Научная статья на тему '«ҲАР БИР ОИЛА – ТАДБИРКОР«» КОНЦЕПЦИЯСИ ВА УНДАГИ ИННОВАЦИОН ҒОЯЛАР (ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ)'

«ҲАР БИР ОИЛА – ТАДБИРКОР«» КОНЦЕПЦИЯСИ ВА УНДАГИ ИННОВАЦИОН ҒОЯЛАР (ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

149
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали / дунѐвий давлат / бозор иқтисодиѐти / «оилавий бизнес» / «оилавий тадбиркорлик» / «оилавий касаначилик» / хусусий тадбиркорлик / инновация / урбанизация / қонун устуворлиги / ижтимоий-сиѐсий тузум. / human capital / secular state / market economy / family business / family entrepreneurship / family home-work / private entrepreneurship / innovation / urbanization / rule of law / social-political system

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жамшид Бекматович Давлетов

Ушбу мақолада «Ҳар бир оила – тадбиркор» концепцияси ва ундаги инновацион ғоялар таҳлил қилинган бўлиб, ушбу жараѐнда кичик бизнес ва тадбиркорликни кенгайтириш ва янада ривожлантириш учун бизнеснинг янги ташкилий-ҳуқуқий шакли сифатида оилавий бизнес, яъни «Ҳар бир оила – тадбиркор» концепцияси ва унинг инновацион моҳияти ѐритиб берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF "EVERY FAMILY IS AN ENTREPRENEUR" AND ITS INNOVATIVE IDEAS (SOCIAL-PHILOSOPHICAL ANALYSIS)

In this article, there was analyzed the concept «Every Family is an Entrepreneur» and its innovative ideas and in this process there were illustrated the concept of family business, i.e. the concept of «Every Family is an Entrepreneur» and its innovative essence, as a new organizational and legal form of business for the development and expansion for small business and entrepreneurship.

Текст научной работы на тему ««ҲАР БИР ОИЛА – ТАДБИРКОР«» КОНЦЕПЦИЯСИ ВА УНДАГИ ИННОВАЦИОН ҒОЯЛАР (ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ)»

«ХДР БИР ОИЛА - ТАДБИРКОР«» КОНЦЕПЦИЯСИ ВА УНДАГИ ИННОВАЦИОН ГОЯЛАР (ИЖТИМОИЙ - ФАЛСАФИЙ ТА^ЛИЛ)

Жамшид Бекматович Давлетов

Урганч давлат университети фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада «Х,ар бир оила - тадбиркор» концепцияси ва ундаги инновацион гоялар тахлил килинган булиб, ушбу жараёнда кичик бизнес ва тадбиркорликни кенгайтириш ва янада ривожлантириш учун бизнеснинг янги ташкилий-хукукий шакли сифатида оилавий бизнес, яъни «Х,ар бир оила -тадбиркор» концепцияси ва унинг инновацион мохияти ёритиб берилади.

Калит сузлар: инсон капитали, дунёвий давлат, бозор иктисодиёти, «оилавий бизнес», «оилавий тадбиркорлик», «оилавий касаначилик», хусусий тадбиркорлик, инновация, урбанизация, конун устуворлиги, ижтимоий-сиёсий тузум.

THE CONCEPT OF "EVERY FAMILY IS AN ENTREPRENEUR" AND ITS INNOVATIVE IDEAS (SOCIAL-PHILOSOPHICAL ANALYSIS)

Jamshid Bekmatovich Davletov

Urgench State University, Doctor of Philosophy

ABSTRACT

In this article, there was analyzed the concept «Every Family is an Entrepreneur» and its innovative ideas and in this process there were illustrated the concept of family business, i.e. the concept of «Every Family is an Entrepreneur» and its innovative essence, as a new organizational and legal form of business for the development and expansion for small business and entrepreneurship.

