14DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-116-122
ОLIY TА'LIM MUАSSАSАSI TАLАBАLАRIGА TАRBIYА BЕRISHDА
PЕDАGОG NUTQI
Tаlаbаlаrgа tаrbiyа bеrish hоzirgi kunda hаm dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biridir. Bundа pеdаgоg nutqining tuzilishini kо'rib chiqish vа buning uchun nutq mazmunini isЫаb chiqishdа riоyа qilinishi kеrаk bо'lgаn аsоsiy qоidаlаmi bilish muhim rol o'ynaydi. Mazkur maqolada ushbu fikrlar haqida so„z borib, talabalarga ta'lim-tarbiya berish jarayonida pedagogning nutqiy qobiliyatini rivojlantirish maqolaning asosiy maqsadidir.
Kalit so'zlar: nutq, notiqlik, ritorika, voizlik, jamiyat, estetik go'zallik, chiroyli so'zlash, madaniyat, qobiliyat, grammatika
Воспитание студентов является одной из самых актуальных проблем на сегодняшний день. Важную роль в этом играет рассмотрение структуры речи педагога и знание основных правил, которых необходимо придерживаться при разработке содержания речи. В данной статье рассказывается об этих идеях, и основная цель статьи заключается в развитии речевой способности педагога в процессе обучения студентов
Ключевые слова: речь, ораторское искусство, риторика, проповедь, общество, эстетическая красота, красноречие, культура, умение, грамматика
Education of students is one of the most pressing issues today. An important role in this is to consider the structure of the pedagogue's speech and to know the basic rules that must be followed when developing the content of the speech. This article talks about these ideas, and the main goal of the article is to develop the pedagogue's speaking ability in the process of teaching students.
Keywords: speech, oratory, rhetoric, preaching, society, aesthetic beauty, eloquence, culture, ability, grammar
Fazliddin Abdunabiyevich Abdurazaqov
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti doktoranti
ANNOTATSIYA
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
April, 2023
Ma'lumki, notiqning vazifasi hech qachon ma'lum miqdordagi ma'lumotni taqdim etish bilan cheklanmaydi. Notiq qoida tariqasida o'z nuqtai nazarini himoya qilishga, uni haq ekanligiga ishontirishga va hokazolarga majbur bo'ladi. Bu notiqning asosiy ish vazifalari sirasiga kiradi1. Bunda jahondagi ilg'or davlatlarning tajribalarini umumlashtirish asosida yoshlarda yangicha ijtimoiy madaniyatni shakllantirish, taraqqiyot tamoyillariga asoslangan yo'llarini to'g'ri belgilab olishga ko'maklashish, o'tmish xatolarini takrorlamaslik, ulardan zarur saboqlar chiqarish mumkin bo'ladi. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo'lsak, pedagoglarda notiqlik qobiliyatining mavjud bo'lishi muhim sanaladi. Ularni yanada takomillashtirish, kengaytirish va samaradorligini oshirish ham shu kunning dolzarb masalalaridan biri.
Darsliklardan ma'lumki, ritorika atamasi yunon tilidan kelib chiqqan bo'lib, uning sinonimlari qadimgi notiqlik atamasi (lotincha oratoriya) va notiqlik so'zlaridir. Bu tushunchalarning barchasi nimani anglatadi? Notiqlik deganda, eng avvalo, notiqlik mahoratining yuksak darajasi, notiqlikning sifat xususiyati, jonli so'zni mohirlik bilan egallash tushuniladi. Qolaversa, notiqlik - bu tinglovchilarga kerakli ta'sir ko'rsatish uchun nutqni qurish va omma oldida aytish san'ati .
Notiqlikning xuddi shunday talqini qadimgi davrlarda ham qabul qilingan. Masalan, Aristotel ritorikani "Har qanday mavzu bo'yicha ishontirishning mumkin
"3
bo'lgan usullarini topish qobiliyati" deb ta'riflagan. Kaykovus esa notiqlik haqida o'z asarlarida fikr bildirib, "Barcha qobiliyatlar ichida eng yaxshisi nutq qobiliyatidir",4 deganda haq edi va buni biz globallashuv davrida aniq tushunib turibmiz.
Notiqlik haqida gap ketar ekan biz G'arb olimlarining fikrlarini ham eslab o'tsak. Jumladan, Blez Paskal shunday deb yozgan edi: "Notiqlik - bu fikrning go'zal tasviridir, agar so'zlovchi fikrni ifodalab, unga bir nechta satrlar qo'shsa, u portret emas, balki rasm yaratadi"5.
