Научная статья на тему 'ТАДБИРКОРЛИК ВА БИЗНЕСНИНГ МОҲИЯТИНИ АНГЛАШ, КИЧИК БИЗНЕС БОШАРУВИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДИР'

ТАДБИРКОРЛИК ВА БИЗНЕСНИНГ МОҲИЯТИНИ АНГЛАШ, КИЧИК БИЗНЕС БОШАРУВИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДИР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1409
125
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кичик бизнес / бошқарув / тадбиркорлик / бизнес / тадбиркор / бизнесмен / тадбиркор таваккалчилиги / юқори инновацион тадбиркорлик / ананавий тадбиркорлик / агрессив тадбиркорлик / ижтимоий тадбиркорлик / интрапренерлик / стартап / рақамли иқтисодиёт. / small business / management / entrepreneurship / business / entrepreneur / businessman / entrepreneurial risk / highly innovative entrepreneurship / traditional entrepreneurship / aggressive entrepreneurship / social entrepreneurship / intrapreneurship / startup / digital economy.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — D. Maxmudova

Мақолада кичик бизнес бошқарувини такомиллаштиришда аввало, тадбиркорлик, бизнес, тадбиркор ва бизнесмен тушунчаларининг моҳияти ўрганилган бўлиб, унинг эмприк ривожланиш босқичлари таҳлил қилинган. Шунингдек, ривожланиш даражалари бўйича тадбиркорликнинг уч босқичли таснифи муаллиф томонидан шакллантирилган. Хориж ва маҳаллий олимларнинг илмий-назарий тадқиқотлари чуқур ўрганилган ҳолда, тадбиркор таваккалчилиги, ижтимоий тадбиркорлик тушунчаларига ҳам алоҳида таъриф келтирилган. Мақола ўзида тадбиркорлик ва бизнеснинг умумий ривожланиш босқичини қамраб олган ҳолда, умумлашган илмий аҳамиятга эга таърифларни ишлаб чиқиш орқали кичик бизнеснинг ривожланишини таъминланишини кўзда тутади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

UNDERSTANDING THE NATURE OF ENTREPRENEURSHIP AND BUSINESS IS THE KEY TO IMPROVING SMALL BUSINESS MANAGEMENT

In the article, the essence of the concepts of entrepreneurship, business, entrepreneur and businessman was studied in the improvement of small business management, and the stages of its empirical development were analyzed. Also, a three-level classification of entrepreneurship by development levels was formed by the author. The concepts of entrepreneurial risk-taking and social entrepreneurship are given a special definition based on the deep study of the scientific and theoretical researches of foreign and local scientists. The article envisages the development of small business by developing generalized scientific definitions covering the general development stage of entrepreneurship and business.

Текст научной работы на тему «ТАДБИРКОРЛИК ВА БИЗНЕСНИНГ МОҲИЯТИНИ АНГЛАШ, КИЧИК БИЗНЕС БОШАРУВИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДИР»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТАДБИРКОРЛИК ВА БИЗНЕСНИНГ МО^ИЯТИНИ АНГЛАШ, КИЧИК БИЗНЕС БОШАРУВИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДИР Махмудова Дилбар Рахмоновна

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.7298069 Аннотация. Мацолада кичик бизнес бошцарувини такомиллаштиришда аввало, тадбиркорлик, бизнес, тадбиркор ва бизнесмен тушунчаларининг моуияти урганилган булиб, унинг эмприк ривожланиш босцичлари таулил цилинган. Шунингдек, ривожланиш даражалари буйича тадбиркорликнинг уч босцичли таснифи муаллиф томонидан шакллантирилган. Хориж ва мауаллий олимларнинг илмий-назарий тадцицотлари чуцур урганилган уолда, тадбиркор таваккалчилиги, ижтимоий тадбиркорлик тушунчаларига уам алоуида таъриф келтирилган. Мацола узида тадбиркорлик ва бизнеснинг умумий ривожланиш босцичини цамраб олган уолда, умумлашган илмий ауамиятга эга таърифларни ишлаб чициш орцали кичик бизнеснинг ривожланишини таъминланишини кузда тутади.

Калит сузлар: кичик бизнес, бошцарув, тадбиркорлик, бизнес, тадбиркор, бизнесмен, тадбиркор таваккалчилиги, юцори инновацион тадбиркорлик, ананавий тадбиркорлик, агрессив тадбиркорлик, ижтимоий тадбиркорлик, интрапренерлик, стартап, рацамли ицтисодиёт.

ПОНИМАНИЕ СУЩНОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА И БИЗНЕСА -ОСНОВА СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ УПРАВЛЕНИЯ МАЛОГО БИЗНЕСА Аннотация. В статье исследована сущность понятий предпринимательство, бизнес, предприниматель и бизнесмен в совершенствовании управления малым бизнесом, а также проанализированы этапы его эмпирического развития. Также автором сформирована трехуровневая классификация предпринимательства по уровням развития. Глубоко изучены научно-теоретические исследования зарубежных и отечественных ученых и дано особое определение понятиям предпринимательский риск и социальное предпринимательство. Статья освещает общий этап развития предпринимательства и бизнеса и направлена на обеспечение развития малого бизнеса путем разработки обобщающих научных определений.

Ключевые слова: малый бизнес, управление, предпринимательство, бизнес, предприниматель, бизнесмен, предпринимательский риск, высокоинновационное предпринимательство, традиционное предпринимательство, агрессивное предпринимательство, социальное предпринимательство, интрапренерство, стартап, цифровая экономика.

