CC BY
92TALABALARNI MANIPULYATSION TA'SIRLARDAN HIMOYA QILISHNING O'ZIGA XOS IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Sarvinoz Baxtiyorovna Qosimova Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada manipulyatsiya haqida umumiy tushuncha hamda talabalarni manipulyatsion ta'sirdan himoya qilishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari haqidagi nazariy va amaliy jarayonlar xususida keltirib o'tilgan.
Kalit so'zlar: manipulyatsiya, stress, his-tuyg'u, xulq-atvor, qat'iyatlilik, mustaqillik, tashabbuskorlik, o'zini tuta bilish, dominantlik, ong, motiv
SOCIO-PSYCHOLOGICAL FEATURES OF PROTECTING STUDENTS FROM MANIPULATIVE INFLUENCES
Sarvinoz Bakhtiyorovna Qosimova Bukhara State University
Abstract: This article provides a general understanding of manipulation and the theoretical and practical processes of socio-psychological features of protecting students from the effects of manipulation.
Keywords: monopoly, stress, emotion, behavior, perseverance, independence, initiative, self-control, dominance, consciousness, motive
Jamiyatimiz hayotida turli xil psixologik xususiyatga ega bo'lgan shaxslarni uchratamiz. Ularning o'z - fikrlari qarashlari borligini va bu qarashlari zamirida ham manipulyatsion ta'sirlarni uchratamiz. Xush manipulyatsion ta'sirlar o'zi nima uning psixologik ahamiyati-chi?
Manipulyatsiyalar hayotning o'zi kabi hilma-xildir. Manipulyatsiyalar ijobiy, salbiy va neytral, kundalik va professional, samimiy va bo'lmagan va turli darajadagi xabardorlikdir. Biroq, kundalik hayotda salbiy manipulyatsiyalar ko'proq uchraydi, buning natijasida "manipulyatsiya" tushunchasi amalda "salbiy manipulyatsiya" bilan belgilanadi va odatda yomon niyat yoki yomon moyillikning namoyon bo'lishi sifatida tushuniladi. Bunday manipulyatsiyalar his-tuyg'ularga bosim, ayyor sukunat, yashirin takliflar va hatto lo'li gipnozini o'z ichiga oladi: barcha vositalar odamdan o'z foydasiga halol va ochiq yo'l bilan olish mumkin bo'lmagan narsalarni olishga qaratilgan. Psixologik manipulyatsiya - bu ijtimoiy ta'sirning bir turi yoki ijtimoiy-psixologik hodisa bo'lib, u manfaatlar yo'lida yashirin, aldamchi va zo'ravonlik
taktikalaridan foydalangan holda boshqa odamlarning idroki yoki xatti-harakatlarini o'zgartirishga qaratilgan faoliyatdir.
Manipulyatsiya ongli boshqaruvni chetlab o'tadi va bizning xohishimiz yoki qarorimiz kabi ichimizdan bizga ta'sir qiladi. Bu odam sezmaydigan yoki ta'sir sifatida aniqlamaydigan ta'sir; bu odam boshqa odamlarning niyatlarini o'zinikidek qabul qila boshlagan ta'sirdir. Oddiy qilib aytganda, manipulyatsiya yashirin ta'sirdir.
Biroq, odamlarning o'zaro ta'sirining barcha shakllarini u yoki bu nuqtalarga bog'lash mumkin emas. Shuning uchun E.L.Dotsenko o'zaro ta'sirga munosabatning besh turini ajratib ko'rsatdi.