Lomonosov o'zining "Notiqlik bo'yicha qisqacha qo'llanma" asarida shunday yozadi: "Notiqlik - har qanday masala yuzasidan notiq gapirish va shu orqali boshqalarni bu haqda o'z fikriga moyil qilish san'atidir"6.
OpnnoB K., O6ngoBa M. H^oga^H yrçnm T: Y^n^B^n 1994.
2 ^yMaeB H. HCTHK^OÏÏ Ba OHa TH^HMH3. TomKeHT: "fflap^". 1998.
3 ®a3OTggHH A6gypa3a^OB. (2022). YKyB^HHAPrA AXHOKHHOCTETHK TAPEHH EEPHffl^A HOTHK^HK MA^AHH^HHHH mAKHAHTHPHm MEXAHH3MHAPHHH TAKOMHHHAmTHPHm. E K0H$epe^-30Ha , 110-115. no^yneHo c http://www.econferencezone.org/index.php/ecz/article/view/1640.
4 KaËKaByc. Kp6ycHOMa (Hampra TaHëp^OBHH^ap C.^o^hmob, Y^OOTMOB^ap) T: "HcTn^orf' Homnp^HK MapKa3H. 1994.
5 OpnnoB K., O6ngoBa M. H^oga^n yrçnm T: Y^HTyBHu 1994.
6 MaxMygoB H. Y^HTyBHu Hyra; MagaHHHTH. T: Annmep HaBonn HOMugarn Y36eKHCTOH Mhjuihh KVTyoxoHacH. 2009
April, 2023
117
M.Speranskiy "Oliy notiqlik qoidalari" asarida "Notiqlik qalblarni larzaga soladigan, ularga ehtiroslarni to'kish, ularga o'z tushunchalarining qiyofasini yetkazish in'omidir7" deb ta'kidlaydi.
Notiqlik tarixan shakllangan notiqlik fani va notiqlik asoslarini belgilab beruvchi akademik fan deb ham ataladi. Tizimli o'qitishning predmeti sifatida notiqlik boshqa filologiya fanlaridan oldin rivojlangan. Gramatika, poetika, leksikografiya, matnshunoslik, adabiyot tarixi, stilistika ritorikadan kechroq vujudga kelgan va vaqt o'tishi bilan ritorikani o'rganish uchun yordamchi yoki tayyorgarlik
о
predmeti sifatida rivojlangan .
Notiqlik - she'r yoki dramaturgiya kabi og'zaki ijodning bir turi hisoblansada ma'ruzachidan tinglovchilarga uzatiladigan yuqori emotsionallik, bitta va ko'p tinglovchilarga ta'sir o'tkazish qobiliyati, san'at asaridek harakat qiladigan nutq, ijro go'zalligini tushunamiz.
Notiqlik - ommaviy nutqning murakkab intellektual va hissiy ijodi, inson faoliyatining alohida turi ham hisoblanadi. Haqiqiy notiqni ilhom, tasavvur va fantaziyasiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Tinglovchilarni ilhomlantirish uchun esa estetik tamoyillar hissiyotlarga singdirilishi kerak. Masalan: kiyimda go'zal ko'rinish, so'zning ohangdorligi va ohangdorligi, tovushlar va umuman nutqida, qalblarni hayajonga solish va boshqalar ushbular qatoriga kiradi.
Badiiy o'qish va ommaviy nutq nutq mahorati qonunlariga, jumladan undovlar, imo-ishoralar, mimikalar, pantomima va boshqalarga muvofiq quriladi. Va, albatta, nutq texnikasi qonunlariga ham. Badiiy o'qish va notiqlik bir-birini to'ldiradi. Aynan shu jihat orqali o'qituvchilar ma'ruzachilarga aylanadi.
Notiqlik nutqini boshqa nutq turlaridan ajratib turadigan bir qancha asosiy sifatlar mavjud9. Ma'ruzachi odamlarga notiq nutqi bilan murojaat qiladi. Bunday nutq har doim tashviqot xarakteriga ega. Buning uchun pedagog o'z nutqining mavzusidan ilhomlanib, unga o'z talabalari uchun zarur va foydali deb hisoblagan predmetlarni kiritishi kerak.
