CC BY
28INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
TALABALARDA TANQIDIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISHDA PROFESSOR O'QITUVCHILARNING NOTIQLIK MADANIYATIDAN FOYDALANISH
IMKONIYATLARI Aziza Gulyamova
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zPFITI, 1-kurs tayanch doktaranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10005166 O'zbekiston Respublikasida oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida "gumanitar va pedagogik yo'nalishlarda kadrlar tayyorlash sifatiga e'tiborni kuchaytirish, pedagogik ta'lim yo'nalishlari va mutaxassisliklari bo'yicha o'quv reja va dasturlarini ilg'or xorijiy tajriba asosida qayta ko'rib chiqish va takomillashtirish, mazkur yo'nalishda tahsil olayotgan talabalarda ta'lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo'llash ko'nikmalarini shakllantirish, pedagogik ta'lim infratuzilmasini yaxshilash, hududlardagi barcha umumta'lim maktablariga xorijiy tillarni o'zlashtirgan, yuqori malakali professional pedagog kadrlarni etkazib berish" ustuvor vazifa sifatida belgilangan. Shu bois talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asosida kasbiy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirishning optimal variantlarini tanlash va uning amaliy asoslarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Axborot makonining globallashuvi, ochiqligi va ommaviy kommunikatsiyaning kuchayishi jamiyatda xilma-xil fikrlash muhitini vujudga keltirmoqda. Bu maxsus ijtimoiy fikr, munosabatga ega bo'lmagan insonni adashtiradi. Zamonaviy pedagogika va psixologiyaning vazifasi mustaqil fikrlaydigan va faoliyat yuritadigan, jamiyat hayotida faol ishtirok etadigan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ma'lumki, hozirgi kunga kelib, insonning aqliy intellektual darajasi uning qay darajada ko'p bilimlarni egallaganligi, xotirasida ma'lumot va dalillarni qanchalik ko'p saqlab qolganiga emas, bal ki tanqidiy fikrlash orqali zarur bilimlarni ajrata olishi, axborotlarni mulohazadan o'tkazib, mustaqil echimga kela olishi bilan o'lchanmoqda.
Talaba-yoshlarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish o'z-o'ziga va olamga nisbatan variativ, mustaqil, ongli nuqtai nazarga ega tayanch munosabatlarning tarkib topishini nazarda tutadi. Bu xil nuqtai nazar ta'limning ishonchli bo'lishini ta'minlaydi - chunki u haqiqatan ham ongli va refleksiv bo'lib, shaxsning kommunikativ imkoniyatlarini kengaytiradi.
Tanqidiy fikrlash - fikrlashning alohida turi bo'lib, dalillarni tahlil qilish orqali xulosalar hosil qiladi. Ushbu konsepsiya murakkab va turli xil ta'riflarga ega, jumladan, ratsionallik, skeptitsizm, xolis tahlil va dalillarni tekshirish. Tanqidiy fikrlash bu - o'z-o'zini boshqaradigan, o'zini o'zi tarbiyalaydigan, o'zini o'zi nazorat qiladigan va o'zini o'zi to'g'irlaydigan fikrlash shaklidir. Uning zaruriy sharti ongni takomillashtirishning qat'iy me'yorlariga rozi bo'lish va ularni hushyorlik bilan qo'llashdir. Tanqid iy fikrlash samarali muloqot va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini egallashni, shuningdek, tabiatimizga xos egotsentrizm va sosotsentrizmni engib o'tishni talab qiladi.
Tanqidiy fikrlash mexanizmi aql-idrok va dalillarni aniqlash jarayonini aniqlaydigan aqliy operasiyalarni o'z ichiga oladi: maqsadlarni belgilash, muammolarni aniqlash, farazlar kiritish, argumentlarni kiritish, ularni oqlash, oqibatlarini bashorat qilish, muqobil nuqtai nazarni qabul qilish yoki qabul qilmaslikdir. Murakkab va noaniq vaziyatlar va muammolarni sintez qilish, tahlil qilish va baholash uchun asosiy intellektual qobiliyatlarni
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
(bilim va tushunish) qo'llash qobiliyatini o'z ichiga oladi. Bu muammolarni aniqlash, vaziyatni aniqlashtirish, dalillarni tahlil qilish, muammoni chuqur o'rganish, axborot manbalarining qarorlari va ishonchliligini baholash mezonlarini ishlab chiqish, umumlashtirishdan qochish.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan so'nggi konsepsiyalarga tayanib, uni tarkib toptirishda quyidagi fikriy ko'nikmalar muhim o'rin tutadi deb hisoblaymiz:
axborotlar manbaining ishonchliligini baholash;
zarur axborotlarni ajratish ko'nikmasi va uni qayta ishlab chiqish qobiliyati;
faraz, xulosa, iqtibos, taxminlar va ishonchli qarashlarni tahlil qilish va baholash;
nisbatan aniqroq ma'lumotlarni olish yoki tekshirish uchun savollar berish ko'nikmasi;
muammoni turlicha dunyoqarash, xar xil yondashuv va nuqtai nazarlarga ko'ra solishtirish va aniqlash;
o'z nuqtai nazarini bayon etishda aniqlikka rioya qilish, til vositalarini to'g'ri tanlay
bilish;
qaror chiqarish va o'z tanlovining to'g'riligini asoslay olish.