UNDERSTANDING THE NATURE OF ENTREPRENEURSHIP AND BUSINESS IS THE KEY TO IMPROVING SMALL BUSINESS MANAGEMENT Abstract. In the article, the essence of the concepts of entrepreneurship, business, entrepreneur and businessman was studied in the improvement of small business management, and the stages of its empirical development were analyzed. Also, a three-level classification of entrepreneurship by development levels was formed by the author. The concepts of entrepreneurial risk-taking and social entrepreneurship are given a special definition based on the deep study of the scientific and theoretical researches of foreign and local scientists. The

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

article envisages the development of small business by developing generalized scientific definitions covering the general development stage of entrepreneurship and business.

Keywords: small business, management, entrepreneurship, business, entrepreneur, businessman, entrepreneurial risk, highly innovative entrepreneurship, traditional entrepreneurship, aggressive entrepreneurship, social entrepreneurship, intrapreneurship, startup, digital economy.

КИРИШ

Иктисодиётда руй бераётган турли макроиктисодий узгаришлар куп жихатдан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши билан узвий богликдир. Тадбиркорлик давлатнинг мухим ижтимоий, иктисодий, сиёсий муаммоларини хал этиши унинг хозирги глобаллашув жараёнида накадар мухим соха эканлигидан далолат беради. Кичик бизнеснинг мухим хусусияти шундаки, жамият тараккиётининг турли боскичида, хар кандай шароитда хам иктисодий тушкунликда, кризис (инфляция) даврида, керакли инфротузилма булмаганда хам, кредитлар фоизи баланд булганда, хавф-хатар юкори ва келажаги номаълум булганда хам бунёд булаверади.

Давлат ривожида асосий фактор кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик булиб, ижтимоий-иктисодий усишга эришишнинг асосий омили хисобланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини янада такомиллаштириш буйича курилган чора-тадбирлар натижасида уларнинг Узбекистон ЯИМ даги улуши сезиларли даражада ошиб, 2019 йилда 56,5% ёки 119301 млрд.га ва банд булган ахолининг эса 76,2 % ни яъни 10 313,4 минг кишини ташкил килди. Бу курсаткич иктисодиёти ривожланган мамлакатлардан булган Японияда-55%, Германияда - 54%, А^Ш да - 52 %, ^озогистонда - 25,6 %, Россияда -20 % ни ташкил этади. ЯИМ хажмини купайтириш тадбирларини аввало тадбиркорлар амалга оширади. Тадбиркор фаолиятисиз махаллий бюджет хам, ишчи уринлари хам булмайди. Тарихда булмаган "Аёллар дафтари", "Ёшлар дафтари", "Темир дафтар"нинг тадбири хам айнан тадбиркорларга боглик.

Инсоният жамиятининг бутун ривожланиш тарихи кадимги даврлардан бошланиб, ишлаб чикариш, айирбошлаш ва хизмат курсатиш каби йуналишлар, бирламчи хаётий эхтиёжларни кондириш билан чекланган. Кейинчалик онгли мехнатнинг пайдо булиши ва инсон тафаккури тараккиёти билан, улар йуналишлардан, тармоклар ва сохаларга такомиллашиб, бу сохаларни илмий асослаш оркали турли карашлар юзага келган. Кичик бизнеснинг таркаккиёт боскичидаги ахамияти, жумладан биз танлаган мавзудаги ва жахон олимлари илмий-назарий изланишлари, авваламбор, "тадбиркор", "тадбиркорлик", "бизнесмен" ва "бизнес" тушунчалари билан чамбарчас богликдир. Ана шу тушунчаларнинг асл мохиятини аникламасдан туриб, унинг бошкарувини такомиллаштиришга эришиб булмайди. Мазкур макола мавзуси асосида олиб борилган илмий-назарий изланишлар ва тадкикотлар замирида айнан тадбиркор ва тадбиркорлик, бизнесмен хамда бизнес тушунчалари кичик бизнес бошкарувини такомиллаштиришда дастлабки мухим омиллардан булиб, уларга атрофлича тухталиб утишни лозим деб топдик.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Назарий изланишлар шуни курсатдики, тадбиркорлик мохияти бир неча асрлардан бери куплаб хориж ва махаллий олимларимиз томонидан илмий жихдтдан урганилган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Хориж олимларидан, А.Смит, М.Вебер, Ж. Шумпетер, Л.Ф.Мизес, Ф.Хайек, П.Ф. Друкер, И.Кирцнер, А.В.Бусигин, А.И.Агеев, М.Г.Лапуст, С.Шимиллов, Б.А.Лешенко, П.А.Гурьянов, А.А.Дынкин, Я.С.Ядгаров, А.В.Кирилловларни киритиш мумкин. Мамлакатимиз олимларидан эса С.С. Гуломов, Б.А. Абдукаримов, Ф.Б.Абдукаримов, F.M. ^осимов, Т. Дустжанов, С.Салаев, Н.Х.Жумаев, М.М. Мухаммедов, МД. Пардаев, У.П. Умурзаков ва бошкалар томонидан таджик; этилган.

Хорижий адабиётларда тадбиркорлик нима ва ким тадбиркор эканлигини аниклаш буйича куплаб олимлар назарий карашларини келтирган булсалар-да, аммо хозирга кадар ягона мукаммал таъриф белгиланмаган ва халигача бу мавзу долзарблигигича колмокда. Америкалик олим П. Друкер бу хакда - "Ж.Б. Сей ушбу атамани муомалага киритган дастлабки кунларидан бери куп йиллар утди ва биз хали хам "тадбиркор" ва "тадиркорлик" -таърифлари хакида бош котиришни давом эттирмокдамиз" деб таъкидлаб утган.