Keywords: human capital, secular state, market economy, family business, family entrepreneurship, family home-work, private entrepreneurship, innovation, urbanization, rule of law, social-political system.

КИРИШ

Ишчи ресурслари етарли ривожланган, хар йили мехнат жараёнига 450 мингдан зиёд ёшлар кушилаётган Узбекистон учун янги иш уринларини

яратиш, ахолини, айникса ёшларни бандлигини таъминлаш мураккаб, долзарб масалалардан биридир. Чунки, Узбекистан халкининг дунёвий давлат куриш йулидаги бош стратегик максади - конун устуворлигига ва бозор иктисодиётига асосланган хукукий демократик давлат барпо этиш экан, бу албатта, оила институти, унинг манфаатлари хамда инсон капиталининг ижтиомий - хукукий химояси билан узвий боглик масала хисобланади. Шу жихатдан оилавий муносабатларда тадбиркорлик маданиятини янада ривожлантириш, оилаларни ижтимоий-иктисодий мустахкамлаш хамда фукароларимиз учун хар томонлама муносиб хаёт шароитларини яратиб бериш йулида мамлакатимизда олиб борилаётган ишларни хам конуний, хам амалий жихатдан янада кучайтириш мухим хисобланади. Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 7 июнда кабул килган «Х,ар бир оила -тадбиркор» дастурини амалга ошириш тугрисида»ги Карорида айнан ушбу максадни руёбга чикариш назарда тутилган. Шу пайтгача илмий лексиконда «оилавий бизнес», «оилавий тадбиркорлик», «оилавий касаначилик» каби тушунчалар ишлатиларди, улар мохиятан оила тадбиркорлигини англатарди. Юкоридаги Карорда «хар бир оила - тадбиркор» ёки «тадбиркор оила» тушунчаси истеъмолга киритилди.

Хуш, ушбу атамаларнинг ижтимоий-фалсафий талкини кандай? Уларда асосий эътибор нимага каратилади? Уларда ижтимоий-иктисодий жихат устуворми ёки оила, оилавий кадриятлар? Бу саволлар умумий илмий хусусиятга эга, уларга жавоб излаш мавзуни илмий, ижтимоий-фалсафий талкин килишдир. Янги давр фалсафасининг асосчиси Р.Декарт айтганидек: «аввал сузлар мохиятини аникланг, ана шунда сиз кишиларни улар киладиган хатоларнинг ярмидан халос киласиз»[8, 278].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Айтиш лозимки, бугунги кунда кичик бизнес ва тадбиркорликни кенгайтириш ва янада ривожлантириш учун бизнеснинг янги ташкилий-хукукий шакли сифатида оилавий бизнесни, яъни «Х,ар бир оила - тадбиркор» концепцияси ва унинг инновацион мохиятини конуний белгилаб куйиш вакти келди. Хрзирги вактда яна бир мухим масала - мамлакатимиз иктисодиётида кичик бизнес, биринчи навбатда хусусий тадбиркорлик, жумладан оилавий тадбиркорликнинг роли ва улушини янада кенгайтиришни таъминлай оладиган концепцияни кабул килиш ва инновацион мохиятга эга кластерларни яратиш масаласи биз учун долзарб булиб колмокда.

«Х,ар бир оила - тадбиркор» деганда тадбиркорлик билан шугулланиш имконига эга оилалар, тадбиркорлик субъектлари, уз мехнатидан фойда, маблаг олишни назарда тутган кишилар гурухи тушунилади. Мазкур гурух ядросини оила, оила атрофига бирлашиб умумий фаолият олиб борувчи субъектлар ташкил этади. Купинча тадбиркорлик фаолиятининг бош субъектлари - эр-хотиндир. Бу субъектларнинг ташаббуси, маблаглари хисобига у ёки бу фаолият турини, хизмат курсатишни ташкил этиш имкони пайдо булади. Уз маблагларини, мулкини тиккан субъектлар, табиий равишда улардан фойда, маблаг орттиришни режалаштиради. Хусусий мулкдан фойдаланиш ва тадбиркорлик фаолияти жараёнида ушбу хусусий мулкни кенгайтириш, ривожлантириш хар кандай тадбиркорликнинг асосини ташкил этади.

