CC BY
1317. Pulatova D.R. Formation of communicative competence in ESP ^udents on the basis of intensive educational technology// "Инновационное развитие науки и образования.международная научно-практическая конференция" Kazaki^an, Г 2020 май.- Б 153-155
8. Pulatova D.R. An examination of how learners feel, respond to and value corpus driven activities. "Хотин-кизларнинг фан, таълим, маданият ва инновацион технологияларни ривожлантириш сохдсидаги ютуклари" Жиззах, 2019 й.17-18 май, - Б. 381-384
TALABALAR JAMOASIDA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Ruftamova Barno
Oriental University Pedagogika va psixologiya kafedrasi
o'qituvchisi
Annotatsiya. Bugungi kunda, a&a-sekin ta'limning o'quv va intizomiy modeli hali ham shaxsga yo'naltirilgan model sifatida o'z mavqeidan patf bo'lganida, talabalar, albatta, ularning yosh xususiyatlariga muvofiq, o'quv jarayonining ozmi-ko'pmi to'laqonli sub'ekti maqomiga ega bo'lishni boshlaydilar. Bunday sharoitda "talaba-talaba" munosabatlar tizimi ayniqsa ahamiyatli bo'lib qoladi va uning doirasidagi shaxslararo o'zaro munosabatlarning tabiati ko'pincha rivojlanayotgan shaxsning shaxsiy rivojlanishi jarayoniga, uning keyingi kasbiy rivojlanishiga va umuman butun hayotyo'ligata'sirqiluvchihalqiluvchiomilbo'lib chiqadi,shuninguchunmavzu "o'quv guruhining ijtimoiy psixologik iqlimi tarkibidagi shaxslararo munosabatlar", tegishli.
Kalit so'zlar. Talabalar jamoasi, shaxslararo munosabatlar, muloqot, talaba-talaba, yosh davrlari, o'smirlik.
Talabalik davri - bu inson hayotining yoshlikdan kamolotga o'tish davri. O'smirlik ("talaba") yoshi, o'smirlik - bu mu^aqil, kattalar hayotining boshlanishi.
O'smirlik davrida quyidagi yosh davrlari ajratiladi: 16-17 yosh - erta yoshlik, 1720 yosh - yoshlikning o'zi, 20-21 yosh - kech yoshlik. Bu yosh davrlarining o'ziga xos xususiyatlari bor, lekin ayni paytda ular ko'plab umumiy xususiyatlarga ega.
B. G. Ananev, N. V. Kuzmina, A. A. Rean, V. I. Slobodchikov, V. A. Sla^enin, Ye. I. Stepanova va boshqa bir qator tadqiqotchilarning tadqiqotlarida talabalarning shaxslararo munosabatlari, birinchidan, yosh bilan bog'liq deb aytishga imkon beradigan muhim empirik va nazariy materiallar to'plangan ushbu ijtimoiy guruhning xususiyatlari, ikkinchidan, uning o'ziga xos faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari qayd etilgan.
Universitetda kasbiy tayyorgarlik kelajakdagi mutaxassisni o'quv, ilmiy-tadqiqot va madaniy faoliyat kabi faoliyat turlariga jalb qilish asosida amalga oshiriladi.
O'quv faoliyati kelajakdagi mutaxassislarni tayyorlash jarayonida eng ko'p vaqt sarflaydigan talabaning asosiy faoliyati hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyati turli ilmiy jamoalar va birlashmalar ishida ishtirok etish jarayonida amalga oshiriladi. Ijtimoiy ish talabalarning shaxslararo o'zaro munosabatlarni o'rnatish sohasidagi ijtimoiy tajribasini sezilarli darajada boyitishga, ularda ijobiy shaxsiy xususiyatlarni shakllantirishga imkon beradi.
Universitetda o'qish davrida talabalar o'zlarini e&etik va bo'sh vaqtlarida ham namoyon etadilar, ular ijobiy yo'naltirilgan bo'lsa, yoshlarning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, ularning shaxslararo o'zaro ta'sirining mazmunini sezilarli darajada boyitishi mumkin.
Universitetda tahsil olayotgan yoshlarning milliy, ijtimoiy-iqtisodiy tarkibining xilma-xilligi, o'ziga xos intellektual, ijodiy salohiyati, kasbiy va umumiy madaniy qiziqishlari va qadriyat yo'nalishlari rivojlanishi va boshqalar talabalar muhitini juda xilma-xil qiladi. Ushbu xilma-xillik yoshlarning kognitiv faolligi darajasida, ularning mehnat munosabatlarini o'rnatishga yo'naltirilganligi, shuningdek ular tomonidan qurilgan shaxslararo o'zaro munosabatlarning sifat va mazmunli holatida namoyon bo'ladi.