Notiqlik nutqi keng ommaga qaratilgan, nutq mutaxassisi (notiq) tomonidan aytiladigan va tinglovchilarning xulq-atvorini, uning qarashlarini, e'tiqodini, kayfiyatini va hokazolarni o'zgartirishga qaratilgan ta'sirchan, ishontiruvchi nutq deb ataladi. Ushbu qoida barcha pedagoglarga ham tegishli. Boisi talabalarning xulq-atvorini o'zgartirish uning hayotining turli jabhalariga taalluqli bo'lishi mumkin.
CnepaHCKrf М. Олий штщлик кoидaлaри. М., 1995.
8 Абдурaзaкoв, Ф. А. (2023). OF3A№ ВА ЁЗМА НУТК^А КУЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР. Journal of Universal Science Research, 1(1), 36-42.
9 Мaxмудoв Н. Мaърифaт мaнзиллaри. Тoшкeнт, Мaънaвият, 1999.
® о
April, 20231
©
О
118
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-116-122
Ishontirish qobiliyati har doim jamiyat tomonidan qadriangan. Ishоntiгishda esa pedagogning avvaldan tayyoriangan so'z boyligi muhim sanaladi va bunda pedagogning monologi qiymatga ega10. (Eslang, italiyalik aktyoming yuzgacha sanashini bugun zal bñga sanaganini va hech qachon yuz soniga yetib kelishni hoxlashmaganligini).
Baгchamizga ma'lumki, pedagogning ma'rnza jaгayonida uning ichki holati yuz ifodalarida, mimikalaгda, tashqi ko'rinishning tabiatida, tuгishida, tuгishida, tana ha^atlarida aks etadi. Bunday ma'lumotlar talaba^ tomonidan ongsiz daгajada o'qiladi. Bundan kelib chiqadiki, biгinchi so'z aytilgunga qadaг ham nutqingiz muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Shunday qilib nutqqa tayyo^ariik ko'гayotganingizda, mavzuning ishonchli asosli rivojlanishi, uning yaxshi ma'lumot bilan ta'minlanishi haqida g'amxo'riik qilishingiz keгak. Nutqning nutq dizayni ^glovcM^ bilan doimiy aloqani ta'minlashi va taгkibni tez va ishonchli o'zlashtirishga hissa qo'shishi kerak.
Nutqning mantiqiy tomonlaгi ancha chuqrn- o'гganilgan va гivojlangan bo'lib, u^ bilan maxsus adabiyotlaгda tanishish mumkin. Ma'гuza paytida yodda tutish va yodda tutish kerak bo'lgan ba'zi amaliy maslahatlar
-I- Nutqingizda izchil bo'ling. Oldingisini tugatmaguningizcha, nutqning keyingi bandiga o'tmang. Aytilmagan nareaga qayta-qayta qaytish juda noqulay taassurat qoldiradi.
• Nutqingizni oxiгigacha shaxsiy va ikkinchi daгajali qoldiгib, eng muhim qoidalaráan boshlang.
• Taqdimotingizda kerak bo'lmagan va ularaz qila oladigan na^ala^a vaqt saгflamang.
• O'zingizni takmriamang. Âgaг aytilganlami takmriash zaгuг deb hisoblasangiz, uni alohida ayting. Bu qasddan takrariash ekanligini aniq ayting.
• Muhokama qilinayotgan masaladan uzoqlashmang. Masalaning mohiyati uchun ahamiyati kam bo'lgan begona muammoto, faktlaг, ma'lumotlaг, misollar va hokazo^ bilan chalg'imaslik.
• Taqdimot oxirida aytilganlami umumlashtiгing va xulosa chiqaring.
Shuni yodda tutish keгakki, nutq mantig'i nutqqa ta'sñ qilish, ishontirishda
qo'llaniladigan aгgumentatsiya tizimi deb ataladigan umumiyгoq texnik tizimning ajralmas qismidiг.
Ma'гuzachining tinglovchilaгga munosabati mutlaqo samimiy va pгofessional bo'lishi kerak. Yaxshi niyat og'zaki
10 Aннyшкин B.A. Пeрвaя русскяя ритории. M., 1999.
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-116-122
xatti-harakatlarning turli xil ko'rinishlarida tajovuzkorlik (ta'birlar, tahdidlar, haqoratlar) va demagogiya (yolg'on) kabi shakllarining mumkin emasligini anglatadi.