Мутахассисларнинг таъкидлашича, тадбиркорлик куйидаги тамойилларга таянади:

- бозор талабига кура мустакил иктисодий фаолият олиб бориш;

- фойда олишдан иборат максадга эга булиш;

- иктисодий масъулият ва мажбуриятни уз зиммасига олиб, таваккалига иш кила билиш;

- янгиликка интилиш;

- белгиланган конун-коидаларга риоя килиш;

- тадбиркорлик сирини саклаш;

- ижтимоий масъулиятни хис этиш, яъни уз жамоаси, халки фаровонлиги-ни таъминлашни уз фаолиятининг асосий йуналиши деб билиш ва х.к[7, 12]. Агар ушбу тамойиллар ва талаблардан келиб чиксак оилавий тадбиркорлик -мустакил, ихтиёрий иктисодий фаолият, фойда куриш - максади, таваккал килиш - иш юритиш усули, янгиликка, инновацияга интилиш хусусий мулкни ривожлантириш кафолатидир. Куриниб турибдики, бозор иктисодиёти механизмлари оилавий тадбиркорликда тула ишлайди, улар мустакил иктисодий фаолиятга максадга йуналтирилганлик бахш этади, хусусий ва ижтимоий манфаатларни уйгунлаштиради.

Узбекистонда ахолининг моддий шароитларини яхшилаш утган ун йилликларда кукка кутариб макталган булса - да, реал хаётда силжиш руй бермади. Ахоли хаёт тарзидаги урбанизация атиги 35 % атрофида экан. Шунинг учун хам юкоридаги Кдрорда «Х,ар бир оила - тадбиркор» дастурида кузда тутилган максад «ахолининг моддий шароитларини тубдан яхшилаш, турмуш тарзи сифати ва даражасида сезиларли ижобий узгаришлар амалга оширилишини таъминлашга каратилган» деб курсатилади[3,5]. Демак «оилавий

тадбиркорлик» атамаси нафакат мустакил иктисодий фаолият, энг аввало ахолининг моддий шароитларини тубдан яхшилаш, турмуш тарзи сифатини, урбанизацияни юксалтиришдадир.

Турмуш тарзи, урбанизация факат кир ювиш машинаси, автомобилгина эмас, У Wi Fi, шахсий компьютер ёки ноутбук, интералокалар воситалари, дунё халклари билан эркин борди-келди килиб яшаш, юксак сервис, тиббий хизматни уйда, узига кулай вактда олиш, иссиклик ва ёриткич манбаларидан хеч кандай чекланишсиз, узилишсиз фойдаланиш хамдир. Шахсий талаб ва эхтиёжларни кондиришнинг энг самарали, илгор давлатлар синовидан утган шакли - тадбиркорлик, узига узи хизмат килиш. Оилавий тадбиркорлик ахолининг, кишиларнинг ранг-баранг талаб ва эхтиёжларини тула кондиришнинг энг самарали шакли хисобланади [10, 265]. Чунки тадбиркорлик фаолияти кишиларнинг аник талаб ва эхтиёжларининг буюртмаси негизида юзага келади. Качонки шундай буюртма мавжуд экан, кишилар хак тулаб сотиб олишга тайёр экан, факат шу такдирдагина тадбиркорлик янгилик, янги хизмат тури сифатида пайдо булади, ташкил этилади. Талаб ва эхтиёж, янгиликка, янги хизмат турига хак тулаш имкони мавжуд жойдагина тадбиркорлик субъектлари билан ахоли уртасида «бозор иктисодиёти конунларига мувофик келадиган цивилизациявий муносабат шаклланади» [9, 145].