Qayd etilgan ko'nikmalardan kundalik turmushda va kasbiy faoliyatda foydalanish uchun talabalar muayyan bilim va tajribalarga ega bo'lishlari zarur. Shu asosda talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asosida kasbiy faoliyatga tayyorlashning kompleks dasturlari ishlab chiqilishi mumkin bo'lib, bu tadqiqot ishimizning muammosini belgilab beradi.
Ma'lumki, notiqning vazifasi hech qachon ma'lum miqdordagi ma'lumotni taqdim etish bilan cheklanmaydi. Notiq qoida tariqasida o'z nuqtai nazarinihimoya qilishga, uni haq ekanligiga ishontirishga va hokazolarga majbur bo'ladi. Bu notiqning asosiy ish vazifalari sirasiga kiradi1. Bunda jahondagi ilg'or davlatlarning tajribalarini umumlashtirish asosida yoshlarda yangicha ijtimoiy madaniyatni shakllantirish, taraqqiyot tamoyillariga asoslangan yo'llarini to'g'ri belgilab olishga ko'maklashish, o'tmish xatolarini takrorlamaslik, ulardan zarur saboqlar chiqarish mumkin bo'ladi. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo'lsak, pedagoglarda notiqlik qobiliyatining mavjud bo'lishi muhim sanaladi. Ularni yanada takomillashtirish, kengaytirish va samaradorligini oshirish ham shu kunning dolzarb masalalaridan bin.
Darsliklardan ma'lumki, ritorika atamasi yunon tilidan kelib chiqqan bo'lib, uning sinonimlari qadimgi notiqlik atamasi (lotincha oratoriya) va notiqlik so'zlaridir. Bu tushunchalarning barchasi nimani anglatadi? Notiqlik deganda, eng avvalo, notiqlik mahoratining yuksak darajasi, notiqlikning sifat xususiyati, jonli so'zni mohirlik bilan egallash tushuniladi.
Qolaversa, notiqlik - bu tinglovchilarga kerakli ta'sir ko'rsatish uchun nutqni qurish va omma
• 2
oldida aytish san'ati .
Notiqlikning xuddi shunday talqini qadimgi davrlarda ham qabul qilingan. Masalan, Aristotel ritorikani "Har qanday mavzu bo'yicha ishontirishning mumkin bo'lgan usullarini topish qobiliyati" deb ta'riflagan. Kaykovus esa notiqlik haqida o'z asarlarida fikr bildirib, "Barcha qobiliyatlar ichida eng yaxshisi nutq qobiliyatidir",4 deganda haq edi va buni biz globallashuv davrida aniq tushunib turibmiz.
Notiqlik haqida gap ketar ekan biz G'arb olimlarining fikrlarini ham eslab o'tsak. Jumladan, Blez Paskal shunday deb yozgan edi: "Notiqlik - bu fikrning go'zal tasviridir, agar so'zlovchi fikrni ifodalab, unga bir nechta satrlar qo'shsa, u portret emas, balki rasm yaratadi"5.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS"
October 19-20, 2023
Lomonosov o'zining "Notiqlik bo'yicha qisqacha qo'llanma" asarida shunday yozadi: "Notiqlik - har qanday masala yuzasidan notiq gapirish va shu orqali boshqalarni bu haqda o'z fikriga moyil qilish san'atidir"6.
M.Speranskiy "Oliy notiqlik qoidalari" asarida "Notiqlik qalblarni larzaga soladigan,
. ... H
ularga ehtiroslarni to'kish, ularga o'z tushunchalarining qiyofasini yetkazish in'omidir " deb ta'kidlaydi.
Notiqlik tarixan shakllangan notiqlik fani va notiqlik asoslarini belgilab beruvchi akademik fan deb ham ataladi. Tizimli o'qitishning predmeti sifatida notiqlik boshqa filologiya fanlaridan oldin rivojlangan. Gramatika, poetika, leksikografiya, matnshunoslik, adabiyot tarixi, stilistika ritorikadan kechroq vujudga kelgan va vaqt o'tishi bilan ritorikani o'rganish uchun
o
yordamchi yoki tayyorgarlik predmeti sifatida rivojlangan .
Notiqlik - she'r yoki dramaturgiya kabi og'zaki ijodning bir turi hisoblansada ma'ruzachidan tinglovchilarga uzatiladigan yuqori emotsionallik, bitta va ko'p tinglovchilarga ta'sir o'tkazish qobiliyati, san'at asaridek harakat qiladigan nutq, ijro go'zalligini tushunamiz. Notiqlik - ommaviy nutqning murakkab intellektual va hissiy ijodi, inson faoliyatining alohida turi ham hisoblanadi. Haqiqiy notiqni ilhom, tasavvur va fantaziyasiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Tinglovchilarni ilhomlantirish uchun esa estetik tamoyillar hissiyotlarga singdirilishi kerak. Masalan: kiyimda go'zal ko'rinish, so'zning ohangdorligi va ohangdorligi, tovushlar va umuman nutqida, qalblarni hayajonga solish va boshqalar ushbular qatoriga kiradi.