Notiqning nutqi uning kasbiy faoliyati bo'lib, u o'z his-tuyg'ularini, his-tuyg'ularini va munosabatlarini unga bo'ysundirib, ishning manfaatlaridan kelib chiqishi kerak.
Nutq yanada ishonchli, jozibali bo'lishi tinglovchilar bilan yaqinroq aloqa o'rnatishga yordam beradi11. Bu ko'p jihatdan vizual va ekspressiv vositalarning talabalarning his-tuyg'ulari va hissiyotlari olamiga murojaat qilishi bilan bog'liq. Mojaroli vaziyatda tarozi ko'pincha tomoshabinlarning his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini egallashga muvaffaq bo'lgan kishi foydasiga aylanadi. Shu o'rinda nutq madaniyati va notiqlik o'rtasidagi ba'zi o'xshashliklarni qiyoslasak.
S Nutq madaniyati keng ma'noda abadiy til bilan bog'liq. Notiqlik san'ati esa so'zga chuchanlik, jozibali ovoz va boshqalar.
S Notiqlik - bu nutqning og'zaki shaklidir. Notiqlik san'ati - og'zaki nutq san'atidir.
S Nutq madaniyati - sohaning maqsadi, barchaning orzusi, butun xalqning nutqini madaniylashtiradi.
S Notiqlik aniq bir shaxs.
S Notiqlik va notiqlik san'ati haqidagi fan ancha qadimiy tarixga ega, nutq madaniyati ilmiy muammo va ilmiy soha sifati hali yosh va yangidir.
1. Til aloqa materiali, nutq aloqa shaklidir.
2. Tilni xalq yaratadi, nutqni esa har bir shaxs yaratadi.
3. Tilning hayoti uzoq xalq hayoti bilan bog'liqdir; nutqning hayoti esa qisqa bo'lib, u aytilgan paytdagina mavjuddir.
4. Äyrim shaxsning ayni zamonda bir nechta tili bilishi mumkin, chunki u vaqt va o'rin bilan bevosita bog'lanmagan. Аугт shaxsning nutqi ayni zamonda faqat bitta bo'ladi, chunki u ma'lum vaqtda va ma'lum o'rinda yuz beradi.
5. Tilning hajmi noaniqdir; nutqning hajmi esa aniq: nutq monolog, dialog, polilog, deklamatsiya hamda ayrim tekst va kitob shaklida bo'lishi mumkin. Nutq maxsus belgilangan tartibda o'zining hajmi bilan notiqqa havola etiladi.
6. Til - turg'un statik hodisa, nutq esa harakatda bo'luvchi, dinamik hodisadir.
Nutq madaniyati va notiqliklar o'rtasida ba'zi o'xshashliklar:
Til va nutq esa quyidagicha qiyoslanadi:
11 Жумaниëзoв Р., Сaлимoв С. Foявий тaрбиядa штщлик camara. Тoшкeнт, 2002.
April, 2023
Notiq auditoriya oldida samarali natija olishlari uchun quyidagi йЫаг bilan tanishgan bo'lishi kerak:
1. Taqdimotga erta keling. Keyin siz mehmon^ bilan muloqot qilishingiz, aloqalami o'matishingiz mumkin, bu esa keyinchalik tomoshabinlaг bilan muloqot
1 9
qilishda yoráam beradi . Kechikkan ma'гuzachidan yomonroq narea yo'q.
2. Tinglovchilaгga eslab qoladigan narealami qoldiгing. Eng yaxshisi - ma'rnza tezislaгi yoki taqdimotli fleshka. Birinchidan, mehmonlar sizning so'zlaгingizni tasdiqlaydi va bu ishonchni oshiгadi. Ikkinchidan esa, odamlaг ma'lumotni allaqachon o'ziga xos narea sifatida qabul qilishadi.
3. Ashyoviy dalillaMan foydalaning. Agar biгoг narsa haqida gapiгayotgan bo'lsangiz va bu naгsani zalga olib kelib, ko^satishingiz mumkin bo'lsa, uni olib kelishni unutmang. Bu so'zlovchining so'zlarining ishonaгliligini oshiгadi.