Тадбиркорлик атамасини XVII асрда француз иктисодчиси Ричард Кантилон (1680-1734) томонидан киритилиб, унинг асосий ютуги шундаки, бу тушунчани биринчилардан булиб илмий асослади ва куйидаги фикрларини келтирди. - "Тадбиркор аввало воситачидир, у ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар уртасида бозорнинг бугинидир. Француз иктисодчиси Франсуа Куенсай (1694-1774) эса биринчилардан булиб тадбиркорлик нафакат воситачи, балки бизнес эгаси хам булиши мумкинлигини айтиб утди. Шу ёндашувдан сунг тадбиркорлик ва бизнес тушунчалари уртасида фаркларнишларни аниклаш олимлар эьтибор марказида булди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Дастлаб, биринчи маротаба XVIII асрда бизнесмен сузи Англия иктисодиётида пайдо булиб, у "мулк эгаси" маъносини билдирган. Бу хусусида замонавий иктисодиёт назариясини фан сифатида шакллантирган асосчилардан бири шотландиялик иктисодчи Адам Смит (1723-1790) тадбиркорлик назариясини ривожлантиришга катта хисса кушиб, "тадбиркор-бу узининг тижорат гоясини амалга ошириш ва натижада тадбиркорлик даромадини олишни максад килган, таваккал килишга тайёр булган капитал эгаси" яъни мулк эгаси сифатида таърифлаган. Яна бир француз иктисодчиси Жан Батист Сей (17671832) тадбиркорлик ходисасинини чукур тахлил килган холда, олим асосий эътиборини капитал даромад ва тадбиркорлик даромадига каратди. Ж.Б. Сей томонидан келтирилган тадбиркорлик даромадида - "унинг саноат кобилияти, истеъдоди, фаолияти, тартиб ва етакчилик рухи учун мукофот" ни ифодалаган.

Бу таърифдан шуни аникладикки, ушбу тадкикодчи учун саноат тадбиркори тадбиркорликда бирламчи уринни эгаллайди. Лекин А. Смит ва бошка бир катор олимлар учун кишлок хужалиги сохасидаги тадбиркорлик биринчи уринда булган. Бу албатта бутун дунёда иктисодиётнинг ривожланиш революцияси боскичи билан боглик булиб, дастлабки боскич - кул мехнати, ерлардан фойдаланиш билан боглик аграр иктисодиётдир. Юкорида келтирилган олимлар айнан иктисодиётнинг шу боскичида булганлиги сабабли, бу тушунчага реал холат нуктаи назаридан ёндашишган. Иккинчи боскич XVIII асрда вужудга келиб - саноат (машинасозлик мехнати) ривожланиш даврини бошлаган ва Ж.Сей карашлари айнан шу боскичга йуналтирилган. Кейинчалик иктисодиёт ривожланишининг бошка боскичлари такомиллашуви билан тадбиркорлик

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

атамасига чет эл ва махаллий олимлар янда кенгрок, шаклланган таърифлар келтирганлар. Бу хусусида макола давомида атрофлича тухталиб утамиз.

Немис жамиятшуноси М.Вебер(1864-1920) -"тадбиркорлик- бу даромад олишга каратилган иктисодий харакатлар, аммо хар кандай харакатлар эмас, балки факат капитални хисоблашга йуналтирилган харакатдир" деб таъкидлаб утса, австриялик ва америкалик иктисодчи Жозеф Шумпетер (1883-1950) эса узининг асарида - "тадбиркор керакли маблагга эришиш учун пулни тежамайди, ишлаб чикаришни бошлашдан олдин у маълум бир фойдани саклаб куймайди ва тадбиркор бутун жамиятга тегишли булган даромадларни уз ичига олади" деб ижтимой-иктисодий хаётда тадбиркорлик фаолиятининг не чоглик мухим эканлигини исботлади. Шумпетер бошка олимлардан фаркли равишда -"тадбиркор янги комбинацияларни амалга ошириш имкониятларидан фойдаланиб, факат инновация ва энергия гояси билан "куролланган" булиши керак" деб тадбиркорлик функцияларини аник комбинацияларга булиб, бир неча холатларини курсатган:

- Янгисини яратиш, яъни хали истеъмолчиларга номаълум булган у ёки бу товарнинг янги сифатини яратиш;

- Янгисини киритиш, яъни саноатнинг ушбу сохаси х,али деярли номаълум булиб, ишлаб чикариш усули тегишли махсулотни тижорат максадларида фойдаланишнинг янги усулидан иборат булиши мумкин;

- Янги савдо бозорини узлаштириш, яъни бу бозор илгари мавжуд булганлигидан катъий назар, мамлакатда ушбу соха хдли намойиш этилмаган бозор;

- Хом ашё ёки ярим тайёр махсулотнинг янги манбасини олиш. Бу манбанинг илгари мавжуд булганлигидан ёки мавжуд эмаслигидан катъий назар;

- Тегишли кайта ташкил этишни амалга ошириш, масалан, монопол мавкеини таъминлаш, ёки бошка корхонанинг монопол холатига путур етказиш.

Ушбу келтирилган комбинациялар негизида авваламбор, инновацион фаолият саноат билан богликлиги аникланиб, тадбиркорлик фаолиятининг мухим инновацион хусусиятлари кетма-кетлиги асосида очиб берилган. Шумпетер тадбиркорликнинг янги йуналишини киритиши, хозирги инновацион тадбиркорлик атамасининг шаклланишида хам мухим омиллардан эканлигини англаш кийин эмас.

Жахон иктисодиёти ривожланишининг боскичларида тадбиркорлик тушунчасини шакллантирган олимлар (1.1.-жадвалга каралсин) илмий тадкикотлари сабаб, хозирги вактда тадбиркорлик ривожланишнинг туртинчи боскичида.