Dominantlik. U quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) manfaati hisobga olinmaydigan narsa yoki maqsadlarga erishish vositasi sifatida sherikga munosabat; 2) egalik qilish, tasarruf etish, cheksiz bir tomonlama ustunlikka ega bo'lish istagi; 3) sherikni soddalashtirilgan, bir tomonlama idrok etish, u haqida stereotipik g'oyalar mavjudligi; 4) ochiq imperativ ta'sirning mavjudligi (zo'ravonlikdan majburlash, taklif qilishgacha)
Manipulyatsiya. U quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) sherikga "o'ziga xos turdagi narsa" sifatida munosabat (uning qiziqishlari va niyatlarini e'tiborsiz qoldirish tendentsiyasi mavjud, lekin har tomonlama emas); 2) qilingan taassurotga ko'z bilan birlashtirilgan bir tomonlama ustunlikka ega bo'lish istagi; 3) to'g'ridan-to'g'ri emas, balki bilvosita bosim (provokatsiya, yolg'on, fitna) bilan yashirin ta'sirning mavjudligi.
Raqobat. U quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) xavfli va oldindan aytib bo'lmaydigan ob'ekt sifatida sherikga nisbatan munosabat; 2) undan ustun turish, bir tomonlama ustunlikni "kurash" istagi; 3) ham yashirin, ham ochiq ta'sirdan foydalanish ("nozik" manipulyatsiyaning ayrim turlari, taktik kelishuvlar)
Hamkorlik. U quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) sherikga teng huquqli munosabat;
2) boshqa odamlarning manfaatlarini buzmagan holda o'ziga zarar etkazmaslik istagi;
3) ta'sir qilish (kelishuv) emas, balki o'zaro ta'sir qilish usullaridan foydalanish.
Hamdo'stlik. U quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) sherikga qimmatli shaxs sifatida munosabat; 2) birlashishga intilish, o'xshash yoki mos keladigan maqsadlarga erishish uchun birgalikdagi faoliyat; 3) o'zaro ta'sirning asosiy usuli sifatida rozilik (konsensus) dan foydalanish
Shunday qilib, E.L.Dotsenkoning tasnifiga ko'ra, manipulyatsiya hukmronlikka yaqin bo'lgan teng bo'lmagan munosabatlarning mavjudligini nazarda tutadi, lekin sherikning ruhiyatiga ta'sirning kamroq intensivligi bilan tavsiflanadi. Yashirin ta'sirlar xususan talabalarni turli xil ta'sirlardan qanday himoya qilish mexanizmlari to'g'risida bir qancha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Talabalarining ijtimoiy-psixologik muammolari yangi ijtimoiy sharoitlarga moslashishga asoslanganligi xususida ularda monopulyatsion jarayon kuzatishi
mumkinligini ta'kidlashadi. Ko'pgina birinchi kurs talabalari stress, tashvish, befarqlik kabi hodisalarga duch kelishadi, bu ular kattalar mustaqil hayotiga kirishlari, o'zlarining "men" ni izlashlari, yangi tanishlar va munosabatlarni izlashlari, yangi rejimni tashkil qilishlari bilan bog'liq. o'qish va dam olish uchun. Talabalik hayotiga kirish yangi me'yorlarni o'zlashtirishni va moslashish jarayoni bog'liq bo'lgan ijtimoiy maqomni tushunishni talab qiladi. A.V.Petrovskiy moslashuv va talabaning keyingi shaxsiy o'sishi tabiatiga bog'liqligini ta'kidladi [1, p.2]. 1Shunday qilib, muvaffaqiyatli moslashish uchun nafaqat o'zgarishlarga tayyor bo'lish, balki o'quv faoliyatida faol pozitsiyani egallash kerak. Birinchi o'quv haftalari yangi sharoitlarga moslashishning eng qiyin davri hisoblanadi, ammo uni tugatish muddati har bir talaba uchun individualdir. Moslashuvni diagnostika qilish uchun so'roq usuli, individual suhbatlar, talabaning yashash joyiga tashrif buyurish, ta'lim va kasbiy istiqbollar haqida suhbatlar keng qo'llaniladi.