4. Sizga kerak bo'lgandan ko'ra ko'pгoq vaqt sa^as^m so'гang va uni va'da qilinganidan oldinroq tugatish.
5. Bilganingizdan kamroq gapiгing. Taгqatma mateгiallaгingizga iloji boricha ko'pгoq naгsalaгni joylashtiгing.
Eng muhimi, so'z va ma'no tushunchalarini tushunish va yo'naltiгish uchun ko'p adabiyot, badiiy, ilmiy, she'riyat, nasr o'qish, lug'atlaгga muгojaat qilish zamr Faylasuflaг va boshqa ma'гifatpaгvaгlaгning ilmiy asariarini o'qish ham foydali bo'ladi. O'zingizni shunday bilim yuki bilan to'ldriganingizdan so'ng, siz, albatta,
1 -5
eng yaxshi nutqni va zo'г ma'гuzachi гolini bajaгasiz!
Nutqning tuzilishini tahlil qilib, shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, yaxshi va samarali ijra гitm va intonatsiya nuqtai nazaridan va axloqiy jihatdan butun Ыг ijгodiг. Ammo notiqlik nutqini qurish qoidalaгini bilmasdan, talaba (tinglovchi^ga ta'siг qilish samaгadoгligi tezda pasayib boradi. Shuningdek, nutqingizni malakali, to'g'ri va pгofessional taгzda quгishga yoráam beгadigan leksik va sintaktik xususiyatlami ham unutmaslik keгak.
Shunday qilib, nutqqa tayyo^ariik ko'гayotganda, mavzuning ishonchli, asosli rivojlanishi, uning yaxshi ma'lumot bilan ta'minlanishi haqida g'amxo'гlik qilish kerak. Nutqning nutq dizayni talaba^ bilan doimiy aloqani ta'minlashi va ta^ibni tez va ishonchli o'zlashtirishga hissa qo'shishi keгak.
12 Aбдyрaзaкoв, Ф. A. (2023). OF3AKH BA Ë3MA НУТ^КД K;УИИЛÂДИГÂH ТÂЛÂБЛÂР. Журнал yнивeрсaльныx научньк исследований , 1 (1), 36-42.
13 Фазлиддин Aбдyнабиевич Aбдyразацaв. (2023). OF3AKHBA Ë3MA НУТКДЛ ЦУЙИЛAДИГAН ТAЛAБЛAР. Журнал универсальных научных исследований , 1 (1), 36-42. Получено с http://universalpublishings.com/index.php/jusr/article/view/11.
April, 2023
121
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-116-122
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi
2. Abdullayeva, G. A. (2021). O'QUVCHILARNING MA'NAVIY-AXLOQIY TARBIYASINI BAHOLASHNING AYRIM MASALALARI. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 300-305.
3. Abduraximov, Q. A. (2015). Psychological peculiarity of intellectual activity. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 3(2), 54-60.
4. Фaзлиддин Абдутабиевич Абдyрaзaкoв. (2023). ОЕЗАКИ ВА ЁЗМА НУТККА КУЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР. Журнaл yH^epcanbHbix таучных исслeдoвaний , 1 (1), 36-42.
5. Жyмaниëзoв Р., Сэлимов С. Еоявий тaрбиядa нотиклик caubarn. Тошкент,
6. Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T: O'qituvchi 1994.
7. Kholida, S., Akhrarova, Z., Mamura, D., Gulbakhor, I., & Kadamboy, M. (2019). Modular teaching technology based on scientific activity.
8. Kaykavus. Qobusnoma (nashrga tayyorlovchilar S.Dolimov, U.Dolimovlar) T: "Istiqlol" noshirlik markazi. 1994.
9. Maxmudov N. O'qituvchi nutq madaniyati. T: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009.
10. Mahmudov N. Ma'rifat manzillari. Toshkent, Ma'naviyat, 1999.
11. Jumaniyozov R., Salimov S. G'oyaviy tarbiyada notiqlik san'ati. Toshkent, 2002.
12. Hamrokulova, S. (2022). PEDAGOGICAL-PROGRAMM IMPLEMENTATION OF THE DEVELOPMENT OF ENVIRONMENTAL EDUCATION IN HIGHER CLASS PUPILS OF SECONDARY SCHOOLS. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND COMPUTER SCIENCES (CAJECS), 1(4), 52-56.
13. MUXAMEDJANOVA, L. (2022). NOTIQLIK SAN'ATI O'quv qo'llanma. https://scienceweb.uz/publication/4490
14. MUXAMEDJANOVA, L. (2018). PROFESSIONAL ETIKA VA ETIKET darslik. https://scienceweb.uz/publication/4491
2002.
April, 2023