Ko'p omillar orasida - iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqalar - talabalarning shaxslararo munosabatlarini qurish va rivojlantirish uchun universitet doirasida shakllangan muhit juda muhimdir.
Ta'lim muhiti shaxsga ta'sir qiluvchi bir qator tarkibiy bo'linmalarni o'z ichiga oladi. G.A. Kovalyov talqinida u quyidagilardan iborat:
1) jismoniy muhit (universitet binosining arxitekturasi, unda joylashgan o'quv binolarining hajmi va boshqalar);
2) insoniy omillar (o'quvchilarning shaxsiy, &atus-rol, yoshi, milliy va boshqa xususiyatlari);
3) o'quv da&urlari (o'qitish uslubi, monitoring va baholash xususiyatlari va boshqalar).
Ta'lim muhitining barcha ko'rsatilgan tarkibiy bo'linmalarining o'quvchilarning shaxslararo munosabatlariga ta'siri kuzatilganiga qaramay, psixologiyada inson omili ularni qurishda yetakchi hisoblanadi.
Bo'lajak mutaxassis shaxsi shakllanadigan birinchi va asosiy hujayra bo'lgan talabalar akademik guruhi. Talabalar guruhi - ob'ektiv mavjud qonunlar, muloqot qonunlari asosida rivojlanadigan murakkab va xilma-xil ijtimoiy hodisa.
Talaba shaxsiga kuchli ijtimoiylashtiruvchi ta'sir o'quvchi muhitining o'zi, shaxsga tegishli bo'lgan talabalar guruhining xususiyatlari va boshqa mos referent guruhlarining xususiyatlari tomonidan amalga oshiriladi.
Talabalar guruhida shaxslararo, hissiy va ishbilarmonlik munosabatlarini shakllantirish, shakllantirish va o'zgartirish, guruh rollarini taqsimlash va yetakchilarni rag'batlantirish va boshqalarning dinamikjarayonlari mavjud. Bu barcha guruhjarayonlari o'quvchi shaxsiga, uning o'quv faoliyati va kasbiy rivojlanishining muvaffaqiyatiga, xatti-harakatiga kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Talabalar guruhining yosh tarkibining bir xilligi (yoshdagi farq odatda 5 yoshdan oshmaydi) kabi xususiyatlar, qiziqishlar, maqsadlar, psixologik xususiyatlarning yosh
o'xshashligini aniqlaydi va guruhning birlashishiga yordam beradi. Talabalar guruhining asosiy faoliyati ilm olish bo'lib, ta'limning uyg'unligi omillari ishlab chiqarishga qaraganda zaifroqdir, shuning uchun ba'zan bir-biriga yaqin jamoa qo'shilmaydi: har kim o'z-o'zidan.
Talabalar guruhlari rasmiy va norasmiy liderlar tizimi orqali o'zini o'zi boshqarish asosida ishlaydi va o'qituvchining muayyan nazorat harakatlariga bo'ysunadi. Talabalar guruhida bunday ijtimoiy-psixologik hodisalar quyidagicha namoyon bo'ladi:
1) "jamoaviy tajribalar va kayfiyatlar" - jamoaning jamoadagi, atrofdagi dunyodagi voqealarga hissiy munosabati; jamoaviy kayfiyat jamoa faoliyatini rag'batlantirishi yoki zulm qilishi, nizolarga olib kelishi mumkin, optimi^ik, befarq yoki norozi kayfiyat bo'lishi mumkin;
2) "jamoaviy fikrlar" - hukmlarning o'xshashligi, jamoaviy hayot masalalari bo'yicha qarashlar, guruh a'zolarining ayrim voqealari, harakatlarini tasdiqlash yoki tanqid qilish;
3) taqlid, taklif yoki konformizm hodisalari, raqobat fenomeni - o'z faoliyati natijalariga hissiy jihatdan g'ayratli, muvaffaqiyatga intiladigan odamlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir shakli.
