayyorlash sifatini xolis baholashni tartibga solish maqsadida Vazirlar Mahkamasi huzurida Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tashkil etildi [4]. Shu bilan birga, nazorat va boshqaruv tizimini modernizatsiya qilish, belgilangan huquqiy baza orqali ta'lim sifatiga ta'sir etuvchi samarali ta'lim muhitini yaratish borasidagi ishlarda muammolar, markazlashgan va byurokratik to'siqlar saqlanib qolmoqda.
Ta'lim sifatini nazorat qilish, tayanch kompetensiyalarni shakllantirish mezonlari va tabiiy fanlar bo'yicha malakalarning o'sish dinamikasini tahlil qilish orqali o'quvchilar bilimini davlat standartlariga moslashtirish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ta'lim sohasidagi kamchiliklar va hamkorlikning muvofiqlashtirilmagan jihatlari hamda ularni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash va bartaraf etish muhim ahamiyatga ega. Biroq, bu muammoni hal qilish emas, balki vaziyatni to'g'rilash yo'lidir. Binobarin, ta'lim sifatini oshirish, uzluksiz ta'limni modernizatsiya qilish, uning muammolarini hal etish uchun boshqaruv tamoyillari, mezonlari va yondashuvlarini o'zgartirish, nazorat ishlarini olib borish zarur. Masalan, xalqaro baholash dasturlarida qo'llaniladigan testlar, anketalar yoki test materiallarining boshqa shakllari o'quvchilarni erkin fikrlashga, mantiqiy fikrlashga va tahlil qilishga undaydi. Bizda esa testlar o'quvchilarning mazmuni bo'yicha xotirasini rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, amaldagi o'quv dasturi va darsliklar doirasida ishlab chiqilgan. Buning asosiy sababi bizda testologiya fanini hali joriy etilmaganligi, testlarni loyihalash qoidalarini o'rgatish masalasi hal etilmaganligidir.
Shuning uchun, O'zbekistonda ilg'or xorijiy tajribadan foydalanish, ta'lim sifatini oshirish bo'yicha rivojlangan davlatlar metodologiyasini qabul qilish, ta'lim sifati ustidan nazoratni erkinlashtirish, markazlashgan boshqaruvga barham berish, byurokratik to'siqlarni bartaraf etish, bu boradagi vazifalar oddiy va xolis tizim yaratish ustuvor vazifa hisoblanadi. Masalan, fan va ta'lim rivojlanishini baholash va monitoring qilish uslublarini yangilash orqali ta'lim sifati va samaradorligini oshirishda xorijiy tajribadan foydalanilmoqda.
Xulosa o'mida aytish mumkinki, bugungi kunda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlaridan kelib chiqib, ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish, kadrlar tayyorlash tizimini tubdan qayta ko'rib chiqish, xalqaro andozalar darajasida ta'lim olish imkoniyatlarini yaratish bo'yicha zarur ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bois ta'lim sifatini ta'minlash va uni milliy ta'lim tizimiga joriy etish uchun ilg'or xorijiy davlatlarning nazorat va boshqaruv tuzilmalarini takomillashtirishning tashkiliy-pedagogik xususiyatlarini o'rganish dolzarb vazifalardan biridir.
REFERENCES
1. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi faoliyatimizga berilgan eng oliy qadriyatdir. 2-jild - Toshkent: O'zbekiston, 2018. - B.508.
2. Shamuratov R. Oliy ta'lim tizimi faoliyatini tashkil etish va boshqaruv jarayoni texnologiyalarini takomillashtirish., Namangan davlat universiteti ilmiy xabarnomasi: soni. 1: 8-son, 70.2019-modda. Kirishrejimi: https: //uzj ournal s.edu.uz/namdu/vol 1/iss8/70.
3. Qambarov J.X., Turdalieva M.M. Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini nazorat qilishni takomillashtirish masalalari. Zamonaviy ta'lim jurnali. 2014 yil. 7-son. -B. 19.
4. "O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 18 iyuldagi 515-son qarori.
5. Г.У. Раджабова Защита прав частных предпринимателей и роль малого бизнеса в инновационной экономике - Web of Scholar, 2018. - Т. 3. - №. 3. - С.3-5
