Научная статья на тему 'ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА СУВ САРФИНИНГ ЭКИШ УСУЛЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ'

ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА СУВ САРФИНИНГ ЭКИШ УСУЛЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

29
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сув сарфи / сизот сувлар / йўлаклаб ишлов бериш / ноль ишлов бериш. / water consumption / wastewater / strip cultivation / zero cultivation.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Б. В. Aбдуллаев, Б. Н. Муродқобилов, Д. Мирзаалиева

Мақолада экиш ва суғоришнинг замонавий усулларининг экинлар ва тупроқ унумдорлигига, шунингдек, такрорий экинларни етиштиришда сувни тежашга таъсири ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Мақолада экиш ва суғоришнинг замонавий усулларининг экинлар ва тупроқ унумдорлигига, шунингдек, такрорий экинларни етиштиришда сувни тежашга таъсири ҳақида маълумотлар берилган.

Текст научной работы на тему «ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА СУВ САРФИНИНГ ЭКИШ УСУЛЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ»

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА СУВ САРФИНИНГ ЭКИШ

УСУЛЛАРИГА БОГЛЩЛИГИ

Б. В. Абдуллаев

(PhD)

Б. Н. Муродкобилов

магистрант

Д. Мирзаалиева

талаба (ТДАУСФ)

АННОТАЦИЯ

Маколада экиш ва сугоришнинг замонавий усулларининг экинлар ва тупрок унумдорлигига, шунингдек, такрорий экинларни етиштиришда сувни тежашга таъсири хдаида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: сув сарфи, сизот сувлар, йулаклаб ишлов бериш, ноль ишлов бериш.

ABSTRACT

The article provides information on the impact of modern methods of sowing and irrigation on the productivity of crops and soil, as well as on water savings when growing repeated crops.

Keywords: water consumption, wastewater, strip cultivation, zero cultivation.

Кириш: Маълумотларга кура ернинг 71 фоизи сувдан, 29 фоизи курукликдан иборат булсада, бу сувнинг 2,5 фоизигина ичишга ярокли хдсобланади [4]. ^изиги шундаки, шу кам фоиздаги тоза ичимлик сувидан кишлок хужалигидаги экинларни етиштиришда хам фойдаланиб келмокдамиз. Аникланишича, кишлок хужалиги учун бир суткада 141 млрд. тонна сув ишлатилиб, бу ер усти сувининг 88,4 % ни, ер ости сувининг 11,6 % ни ташкил этади [5]. Бу ракамларни йилларга купайтирсак чексиз ракамларга айланади.

May 12-13

15

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari

jy

Бундан ташкари ерга экин экишда мавжуд технологияларга асосан тупрокка тулик ишлов берилади (шудгорлаш, чизеллаш, дискли боронада ишлаш ва бошк). Бунда тупрокнинг пастки нам катламлари юкорига чикади. Кейинги технологик жараён-молалаш утказилгунга кадар 1-2, баъзида купрок кун утади. Натижада тупрокдаги сув иссик хаво таъсирида тез

бугланади. Оддий хисобларга кура 1 га майдонга 25 см чукурликда ишлов берилганда 100x100x0,25=2500 м тупрок юмшатилади [3]. Тупрокнинг намлиги 20% деб кабул килсак (чунки сугорилгандан кейин ишлов берилади), унда 2500x0,2=500 м сув мавжуд. Агар шу сувнинг 50% и бугланиб кетади деб

3 3

кабул килсак, 1 га майдонда 250 м , 100 га майдонда 25000 м сув йукотилади. Ракамлар ва маълумотлардан куриниб турибдики сохага узгариш киритилмаса вазият ёмонлашувига олиб келиши мумкин.

"^ишлок хужалигига илмни богламасак сохада усиш, узгариш булмайди" -Ш.Мирзиёев [1].

Муаммонинг куйилиши: Дархакикат, мамлакатимиз рахбарининг бу сузлари нечоглик тугри ва айни хакикат эканлиги вакт утган сайин уз исботини топмокда.

Кейинги йилларда мамлакатимизда ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, кишлок хужалигига мулжалланган ер майдонларини макбуллаштириш ва уларни ажратишнинг соддалаштирилган тартибини куллаш, ер-сув ресурсларидан фойдаланишда замонавий бозор механизмлари, инновацион ва ресурс тежовчи технологияларни жорий килиш, паст хосилли пахта ва галла майдонларини кискартириш хисобига юкори даромадли, экспортбоп махсулотлар етиштириш буйича тизимли чоралар амалга оширилмокда.

Ташкил этилаётган ва куйилаётган вазифалар шуни курсатадики, кишлок хужалигига энергия, ресурс, сув сарфини тежайдиган, мехнат унуми юкори булган интенсив технологияларни ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш мухим масала хисобланади.

Ресубликамиз шароитида кишлок хужалик экинларини сугормасдан етиштириб булмайди. Экинларнинг вегетация даврида сув катта ахамият касб этади. Усимликларни сувга булган талаби иклим шароитига, тупрокнинг сув сигимига, тупрок унумдорлигига сизот сувларининг жойлашиш чукурлигига, шурланиш даражасига, кулланиладиган агротехника, экилган усимлик навининг биологик хислатига боглик булади.

May 12-13

16

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

Сугориш меъёри усимликнинг ривожланиш фазаларини хисобга олган холда белгиланади.