Shaxslararo munosabatlar, birinchi navbatda, talabalarni bir-biri bilan bog'laydi. Universitet muhitida "talaba-talaba" tipidagi munosabatlar norasmiy aloqaning intensivligi, psixologik ehtiyojlarni qondirish, xarakter xususiyatlari va shaxsiy xususiyatlarini shakllantirish bilan tavsiflanadigan o'zaro ta'sirning gorizontal darajasiga ishora qiladi. Talabalar o'rtasidagi munosabatlar-bu professionallashtirishning o'ziga xos vazifalari bilan singdirilgan tengdoshlar bilan o'zaro munosabatlarning bir shakli.
E. E. Sapogova ta'kidlaganidek, tengdoshlar bilan aloqa bir qator o'ziga xos vazifalarni hal qiladi. Muallifning talqinida, bu, birinchi navbatda, kattalardan olish mumkin bo'lmagan yoki biron sababga ko'ra uyaladigan aniq ma'lumotlarning muhim kanalidir.
Bundan tashqari, E. E. Sapogovaning so'zlariga ko'ra, kollej yoshidagi tengdoshlari bilan muloqot yoshlarning maqom va rollarni o'zlashtirish, yangi ijtimoiy muhitda muloqot qobiliyatlari va muloqot uslublarini ishlab chiqish vositasi bo'lib qolmoqda. Shuningdek, ushbu aloqa hissiy aloqaning bir turi bo'lib, guruhning o'z mansubligi, avtonomiyasi, hissiy farovonligi va barqarorligi to'g'risida xabardor bo'lishiga yordam beradi.
Talabalarning shaxslararo munosabatlarining sifati asosan talabalar guruhining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
Ijtimoiy guruhlarning turlaridan biri bo'lgan talabalar guruhi jamiyatning ob'ektiv mavjud qonunlariga muvofiq rivojlanadi, ammo takrorlanmas va o'ziga xoslikka ega.
Talabalar guruhining unda o'rnatilgan shaxslararo munosabatlarga ta'sir qiladigan xususiyatlari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
- bilim, ko'nikma va kasbiy faoliyatga tayyorgarlikdan iborat maqsad;
- o'qish asosiy faoliyat turi sifatida;
- mehnatning individual shakllari;
- "vertikal"munosabatlarning yetishmasligi;
- nisbiy yosh bir xilligi;
- cheklangan mavjudlik davri.
Talabaning turli kurslarda rivojlanishi ba'zi o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Birinchi kurs yangi abituriyentni talabalarning jamoaviy hayot shakllariga kiritish muammosini hal qiladi. Talabalarning xulq-atvori yuqori darajadagi komformizm bilan tavsiflanadi; birinchi kurs talabalari o'z rollariga tabaqalashtirilgan yondashuvga ega emaslar.
Ikkinchi kurs - talabalarning eng qizg'in o'quv faoliyati davri. Ikkinchi kurs talabalari hayotida ta'lim va tarbiyaning barcha shakllari intensiv ravishda kiritilgan. Talabalar umumiy ta'lim olishadi, ularning keng madaniy talablari va ehtiyojlari shakllanadi. Muayyan muhitga moslashish jarayoni asosan yakunlandi.
Uchinchi kurs - ixtisoslikning boshlanishi, talabalarning kasbiy qiziqishlarini yanada rivojlantirish va chuqurlashtirishning aksi sifatida ilmiy ishlarga qiziqishning kuchayishi. Shoshilinch ixtisoslashuvga bo'lgan ehtiyoj ko'pincha shaxsning turli xil manfaatlari doirasining torayishiga olib keladi.
To'rtinchi kurs - amaliy mashg'ulotlar davrida mutaxassislik bilan birinchi haqiqiy tanishish. Talabalarning xulq-atvori maxsus tayyorgarlikning yanada oqilona usullari va shakllarini jadal izlash bilan tavsiflanadi, talabalar tomonidan hayot va madaniyatning ko'plab qadriyatlarini qayta baholash mavjud.
Beshinchi kurs - universitetni erta tugatish i^iqboli kelajakdagi kasb uchun aniq amaliy ko'rsatmalarni shakllantiradi. Moddiy va oilaviy ahvol, ish joyi va boshqalar bilan bog'liq bo'lgan yangi, tobora dolzarb bo'lib borayotgan qadriyatlar namoyon bo'ladi. Talabalar universitet hayotining jamoaviy shakllaridan a^a-sekin uzoqlashadi.