Жахон иктисодиёти ривожланишининг асосий боскичлари

Иктисодиёт Боскич ривожланиш боскичлари турлари Иктисодий ривожланиш жараёнлари кетма-кетликда Уша даврдаги олимлар

I Милодий XV-XVII асрлар Жахон капиталистик бозорнинг пайдо булиши: буюк географик кашфиётлар колониялар пайдо булиши нарх инкилоби ишлаб чикариш даври Ричард Кантилон( 1680-1734) Франсуа Куенсай( 1694-1774)

II XVIII- XIX асрлар Жахон капиталистик бозорининг шаклланиши, жахон мехнат таксимотининг пайдо булиши ва ривожланиши: саноат инкилоби буржуа инкилоби ишлаб чикаришдан завод тизимига утиш Адам Смит (1723-1790) Жан Батист Сай( 1767-1832)

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

III XIX - XX асрнинг биринчи ярми Дунё иктисодиёти ва шу асосда глобал мех,нат таксимоти тизимини шакллантириш: электр инкилоби ички ёниш двигателлари дунёнинг иктисодий булиниши, монопол капитализмга утиш М. Вебер (1864-1920) Л. Мизес (1881-1973) Ж. Шумпетер (1883-1950)

IV XX асрнинг 50- йиллари-дан бошлаб, ^озирги кунгача Глобал мех,нат таксимоти тизимининг ишлаши, барча мамлакатлар иктисодиётининг узаро богликлигини мустах,камлаш: илмий технологик инкилоб интегракия жараёни Ф. Хайек (1899-1992) П. Друкер (1909-2005) А.В. Бусыгин (1907-1985) Израил Кирцнер (1930)

XX-асрнинг нуфузли бошкарув назариётчиларидан бири, америкалик олим Питер Друкер (1909-2005), Шумпетернинг ёндашувини такомиллаштириб, тадбиркорликни узига хос фаолият сифатида куриб чикди ва унинг мазмуни турли сохдлардаги инновациялар, шу жумладан менежмент билан богликлигини бизнес бошкаруви масалаларига багишланган китобида келтирган. А.В. Бусигин (1907-1985) эса товарларни ишлаб чикариш ва бозорга сотиш, тадбиркорлик фойдасини олишга йуналтирилган мавжуд иктисодий алокалар тизимига инновацион ёндашишга асосланган ишбилармонлик фаолиятининг бир шакли деб тадбиркорликда ишбилармонлик тушунчасини киритган.

Юкорида келтирилган таърифларни умумий тах,лил килиш жараёнида тадбиркорликни илмий англашнинг "биринчи тулкини"да Р.Кантилон, Ф.Куенсай, А. Смит, Ж.Б. Сай тадбиркорликни таваккалчилик хусусияти билан боглашса, "иккинчи тулкин" Ж. Шумпетернинг тадбиркорликни инновацион фаолият сифатида ажратиб курсатиши билан бошланиб, олим тадбиркорликни иктисодий усишнинг табиий омили сифатида "Ижтимоий-иктисодий тараккиётда доимо марказий ролни уйнайдиган шахс" деб тарифлайди. "Учинчи тулкин" нео-австрия мактабининг намоёндалари Людвиг фон Мизес, Фридрих фон Хайек ва Израэл Кирцнер томонидан уларнинг асарларидаги карашлари оркали амалга оширилди. Мизес менежер ва тадбиркорлик муносабатларини аникрок урганиб, ушбу икки жихдтни битта жараёнга бирлаштирди ва айнан тадбиркор рахбар сифатида хдракат килишини аниклаб, гоя унга тегишли менежер эса унга издош булиб, факат гояни узида мужассам этади. Гарчи маълум кобилиятларга эга менежер тадбиркорлик функцияларини бажаришга кодир булсада. "Учинчи тулкин"нинг асосий гояси - тадбиркорнинг мухим шахсий фазилатлари, яъни иктисодий ва ижтимоий вазиятнинг узгаришида тугри йул топа билиш кобилияти, бошкарув карорларини танлаш ва кабул килишда мустакиллик, бошкарув кобилиятларининг тула намоён булиши каби сифатларига каратилган. Л.Мизес ва Ф.Хайкнинг гояларини А^Шлик иктисодчи И.Кирцнер ривожлантирди ва унинг асарида "Тадбиркор бозорни мувозанатга келтирувчи куч" сифатида талкин этилди. Кирцнер билан Шумпетернинг карашларидаги асосий фарк шундаки, Кирцнер учун тадбиркорлик "янги мах,сулотларни ёки янги ишлаб чикариш усулларини жорий этиш эмас, балки янги мах,сулотнинг истеьмолчилар учун кутилмаган кийматга эга булганлигини куриш кобилиятидир".

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"Туртинчи тулкин" эса тадбиркорлик ривожланишининг хозирги боскичи булиб, интелектуал капитал ва молиявий капиталнинг бирлашуви ва буни фанда "интрапренерлик" дейилади. Интрапренерлик - бу узининг ёки карз маблаглари хисобига уз таваккалчилиги ва жавобгарлиги асосида амалга ошириладиган иктисодий фаолият. Асосий максад фойда олиш ва бизнесни ривожлантириш булиб, бу атама америкалик олим Г. Пиншо томонидан киритилган. Кейинчалик, тадбиркорлик амалиётида "startap" тушунчаси пайдо булиб, дастлаб инглиз мамлакатларида, сунг ХХ асрнинг 90-йилларида рус мамлакатларида ушбу атама инновацион лойихалар билан боглик булиб, янги бизнеснинг шаклланишини англатган. Шу уринда, тадбиркорликнинг инновацион хусусиятларини илмий жихатдан тадкик килишда хусусан, россиялик изланувчилардан А.И. Агеев, А.В. Кирилловларнинг ишларини келтиришимиз мумкин.

Юкорида айтиб утилган олимлар тадбиркор таваккалчилигига фаолият нуктаи назаридан ёндашиб, умумий кенг маънода таърифлашган. Бу уз навбатида тадбиркор ва тадбиркорлик тушунчаларининг мохиятини англашда чалкашликларга сабаб булмокда. Махаллий олимларимиз хам илмий-назарий тадкикотлари асосида тадбиркор ва тадбиркорлик категориясига куйидагича таърифлар беришган (1.2-жадвалга каралсин).