НАТИЖАЛАР

Тадбиркорлик халкимизга хос ижтимоий-тарихий фазилат эканини адабиётлар курсатади[6, 72]. Аммо уни давлат томонидан кенг куллаб-кувватланиши, давлат иктисодий сиёсатининг асосий максади сифатида келиши мутлак янги ходиса, инновациядир. Ижтимоий-сиёсий тузум, давлат хеч качон бугунгидек, тадбиркорликни, оилавий бизнесни бу даражада кенг ва фаол куллаб-кувватламаган. Кейинги икки йил ичида тадбиркорлик ва инновацион ривожланишни таъминлашга 8 та конун, 30 дан зиёд Президент Фармонлари ва Карорлари кабул килинди. Масалан, Президентимизнинг «2019-2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш тугрисида»ги Фармони (2018, 21 сентябрь) да «ички ва ташки бозорларда ракобатдош махсулотлар турларини кенгайтириш», «замонавий инновацион гоялардан фойдаланиш», «инсон капиталини ривожлантириш» кабилар вазифа килиб белгиланган[4, 3]. Мазкур вазифаларни янгиликка интилиш, инновацион гоялардан фойдаланиш фаолияти тамойили булган тадбиркорларсиз амалга ошириш кийин. Бугун оилавий тадбиркорлар

баликчилик, паррандачилик, куёнчилик, чорвачилик, касаначилик, хунармандчилик каби турли-туман фаолият турлари билан шугулланмокда. Масалан, ахолининг талаб ва эхтиёжларига мувофик Хоразм вилоятида 22-25 минг тонна балик етиштирилиши лозим. Бирок 2017 йили бу талаб-эхтиёжларнинг 40-42 % гина кондирилган холос. Хдтто вилоят балик махсулотларини экспорт килиши мумкин. Бугун Хоразмда 568 та баликчилик хужалиги мавжуд, уларнинг 75 % ни оилавий тадбиркорлар ташкил этган ва бошкаради. Уларга 7757 гектар табиий ва 3225 гектар сунъий хавзалар бириктирилган. 2018 йилда вилоятда 80 та лойиха амалга оширилди, уларга 31 миллиард 126 миллион сум йуналтирилди. Шундан 24 миллиард 526 миллион сумдан ортиги банк кредиторларидир[5, 2]. Долган маблагларни тадбиркор-ларнинг узлари тулаган.

Давлатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёев 2017 йилнинг январь ойида Хоразм вилоятида булганида Хива туманидаги «Болтабой оксокол» оилавий баликчилик хужалиги комплекси билан танишган. У, баликчилик сердаромад соха ва инсон сог-саломатлигига хизмат килади, деб таъкидлаган эди. Шундан кейин Хива туман Чинобод кишлогида ихтисослаштирилган замонавий мажмуа, комплекс ва «Хоразм балик саноат агро» масъулияти чекланган жамият ташкил этилди.

- Хитойдан, - дейди комплекс рахбари Х,икмат Оллоберганов, - умумий киймати 1 миллион 461 минг А^Ш долларига тенг булган консерва ва сосиска тайёрлаш хамда кадоклаш линиялари, музлатгич, сувда кислородни бойитиш, омихта ем ишлаб чикариш ускуналарини кенгайтирдик. Энди цехларимиз йилига 500 тонна баликни кайта ишлаб чикариш кувватига эга. Хрзирги кунда 4 турдаги балик консерваси ва сосискасини тайёрлашни йулга куйганмиз. Шуларнинг хисобига жорий 2018 йилнинг узида 4,2 миллиард соф фойда олганмиз[5, 2].