Shu bilan birga, rivojlanish psixologiyasi va fiziologiyasi mutaxassislari 17-19 yoshda odamning o'z hatti-harakatlarini ongli ravishda tartibga solish qobiliyati to'liq shakllanmaganligini ta'kidlashadi. Ko'pincha sababsiz xavf, o'z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko'ra olmaslik, bu har doim ham munosib sabablarga asoslanmasligi mumkin. Shunday qilib, V.T.Lisovskiyning ta'kidlashicha, 19-20 yosh - bu fidoyilik va to'liq fidoyilik yoshi, lekin tez-tez salbiy ko'rinishlar. Yoshlik - bu o'z-o'zini tekshirish va baholash davri. O'z-o'zini hurmat qilish ideal o'zini haqiqiy bilan solishtirish orqali amalga oshiriladi. Ammo ideal "men" hali tekshirilmagan va tasodifiy bo'lishi mumkin, va haqiqiy "men" hali shaxsning o'zi tomonidan to'liq baholanmagan. Yosh shaxsning rivojlanishidagi bu ob'ektiv qarama-qarshilik uning o'ziga ichki ishonchsizlikni keltirib chiqarishi mumkin va ba'zida tashqi tajovuzkorlik, tajovuzkorlik yoki tushunarsizlik hissi bilan birga keladi .2
Universitetda o'qish davri o'smirlikning ikkinchi davri yoki birinchi kamolot davriga to'g'ri keladi, bu shaxs xususiyatlarining shakllanishining murakkabligi bilan ajralib turadi - bu jarayon B.G.Ananiyev, A.V.Dmitriyev, I.S.Kon, V.T.Lisovskiy va boshqalar Yagona atamaning yo'qligi allaqachon hayotning ushbu davrining psixologik xususiyatlarining murakkabligi va noaniqligi haqida gapiradi. Zamonaviy talabalar asosan 18-25 yoshdagi yoshlardir. Bu yoshdagi axloqiy rivojlanishning o'ziga xos xususiyati xulq-atvorning ongli motivlarini kuchaytirishdir. Katta sinflarda to'liq etishmayotgan fazilatlar sezilarli darajada mustahkamlandi - maqsadlilik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, mustaqillik, tashabbuskorlik, o'zini tuta bilish. Hayotiy maqsadlar, turmush tarzi, burch, sevgi, sadoqat va boshqalar kabi axloqiy masalalarga qiziqish ortib bormoqda.
1 Погодина Е.Н. Опыт психологического анализа конфликтов в студенческом общежитии//Культурно-историческая психология, 2010. №3.
2 Лисовский В. Т., Дмитриев А, В. Личность студента. - Л., 1974.
Yotoqxonada yashovchi talabalarning ijtimoiy-psixologik muammolarini o'rganish dolzarb mavzu bo'lib, ota-ona uyidan yotoqxona yoki ijaraga olingan xonadonga ko'chib o'tayotgan talabalar o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish va yashash, o'qish, sinfdoshlari, o'qituvchilari bilan muloqot qilish muammolariga duch keladi. Ular uchun boshqa yashash joyiga ko'chib o'tish va oliy o'quv yurtiga kirish ota-onasi bilan bir xil sharoitda yashaydiganlarga qaraganda ikki baravar qiyin. Talabalarning bu guruhi tashqaridan salbiy ta'sirlarga ko'proq moyil. Hayot sharoitlarining keskin o'zgarishi asabiylashish, izolyatsiya, depressiya bilan ajralib turadigan shaxsiyatga salbiy ta'sir qiladi. Yotoqxonada ijtimoiy-psixologik moslashuvni o'rganishga bir nechta tadqiqotlar bag'ishlangan, masalan, G.Yu.Myagchenko talabalar turar joyining asosiy xususiyatini "o'zgaruvchan barqarorlik" deb hisoblaydi, ya'ni ilgari talabalar tomonidan belgilab qo'yilgan me'yoriy va norasmiy xatti-harakatlar qoidalari mavjud. Yotoqxonadagi hayotning dinamizmi ichki tuzilishdagi har qanday deformatsiya butun turmush tarzi tizimiga qanday ta'sir qilishi mumkinligini tushuntiradi. Yotoqxonadagi psixologik qulaylikdagi muhim o'rinni xonadagi mikro iqlim egallaydi, bu ham psixologik holatga, ham talabaning akademik faoliyatiga ta'sir qiladi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, o'quvchilar qanchalik katta bo'lsa, ular o'rtasida kamroq nizolar paydo bo'ladi, bu psixologik moslashuv muvaffaqiyatli yakunlanganligini ko'rsatadi .