1.2-жадвал

Тадбиркор ва тадбиркорлик категориясига таърифлар

Муаллифлар Таърифи Манбаси

F.M ^осимов Тадбиркорлик пул топишнинг, бойлик туплашнинг яратувчанлик, бойликни купайтиришлик фаолиятидир, яъни ишлаб чикариш, хизмат курсатиш, ижодкорлик фаолиятидир. ^осимов F.М Менсжмент: Олий укув юртлари талабалари учун дарслик. Т.: Узбекистон, 2002. — 312 бет.-11 б

Т.Дустжанов С.Салаев Тадбиркорлик факат иктисодий соханинг турли туман даражаларидаги махсулот ишлаб чикариш жараёни, яъни сохибкорлик. Т.Дустжанов ва С.Салаев Иктисодиёт ва тадбиркорлик асослари. Укув кулланма. -Т.: "IQTISOD-MOLIYA". 2006 й.

Б.А.Абдукаримов, Ф.Б. Абдукаримов "Тадбиркор" ва "Ишбилармон" атамалари бир-бирига якин тушунчалар булиб, улар ташаббускор, эпчил, уддабурон, серхаракат инсонларни номлайдиган терминлардир. Б.А.Абдукаримов, Ф.Б. Абдука-римов.Савдо иктисодиёти. Укув кулланма.-Т.:"Узбекистон миллий энциклопедияси"ДИН, 2013.-31 б.

У.П.Умурзаков, А.Ж. Тошбоев Тадбиркорлик - ижтимоий-иктисодий натижага эришиш максадида товар ва хизматларни ишлаб чикариш ва айирбошлашни ташкил этиш буйича мулкдорларнинг ёки уларнинг вакилларининг онгли ва максадли иктисодий фаолиятидир. У.П. Умурзаков, А.Ж. Тошбоев Кичик бизнес ва тадбиркорлик Укув кулланма. Тошкент: "Сано - стандарт", 2014 й. 480 б. - 11 б.

М.М. Мухаммедов Тадбиркорлик фаолияти - бу фойда олишга каратилган янгилик, М.М.Мухаммедов, Н.А. Ками-лова Экономическая

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

таваккалчилик ва ихтиролардан фойдаланган холда амалга ошириладиган иктисодий фаолиятдир. теория - Учебное пособие. - "TURON NASHR" Самарканд 2020 й. 476 180 - 181 б.

МД.Пардаев, Т.Х.Мамасоатов, А.А.Муродкобилов Тадбиркор дейилганда, юридик шахс ташкил этган холда ва ташкил этмасдан конуний асосда жамият эхтиёжларини кондиришга каратилган тадбиркорлик фаолияти билан шугулланувчи жисмоний шахс тушунилади. МД. Пардаев, Т.Х. Мамасоатов, А.А.Муродкобилов Кичик биз-нес ва хусусий тадбиркорлик: ривожланиш муаммолари ва ечимлари.Монография. Тошкент - 2013 й. 23 б.

Ривожланиш даражалари буйича тадбиркорликни уч боскичли таснифи П.А. Гурьянов томонидан таклиф этилиб, булар куйидагилардан иборат:

- классик тадбиркорлик, яъни тадбиркорликнинг юкори (элита) катлами хисобланиб, таваккалчилик билан боглик булган инновацион ишлаб чикариш фаолиятининг махсус тури.

- иктисодий тадбиркорлик - бу тадбиркорликнинг кенг таркалган тури булиб, классик тадбиркорликдан асосий фарки шундаки, у инновацион ишлаб чикариш ва янги комбинацион омилларни яратишга хос эмас.

- спекулятив тадбиркорлик эса бу тадбиркорликни ривожлантиришнинг энг паст боскичи саналиб, купинча куча тадбиркорлари ёки ноконуний фаолият олиб бораётган тадбиркорлардир. Ушбу турдаги тадбиркорлик кам холларда учрайди, у ниманидир ишлаб чикаради ва асосан кайта сотиш билан, ёки оддий чайковчилик билан шугулланиб, купинча харидорларни йулдан оздириш ёки сифатсиз хизматларни курсатиш билан боглик.

MUHOKAMA

Бу таснифлаш тадбиркорлик мохиятини тугри бахолашда мухим ахамиятли булиб, бизнингча, тадбиркорлик хусусиятларини тулик очиб беришда уларнинг турлари куйидагича: юкори инновацион тадбиркорлик, ананавий тадбиркорлик, агрессив тадбиркорлик деб номланишини уринли деб хисоблаймиз.

Юкорида келтирилган таърифлар иктисодиётнинг ривожланиш боскичларида шаклланиб келишидан катъий назар, хозирги кунгача тадбиркор ва тадбиркорликнинг ягона мукаммал таърифи кабул килинмаган. Эътиборли жихати, илмий изланишлар жараёнида шуни аникладик-ки, куплаб олимлар тадбиркор ва тадбиркорликни бир бутун тушунча сифатида таърифлаб, уни таваккалчилик билан изохлашди. Аммо биз шу хулосага келдикки, таваккалчилик фаолиятга эмас, аксинча шахсга нисбатан ишлатилиши лозим. Яъни таваккалчилик тадбиркор томонидан амалга оширилади ва бу айникса юкори инновацион тадбиркорликка хосдир. Таваккалчилик асосида инновацион технологияларга асосланган узининг кичик бизнесини бошлаб, бутун дунёга машхур булган бундай шахслар: Г.Форд, Б. Гейтс, С. Жобс, И. Маск ва бошкаларни келтиришимиз мумкин.

Ананавий тадбиркорликда таваккал килишга мойиллигик эхтимоли булса-да, тадбиркорлар тавакклал килиб янги технологияларни жорий килишдан кочишади, бу

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

уларда инкилобий фикрлаш доирасининг пастлигини англатиб, улар ривожланиш боскичи (ракамли иктисодиёт)дан четда колиб кетишади.