Badiiy o'qish va ommaviy nutq nutq mahorati qonunlariga, jumladan undovlar, imo-ishoralar, mimikalar, pantomima va boshqalarga muvofiq quriladi. Va, albatta, nutq texnikasi qonunlariga ham. Badiiy o'qish va notiqlik bir-birini to'ldiradi. Aynan shu jihat orqali o'qituvchilar ma'ruzachilarga aylanadi.
Barchamizga ma'lumki, pedagogning ma'ruza jarayonida uning ichki holati yuz ifodalarida, mimikalarda, tashqi ko'rinishning tabiatida, turishida, turishida, tana harakatlarida aks etadi. Bunday ma'lumotlar talabalar tomonidan ongsiz darajada o'qiladi. Bundan kelib chiqadiki, birinchi so'z aytilgunga qadar ham nutqingiz muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Shunday qilib nutqqa tayyorgarlik ko'rayotganingizda, mavzuning ishonchli asosli rivojlanishi, uning yaxshi ma'lumot bilan ta'minlanishi haqida g'amxo'rlik qilishingiz kerak. Nutqning nutq dizayni tinglovchilar bilan doimiy aloqani ta'minlashi va tarkibni tez va ishonchli o'zlashtirishga hissa qo'shishi kerak.
Nutqning mantiqiy tomonlari ancha chuqur o'rganilgan va rivojlangan bo'lib, ular bilan maxsus adabiyotlarda tanishish mumkin. Ma'ruza paytida yodda tutish va yodda tutish kerak bo'lgan ba'zi amaliy maslahatlar:
nutqingizda izchil bo'ling. Oldingisini tugatmaguningizcha, nutqning keyingi bandiga o'tmang. Aytilmagan narsaga qayta-qayta qaytish juda noqulay taassurot qoldiradi.
nutqingizni oxirigacha shaxsiy va ikkinchi darajali qoldirib, eng muhim qoidalardan boshlang.
taqdimotingizda kerak bo'lmagan va ularsiz qila oladigan narsalarga vaqt sarflamang. o'zingizni takrorlamang. Agar aytilganlarni takrorlash zarur deb hisoblasangiz, uni alohida ayting. Bu qasddan takrorlash ekanligini aniq ayting.
muhokama qilinayotgan masaladan uzoqlashmang. Masalaning mohiyati uchunahamiyati kam bo'lgan begona muammolar, faktlar, ma'lumotlar, misollar va hokazolarbilan chalg'imaslik. taqdimot oxirida aytilganlarni umumlashtiring va xulosa chiqaring.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
Shuni yodda tutish kerakki, nutq mantig'i nutqqa ta'sir qilish, ishontirishda qo'llaniladigan argumentatsiya tizimi deb ataladigan umumiyroq texnik tizimning ajralmas qismidir.
Ma'ruzachining tinglovchilarga munosabati mutlaqo samimiy va professional bo'lishi kerak. Yaxshi niyat og'zaki xatti-harakatlarning turli xil ko'rinishlarida tajovuzkorlik (ta'birlar, tahdidlar, haqoratlar) va demagogiya (yolg'on) kabi shakllarining mumkin emasligini anglatadi.
Notiqning nutqi uning kasbiy faoliyati bo'lib, u o'z his-tuyg'ularini, his- tuyg'ularini va munosabatlarini unga bo'ysundirib, ishning manfaatlaridan kelib chiqishi kerak. Nutq yanada ishonchli, jozibali bo'lishi tinglovchilar bilan yaqinroq aloqa o'rnatishga yordam beradi11. Bu ko'p jihatdan vizual va ekspressiv vositalarning talabalarning his-tuyg'ulari va hissiyotlari olamiga murojaat qilishi bilan bog'liq. Mojaroli vaziyatda tarozi ko'pincha tomoshabinlarning his-tuyg'ulari va his- tuyg'ularini egallashga muvaffaq bo'lgan kishi foydasiga aylanadi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 24-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.
2. Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T: O'qituvchi 1994.
3. Jumayev N. Istiqlol va ona tilimiz. Toshkent: "Sharq". 1998.
4. Kaykavus. Qobusnoma (nashrga tayyorlovchila S.Dolimov, U.Dolimovlar) T: "Istiqlol" noshirlik markazi. 1994.
5. Maxmudov N. O'qituvchi nutq madaniyati. T: Alisher Navoiy nomidagiO'zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009.
6. Mahmudov N. Ma'rifat manzillari. Toshkent, Ma'naviyat, 1999.
7. Jumaniyozov R., Salimov S. G'oyaviy tarbiyada notiqlik san'ati. Toshkent, 2002.
8. Nojin Е.А. Og'zaki taqdimot mahorati. M., 1989.
9. Speranskiy M. Oliy notiqlik qoidalari. M., 1995.
10. Annushkin V.A. Пeрвaя русс^я ритори^. М., 1999.