Курсатилган камчиликлардан келиб чикиб, юкоридаги муаммоларни инобатга олган холда ишлов бериш усулига богли; равишда сувнинг сарфини аниклаш учун тажрибалар утказилди. Бунда сув сарфи арикдан келадиган сувнинг секунддаги ва бир гектарга кетадиган сув сарфи аникланди ва сув хар бир эгатдан сугорилди (1-жадвал).

Утказилган тажрибалар Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти Самарканд тажриба-станциясининг далаларида кузги галладан бушаган майдонларда ёз мавсуми даврида утказилди. Тажриба утказилган далаларнинг тупроги механик таркибига кура урта-огир соз булган буз тупрок булиб, ер ости сувлари 10-12 м чукурликда жойлашган ерларда амалга оширилди [2]. Такрорий экинларни экиш учун TDAUSF олимлари томонидан ишлаб чикилган конструктив схема асосида МЧЖ "БМКБ Агромаш" кохонаси ясаган макет намунасидан фойдаланилди.

Ишлов бериш усулига боFлик; равишда сарфланадиган сув сарфи

(2021 й) 1-жадвал.

Т/р Вариантлар Экин турлари -3- Сув сарфи уртача, м /га ва сугориш муддати

1-суFориш 2-суFориш 3-суFориш 4-суFориш

1. ^абул килинган оддий хайдаш соя 1097,6 9.июл 1004,4 5.авг 776,6 25.авг 583,2 15.сен

Ловия 1097,6 9.июл 1004,4 5.авг 776,6 25.авг 583,2 15.сен

Маккажухори 1097,6 9.июл 1004,4 5.авг 985,7 25.авг 998,4 15.сен

мош 1097,6 9.июл 1004,4 5.авг - -

2. Чизел билан ишлов бериш соя 1082 9.июл 987,5 5 авг 682,9 25.авг 594,3 15.сен

Ловия 1082 9.июл 987,5 5.авг 682,9 25.авг 594,3 15.сен

Маккажухори 1082 9.июл 987,5 5.авг 985,7 25.авг 998,4

мош 1082 9.июл 987,5 5.авг " /

|l7| May 12-131 ©_® 1

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

соя 839,8 864,9 758,4 397,6

12.июл 7.авг 24.авг 20.сен

Ловия 839,8 864,9 758,4 397,6

Иул-йул 12.июл 7.авг 24.авг 20.сен

3. (Strip-till) Маккажухори 839,8 864,9 889,4 845,7

ишлов бериш 12.июл 7.авг 24.авг 20.сен

мош 839,8 12.июл 864,9 7.авг - -

соя 894,8 839,7 728,6 368,6

12.июл б.авг 23.авг 20.сен

Ловия 894,8 839,7 728,6 368,6

Ишловсиз 12.июл б.авг 23.авг 20.сен

4. (No-till) Маккажухори 894,8 839,7 889,4 845,7

экиш 12.июл б.авг 23.авг 20.сен

мош 894,8 12.июл 839,7 б.авг - -

2022 йил утказилган тадкикотларни утган 2021 - йилдаги маълумотларга солиштирадиган булсак, сув сарфи сезиларли даражада камайган, бунинг сабаби сугориш куш катор усулида амалга оширилган. Мисол учун соя

3 3

шудгорлаб экилганда жами сув сарфи 3498,2 м /га (2021-йилда 3563,0м /га) ни,

чизеллаб

экишда

3461,8

"5

м /га

(2021-йилда

3498,2 м /га) ни ташкил этган булса, бу курсаткич йулаклаб (strip-till) ишлов

-5 -5

беришда 2860,7 м /га (2021-йилда 2947,4 м /га) ни ва ишловсиз

3 3

(no-till) экишда 2831,7 м /га (2021-йилда 2915,0 м /га) ни ташккил этди.

Умуман олганда олиб борилган тадкидотлар шуни курсатдики, мавжуд усулда экилган такрорий экинларга нисбатан, таклиф этилаётган янгича экиш ва сугориш усулида сув сарфи сезиларли даражада тежалганини куришимиз мумкин. Сув сарфи шудгорлашга нисбатан йулаклаб ишлов беришда 17,3% га, ноль ишлов беришда эса 18,2% га камайишига эришилди. Хулоса

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, ёзнинг жазирама иссид кунларида усимликларни сугоришда сувдан самарали фойдаланиб тежаб ишлатиш дехконларимиз олдида турган асосий визифалардан хисобланади. Шу боисдан сувдан фойдаланишда ресурстежамкор усулларни куллаш катта микдордаги сувни тежаш бугунги кунимизнинг мухим омилларидан саналади.

May 12-13

18

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

REFERENCES

1. ПФ-5742-сон 17.06.2019 "Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан

президентининг фармони.

2. Эргашев И.Т., Абдуллаев Б.В., Пардаев ХД. "no-till курилмаси дискли ишчи органи параметрларини асослаш". INNOVATIVE TECHNOLOGIES. 2022/2(46)-сон. 77-80-б.

3. КХ-Атех-2018-182. "Такрорий экинларни етиштиришнинг сув ва энергия тежамкор технологияси ва техник воситаларини ишлаб чикиш" якуний хисоботи.

4. Раупова Д. Германияда хатто ёмгир сувини хам кайта ишлашади. "Халк сузи" Тошкент. 2019. 19-б.

5.www.norma.uz/uz/bizning sharhlar/er usti va er osti suvlarining nisbati.

самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида" Узбекистон республикаси

May 12-13

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.