Агрессив тадбиркорликда эса тадбиркорлар таваккалчиликдан умуман йирок холда, улар интелектуал (моддий ва маънавий) колок ёки молиявий жихатдан маълум рерурсларга эга булмайдилар.

Бундан шуни хулоса килиш мумкинки, тадбиркор таваккалчилиги - бу тадбиркорлик фаолияти санъатининг кирраларини билувчи тадбиркорнинг прогноз (олдиндан кура билиш) килиш кобилиятидир. Демак, тадбиркорлик салохиятига эга булмаган дуч келган киши ёки соха вакили тадбиркор таваккалчилигини амалга оширолмайди. Бу фикримизнинг тасдиги сифатида шу сохада изланиш олиб борган олимлар тадбиркорнинг куйидагиларга эга булиши лозимлиги яъни, -"фаолият сохасини профессионал билиш, маълум микдорда маркетинг фаолияти, бошкарув билимлари, ишлаб чикариш тажрибаси, жалб килинадиган ресурс ва пул маблаглари, бозордаги урни ва уз имкониятларини тугри бахолай олиш, иктисодий фикрлаш, ишлаш маданияти, амалий тажриба, ишлаб чикаришни ташкил этиш, максадга эришиш ва фойда олиш учун уз таваккалчилигига ишониб харакат килиш, бозор имкониятларини тахлил килиш ва фойдаланиш" кабиларга эга булиш кераклигини айтишган.

Махаллий олимларимизнинг хам илмий карашларини урганиш, уларга назарий ёндашиш жихатидан ва берилган таърифларнинг купайиб кетганлигини инобатга олган холда, тадбиркор ва тадбиркорлик таърифи мазмунини янада бойитиш максадида, уларни бир бутун тушунча эмас, балки алохида категория сифатида куйидагича таъриф беришни лозим деб топдик:

Тадбиркор - бу юридик ёки жисмоний шахснинг ишлаб чикариш, хизмат курсатиш фаолиятида нау-хао асосида капитал ва ресурслардан оптимал фойдаланиб, юкори даромадни кузлаган ишбилармон киши хисобланади.

Тадбиркорлик - бу ижтимоий эхтиёжларга зид булмаган холда, тадбиркорнинг нафакат уз манфаати балки, жамият ва давлат равнаки йулида, истеъмолчи эхтиёжини кондириш оркали фойда олишга каратилган харакат яъни иктисодий жараён тушунилади.

Аник ва оддий ифода этилган бу таърифимизнинг бошка таърифлардан фаркли жихати шундаки, унда тадбиркор тадбиркорлик фаолиятида нафакат биринчи уринда уз таваккалчилиги асосида фойдани кузлаши, балки шу фаолияти жамият ва давлатнинг манфаатига путур етказмаслигини инобатга олиши лозим. Ижтимоий эхтиёжларга зид булмаган фаолият билан шугулланиши керак.

Ижтимоий эхтиёжларга зид булган фаолиятга: турли экстремистик харакатлар, наркобизнес, коррупцион харакатлар ва бошкаларни мисол килишимиз мумкин. Юкорида киритган агрессив тадбиркорлик бунинг яккол мисолидир.

Айрим тадкикотчилар тадбиркорликни - бизнес ва тадбиркорни-бизнесмен деб, бу тушунчани факат таржима сифатида бахолашса, айрим олимлар эса "Бизнес" тушунчаси "Тадбиркордан" анча кам маънога эга деб асослашади. Бу тушунчаларнинг хам хозирги кунгача ягона мукаммал таърифи кабул килинмаган булиб, уларнинг мохиятини аниклаш турли тушунмовчиликларга олиб келмокда. Биз эса, аксинча бизнес тушунчаси тадбиркорликдан анча кенг маънода эканлигини таъкидлаб утмокчимиз. Бу борада М.Мухаммедовнинг карашларини келтириш уринли -" Бизнес - бу тадбиркорликдан анча

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кенгрок булиб, нафакат тадбиркорликни, балки фойда олишга каратилган хар кандай фаолият" назарда тутилган.

Бу борада яна бир катор гарб олимлари узларининг карашларини келтирганлар. Жумладан, профессор Оуен -"Бизнес - бу бозорда сотиладиган товарларни ишлаб чикарадиган ва таркатадиган ёки хизматларни маълум нархларда такдим этадиган хар кандай корхона" деб таърифласа, Кит Давис эса, - "Бизнес - фойда олиш максадида инсонларнинг иктисодий эхтиёжларини кондирадиган хар кандай тижорат фаолиятининг шакли сифатида" келтирган. Скиннер ва Леванцевичлар - "Бизнес - бу узаро манфаатлар ва фойда олиш учун, товар, хизмат ёки пулни алмаштириш" деб бу тушунчани тор маънода таърифлашган. ХУЛОСА

Биз эса бу тушунчага таъриф беришдан олдин, аввало унинг мохиятини аниклашга урундик. Бизнес универсал суз булиб, у бутун дунёга таркалган ва майдони кенг тушунчадир. Х,озирги замонавий даврда бизнеснинг тушунчалари, фаолияти ва турлари купайган. Бу албатта иктисодиётнинг ривожланиши билан боглик холда, бизнеснинг микёсини хам узгаришига сабаб булади. Ананавий таърифларга кура, бизнес шунчаки одамлар хохлаган йоки керакли нарсалар билан алмашиш, савдо килиш ва тижорат килишни англатарди. Лекин, унинг тадбиркорликдан фаркини илмий жихатдан асослаш хозирги кундаги долзарб муаммолардан саналади. Бизнингча, тадбиркорлик фаолияти бизнесдан фаркли равишда, ишлаб чикариш, хизмат курсатиш ва иш бажариш кабилар билан чегараланган. Илмий изланишлар жараёнида бизнесмен ва бизнес тушунчаларига ягона мукаммал таъриф келтирилмаганлигини инобатга олган холда, уларни куйидагича таърифладик.