III-IV kurslarda hayot do'^ini izlash muhim o'rin tutadi, o'quvchilarning ham o'quv faoliyatiga, ham ijtimoiy faolligiga ta'sir qiladi. Qarama-qarshi jinsga bo'lgan qiziqish talabalarning fikrlari va xatti-harakatlarida muhim o'rin tutadi. Ammo buni salbiy hodisa sifatida ko'rish xato bo'lardi. Intim munosabatlar ko'pincha yaxshi o'rganish i^agini, ish kayfiyatini va ijodiy faollikni oshirishga yordam beradi. Sotsiologlarning ma'lumotlariga ko'ra, qoida tariqasida, ba'zi bir "tinchlikdan" so'ng, er-xotinlar jamoat ishlaridan chetda qolmaydilar va jamoadan chiqib ketmaydilar. Talabalarning ko'pchiligining o'qish tugashi bilan turmush qurishi talabalar guruhlarining parchalanishiga olib kelmaydi, garchi uning a'zolari o'rtasida bevosita shaxslararo va guruhlararo aloqalar soni biroz qisqaradi.
Guruh a'zolarida bo'lgan talabalik yoshi - bu yutuqlar, bilim, ko'nikmalarning tez to'planishi, axloqiy fazilatlarning shakllanishi, yangi ijtimoiy mavqega ega bo'lish davri. Shu bilan birga, o'smirlik davri bolaning dunyoqarashini yo'qotish bilan tavsiflanadi va o'z kuchlari, imkoniyatlari, jamiyatda o'z "men" ni tasdiqlash, atrof-muhit bilan munosabatlariga shubha qilish vaqti keladi. Shu asosda maktab yillariga nisbatan jamoaga munosabat o'zgarib bormoqda, shaxslararo muloqotda tanlab olish, jamoaga nisbatan tanqidiylik mavjud. Tengdoshlar orasida "men" ni tasdiqlash faoliyati va jarayoni Yu.A. Samarin ta'kidlaganidek, xuddi shu turdagi kasbiy manfaatlar asosida amalga oshirilishi bilan to'sqinlik qiladi.
Shunday qilib, hozirgi bosqichda talabalik yoshining psixologik xususiyatlarini bilish oliy ta'lim psixologiyasida juda muhim va zarur hodisaga aylanmoqda. Talaba
shaxsining shakllanishi uning rivojlanishining ma'lum bir bosqichida bo'lgan akademik guruhda sodir bo'ladi. Shaxs rivojlanishining tabiati ko'p jihatdan shaxs kiritilgan va u birlashtirilgan guruhning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Rivojlanishida jamoaviy darajaga yetgan akademik guruhlarda talabalarda zamonaviy mutaxassis uchun zarur bo'lgan ijobiy shaxs fazilatlarini shakllantirish uchun qulay sharoitlar mavjud.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Ковалев А.Г. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства / А.Г. Ковалев. - М., 2001. - С. 52-56
2. Козуб Е.Л. Особенности взаимосвязи общения и межличностных отношений в студенческих группах педагоги- ческого вуза / Е.Л. Козуб. - М.,1994. - С. 74-89
3. Педагогика и психология высшей школы / Под ред. Юсупянц Э.А. - Ростов н/Д., 2002. - С. 528.
4. Сапогова Е.Е. Психология развития человека / Е.Е. Сапогова. - М., 2001. -С. 57-90
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ В СТУДЕНЧЕСКОМ
СООБЩЕСТВЕ.
Султанова А.А.,
ТГПУ им Низами
преподаватель кафедры"Практическая пихология"
Климова Е. студентка 2 курса Парманов Р.
студент 2 курса
Аннотация. В статье представлена психологическая характеристика общения и межличностных отношений студентов из мордовской диаспоры. На основе результатов проведенного эмпирического исследования сделаны выводы о необходимости оптимизации общения и межличностных отношений студентов разных национальностей в условиях вуза посредством проведения специализированных тренингов.
Ключевые слова: общение, межличностные отношения, мордовская диаспора, студенты, стратегии поведения в конфликте, коммуникативные способности, эмпатические способности.
Аnnotatsiya. Maqolada Mordoviya diasporasi 1а1аЬа1агт^ ти^о1 уа shaxslararo munosabatlarining psixologik xususiyatlari keltirilgan. Empirik tadqiqot natijalariga ^'т, ixtisoslashtirilgan т^Ш ощаН universitet sharoitida ШГН тИШ talabalarining muloqot уа shaxslararo munosabatlarini optimallashtirish zarurligi to'g'risida хи^аШ chiqarildi.