Talabalar hayotida monopulyatsiya jarayoni quyidagi holatlar bilan bog'liq
1. Talabaning ko'rish qobiliyatini, his-tuyg'ularini, holatlarini chetlab o'tish yoki uning ongli ravishda boshqarishiga olib kelishi.
2. Talaba shaxsining birinchi yilida yangi ijtimoiy sharoitlarga moslashish jarayoni sabab bo'ladi psixologik va fiziologik darajada haddan tashqari kuchlanish, stress paydo bo'ladi Natijada faollik pasayadi.
3. Talaba nafaqat o'zini tutish va o'rganishning yangi usullarini rivojlantira olmaydi, balki qiyinchilik bilan odatdagidek bajaradi. Manipulyatsiya ko'pincha muammolarni hal qilish usuli sifatida paydo bo'ladi nizolarni chetlab o'tish va stressni kamaytirish uchun yordam beradi.
Talaba shaxsida manipulyatsiya muammosi har doim dolzarbdir, chunki shaxslararo munosabatlar sohasida amalga oshadi. Muvaffaqiyatli martaba uchun siz g'alaba qozonishingiz kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Погодина Е.Н. Опыт психологического анализа конфликтов в студенческом общежитии//Культурно-историческая психология, 2010. №3.
2. Лисовский В. Т., Дмитриев А, В. Личность студента. - Л., 1974.
3. Доценко. — М.: ЧеРо — Издательство МГУ, 1997. — 344 с.
4. Тоймуродовна, ИД (2021). СПЕЦИАЛЬНЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РОДИТЕЛЬСКОГО СОТРУДНИЧЕСТВА В ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ. ResearchJet Journal of Analysis and Inventions , 2 (04), 75-80.
5. Qosimova, S. S. (2022). Analysis Of Inflectional Terms In The Study Of Hamiduddin Darin. Journal of Positive School Psychology, 6(3), 2200-2203.
6. Qosimova, S. (2021). MESMERIZING PERCEPTION OF NATURE (REFLECTING CHARMING NATURE). Интернаука, (20-6), 45-46.
7. Изатовна Т.С. (2021). ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ РОДИТЕЛЕЙ В ВОСПИТАНИИ БЛИЗНЕЦОВ В УЗБЕКСКИХ СЕМЬЯХ. ResearchJet Journal of Analysis and Inventions , 2 (05), 82-87.
8. Косимова, С. Б. (2022). Профессиональная компетентность руководителя дошкольной образовательной организации как психологическая проблема. Science and Education, 3(2), 1169-1174.
9. Baxtiyorovna, Q. S. (2020). Heads Of Competence In Psychologically School Education. International journal of scientific & technology research, 9(02).
10. Тойирова, Ш. И. (2021). ВЛИЯНИЕ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА РАЗВИТИЕ БЛИЗНЕЦОВ. In Научный форум: тенденции развития науки и общества (pp. 18-20).
11. Nazarova, M. (2021). Psychology of the Leader. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 7(7).
12. Тойирова, Л. И., & Тойирова, Ш. И. (2017). Факторы, влияющие на формирование этнопсихологических особенностей. In НАУКА И ИННОВАЦИИ В XXI ВЕКЕ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ (pp. 164-166).
13. Nazarova, M. M. Q. (2021). DIN PSIXOLOGIYASINING SHAXS TARBIYASIDAGI O'RNI. Academic research in educational sciences, 2(3).
14. Nazarova, M. (2021). MASOFAVIY TA'LIMDA O'QUV FAOLIYATINI BOSHQARISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK TALABLARI. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 7(7).