Бизнесмен - бу мулкий жавобгарлик асосида юрик шахс ташкил этган ёки ташкил этмаган (якка тартибдаги тадбиркордан тортиб, халкаро корпорациягача) холда, фойда олишни кузлаган ишбилармон шахс.

Бизнес - бу инсонларнинг эхтиёжлари, талабларини кондиришга каратилган инсониятнинг барча фаолиятларини камраб олган, товар ва хизматларни ишлаб чикариш, таркатиш, сотиш ва тижорат килиш булиб, фойда олишга каратилган барча иктисодий фаолиятнинг комбинациясидир.

Демак, бизнес тушунчаси, тадбиркорлик тушунчасидан анча кенг маънога эга эканлигини келтирган таърифимиз яккол исботлайди. Шундай килиб, тадбиркорлик фаолияти бизнеснинг бир шакли сифатида намоён булиб, унинг турли йуналишларида амалга оширилади.

Тадбиркорликнинг бир нечта турлари булиб, мамлакат иктимоий-иктисодий тараккиётида мухим ахамиятга эга булган, иктисодиётимизда назарий ва амалий жихатдан нисбатан янги тушунча - ижтимоий тадбиркорлик тугрисида тухталиб утишни жоиз билдик. Ижтимоий тадбиркорликнинг тадбиркорлик ва бизнесдан фаркли жихати, уз манфаати йулида фойда олишга каратилмаган булиб, жамиятдаги ижтимоий муаммоларни бартараф этишга йуналтирилган. Яъни ёшларни иш билан таъминлаш, атроф-мухит ифлосланиши, таълим сохасидаги муаммолар, ногиронларни ишга жойлаштириш, камбагаллик, уйсизлик, очликни бартараф этиш каби муайян худуд, мамлакат ва жахон микёсидаги муаммоларни хал килиш билан боглик. Бу тушунча хориж (Европа Иттифоки, Осиё, А^Ш, Россия,) мамлакатларида 1980-йилда шаклланиб, 2000-йилларда янада

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ривожланган. Узбекистонда эса ижтимоий куллаб-кувватлашни асосан давлат амалга оширади. Мамлакатда ижтимоий ёрдамга мухтож ахоли катламига нафакат давлат, балки ижтимоий тадбиркорлар хам жалб килинсагина инсонлар хаёт фаровонлиги янада мустахкамланади.

Ижтимоий тадбиркорлик замонавий жамиятга тадбиркорликнинг ижтимоий катлам учун самара келтирувчи алтернатив фойдани таклиф этади (масалан: интернет тезлиги, ижтимоий платформалар яратиш). Бу соха узини узи молиявий жихатдан таъминлайди. Фаолиятидан тушган фойда кайтадан ушбу сохага йоки бошка бир ижтимоий бизнесни бошлаш учун инвестицияланади. Бу жараёнларнинг мохиятини аникрок тушуниш учун ижтимоий тадбиркор ва ижтимоий тадбиркорлик тушунчаларини таърифлаб утсак.

Ижтимоий тадбиркор - бу муайян мулкка, соха йуналиши буйича интеллектуал билим салохиятига эга булган, инновацион лойихалар асосида ижтимоий муаммоларга ечим топадиган ташаббускор шахс.

Ижтимоий тадбиркорлик - бу ижтимоий, маданий ва экологик муаммоларни бартараф килишда кунгилли йоки нодавлат ташкилотлар билан биргаликдаги ижодкорлик (максадни белгилаш ва муаммони хал килиш) фаолияти.

Демак, ижтимоий тадбиркорлик, ижтимоий тадбиркор ва ижтимоий корхона (нотижорат ташкилот) асосида жамият фаровонлигини таъминлайди. Тадбиркорликнинг бу тури айрим жихатлари билан юкори инновацион тадбиркорликка хосдир.

Тадбиркорлик фаолиятининг дастлабки боскичи булган ва ижтимоий соханинг ривожига катта хисса кушаётган иктисодий тармоклардан бири - кичик бизнес хисобланади. Узининг кичик бизнес деган номига карамасдан, барча тараккий топган давлатлар иктисодий кудрати бу фаолият турининг канчалик ривожланганлиги билан бахоланади. Ривожланган мамлакатларда 60-йиллар охири ва 70-йиллар боши кичик бизнеснинг гуллаган даврига тугри келиб ва хозирга кадар хам уз урнини мустахкамлаб келмокда. Кичик бизнес куп давлатларда тадбиркорликнинг динамик кисми булиб, миллий иктисоднинг усиши учун мухим тармок сифатида шаклланди.

REFERENCES

1. Ш.М.Мирзиёев Худудларда тадбиркорликни ривожлантириш ва ахоли бандлигини таъминлаш борасида видеоселлектор йигилишидаги маърузасидан. 08.04.2021 йил.

2. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. "Узбекистонда кичик тадбиркорлик" Тошкент - 2020 й. статистик туплами маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган.

3. Шумпетер Й. Теория экономического развития. Пер. с нем. М.: Изд-во Прогресс, 1982. 159 с.

4. Шумпетер Й. А. Теория экономического развития. Капитализм, социализм и демократия / (предисл. В.С. Автономова; пер. с нем. В.С. Автономова, М.С. Любского, А.Ю. Чепуренко; пер. с англ. В.С, Автономова, Ю.В. Автономова, Л.А. Громовой, К.Б. Козловой, Е.И. Николаенко, И.М. Осадчей, И.С. Семененко, Э.Г. Солаева). - М.: Эксмо, 2008.-864 с.

5. Макс Вебер. Хозяйство и общество: очерки понимающей социологии: в 4 т. (пер. с нем.); сост., общ. ред. и предисл. Л.Г. Ионина; Нац. исслед. ун-т «Высшая школа экономики». - М. : Изд. дом Высшей школы экономики, 2016. 447 с.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

6. Мизес Л. Человеческая деятельность: трактат по экономической теории /пер. с 3-го испр. англ. изд. А. В. Куряева. — Челябинск: Социум, 2005. - 878 с.

7. Фридрих Август Фон Хайек - Индивидуализм и экономический порядок (1948) Изложение доклада, которым открылась дискуссия по обозначенной в его заголовке теме на конференции в Мон-Пелерин, Швейцария, в апреле 1947 г. 85 с.

8. Хайек фон Ф.А. Познание, конкуренция и свобода. Пер. с англ. - СПб.: Пневма, 1999.

9. Друкер П.Ф. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы - М., 1992.

10. Друкер П.Ф. Практика менеджмента: Пер. с англ. М.: Вильяме, 2000. 206 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Кирцнер И. Конкуренция и предпринимательство. Пер. с англ. под ред. доктора экономических наук, профессора А.Н. Романова. ЮНИТИ Москва, 2001. 239 с.

12. Бусигин А. В. Предпринимательство. Основной курс. Ч. 1. М.: Фирма «Интерпракс», 1994. 73с.

13. Grebel T. Entrepreneurship: a new perspective - N.Y., Routledge, 2004.

14. Лапуст М.Г. Предпринимательство. 4-е изд., испр. И доп. - М.: ИНФРА-М, 2007.

15. Ядгаров Я.С. История экономических учений: Учебник. 4-е изд.,перераб. и доп.-М.: ИНФРА-М, 2006.148с.

16. Лапуст М.Г. Предпринимательство. 4-е изд., испр. И доп. - М.: ИНФРА-М, 2007. 6 с. .

17. Дынкин А.А., Стерлин А.Р., Тулин И.В. и др. Предприниматель в конце XX века. -М.: Наука, 1992.

18. Шимилов С. Стратегия современного предпринимательства и социального развития корпораций / Под ред. М.Н. Кулапова - М.: издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2004.

19. Агеев А.И. Предпринимательство. 4-е издание, расширенное и дополненное. Москва Институт экономических стратегий РУБИН 2016. 38.

20. Кириллов А.В. Международный опыт развития малого и среднего инновационного предпринимательства и возможности его применения в российской экономике. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. Москва-2015.

21. Гурьянов П.А. О предпринимательстве // Современные научные исследования и инновации. 2011. №3 электронный ресурс: URL: https://web.snauka.ru/issues/2011/07/1453

22. Лешенко Б.А., Матмуродов Ф.М., Бекбасова А.А. Тадбиркорлик фаолиятини бошкариш асослари. Укув кулланма. Тошкент-2004 й.104 б.

23. Rakhmonovna M. D. A System of Government Regulation and Support Measures to Improve Small Business Governance in the Digital Economy //Academic Journal of Digital Economics and Stability. - 2022. - Т. 14. - С. 93-97.

24. Rakhmonovna M. D. Foreign Experience In Regulating And Supporting Small Business By The State //Eurasian Journal of History, Geography and Economics. - 2022. - Т. 5. - С. 2226.

25. Rakhmonovna M. D. TASKS AND SOLUTIONS TO IMPROVE SMALL BUSINESS IN THE DEVELOPMENT OF THE DIGITAL ECONOMY //Conferencious Online. - 2021. -С. 57-60

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

26. Rakhmonovna M. D. METHODOLOGICAL BASIS, FORMS, METHODS AND PROPERTIES OF SMALL BUSINESS AND ITS MANAGEMENT 2021

27. Rakhmonovna M. D. UNDERSTANDING THE ESSENCE OF ENTREPRENEURSHIP AND BUSINESS IS THE BASIS FOR IMPROVING SMALL BUSINESS MANAGEMENT

28. Makhmudova D., Kholikulov A. FINANCIAL SUPPORT OF SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREPRENEURSHIP IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN //Интернаука. - 2020. - №. 4-3. - С. 38-39

29. Rakhmonovna, Makhmudova Dilbar. "RESEARCH PARK." (2021).

30. Dilbar, M. METHODOLOGICAL BASIS, FORMS, METHODS AND PROPERTIES OF SMALL BUSINESS AND ITS MANAGEMENT.

31. М.Д.Рахмоновна СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УПРАВЛЕНИЯ МАЛЫМ БИЗНЕСОМ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ. VIII Международная научно-практическая конференция «SCIENCE AND EDUCATION IN THE MODERN WORLD: CHALLENGES OF THE XXI CENTURY» 2021. Том. 2. С. 40-43

32. MD Rakhmonovna "The Role and Importance of Small Business in Shaping the Digital Economy" American Journal of Economics and Business Management 4 (8), 82-90, 2021

33. D.Maxmudova "РА^АМЛИ ЩТИСОДИЁТДА КИЧИК БИЗНЕС ИСТЩБОЛЛАРИ" Science and innovation 1 (A6), 516-523, 2022

34. D. Maxmudova "Ракамли иктисодиётни шакллантириш асосида кичик бизнеснинг бошкарув тизимини такомиллаштириш" Science and innovation 1 (A5), 440-448, 2022

35. С.С. Fуломов Тадбиркорлик ва кичик бизнес. Укув кулланма. "ШАР^" нашриёт матбаа. Тошкент 2002 й. 365 б.

36. У.П. Умурзаков, А.Ж. Тошбоев Кичик бизнес ва тадбиркорлик Укув кулланма. Тошкент: "Сано - стандарт", 2014 й. 480 б.

37. М.М.Мухаммедов, Н.А.Камилова Экономическая теория - Учебное пособие. -"TURON NASHR" Самарканд 2020 й. 476.

38. Словари и энциклопедии на Академике academic.ru электронный ресурс: http s://dic.academic.pro/searchall.php? SWord=АНТРЕПРЕНЕРСТВО&styp e=0

39. https://bizcommunicationcoach.com/what-is-a-business-definition-of-business-scope/

40. https://vawilon.ru/statistika-biznesa/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.