Бундай мисолларни яна куплаб келтириш мумкин. Гап шундаки, бундан 20-30 йил илгари Хоразмда балик консерваси чикаришни хусусий тадбиркорлар амалга оширишини тасаввур килиш кийин эди, бундай инновацион ишларга оилавий бизнес субъектлари фаол киришишган. Аввал бошда бир гектар хавзадан 15-20 центнер балик олинган, бугун бу курсаткич 150-200 центнергача етган. Мутахассислар фикрича инсон сог-саломат усиши учун йилига камида 12 килограмм, хар ойда 1 килограмм балик ва балик махсулотлари истеъмол килиши зарур. Бизда бу курсаткичга етиш учун балик ва балик махсулотлари етиштиришни икки баробардан зиёдрок ошириш керак. Мана, оилавий

тадбиркорлик кандай ижтимоий зарур, миллат саломатлигини таъминлашга кандай хисса кушади.

МУ^ОКАМА

Оилавий тадбиркорлик икки-уч ёки ун икки кишигача булган кичик корхона, микрофирма, фермер хужалиги, маданий-маиший хизмат курсатиш масканлари тарзида учрайди. Масалан, Тошкент шахри ва Тошкент вилоятидаги маданий-маиший хизмат курсатиш масканлари - кафе, ошхона, бар, ресторан, укув марказлари, нодавлат богчалар ва дачаларнинг деярли 8285% оилавий тадбиркорликка тегишли. Республикамиздаги миллий хунармандчилик - дуппичилик, тикувчилик, тукимачилик субъектларининг асосий кисми хам оилавий тадбиркорлардир. Куриниб турибдики, оилалар потенциалидан самарали фойдаланиш куплаб ижтимоий муаммоларни хал этишга ёрдам беради. Давлатимиз рахбарининг 2018 йил 11 сентябрда кабул килган «Худудларда тадбиркорлик ташаббуслари ва лойихаларини жадал амалга оширишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорида ишбилармонлар катор тусикларга хам дуч келаётганини айтади. Кредитлар ва ерлар ажратиш, лицензиялар олиш, ташки бозорга чикиш, инвестициялар жалб этиш, махаллий идоралардаги бепарволик, сусткашлик танкид килинади. Унга мувофик буш турган давлат мулки тадбиркорларга ноль бахо хисобига сотилади. Буш давлат мулки объектлари ёки ер участкалари аукцион голибига бир йилгача муддатда олдиндан захирага олиш шартларида, кейинчалик инвестиция шартномасида курсатилган шартлар бажарилганидан сунг эгалик хукуки берилади.

ХУЛОСА

Мамлакатимизда 2018 йилга «Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили» деб ном берилди хамда Давлат дастури доирасида 21 триллион сум ва 1 миллиард долларга тенг 76 мингта лойиха амалга оширилди. Курилган чора-тадбирлар туфайли ахолининг реал умумий даромадлари 2017 йилга нисбатан 12 фоизга ошди. «Хар бир оила -тадбиркор», «Ёшлар - келажагимиз» каби дастурлар доирасида 2 триллион сумга якин маблаг ажратилиб, жойларда 2 минг 600 дан ортик бизнес лойихалари амалга оширилди. Бу йилдан бошлаб, соликларнинг прогноздан ошириб бажарилган кисми хисобидан худудларда 5,5 триллион сум кушимча

маблаглар колдирилди. Бу, утган йилга нисбатан 6 баробар, 2016 йилга нисбатан эса 32 баробар купдир[1, 2].

2018 йилда бошланган ишларни мантикий давом эттириш ва юксак боскичга кутариш максадида, кириб келаётган янги - 2019 йилга «Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили», деб ном берилди. Иктисодиётдаги ижобий натижалар эса ижтимоий сохада тупланиб колган муаммоларни тизимли хал этиш имконини яратади ва факат фаол тадбиркорлик, тинимсиз мехнат ва интилиш оркали тараккиётга, фаровон хаётга эришиш мумкин булади. Бу борада буюк аллома Нажмиддин Кубро хазратлари «Муваффакиятни - саъй-харакатда, муваффакиятсизликни эса -локайдлик ва дангасаликда курдим», деб бежиз айтмаганлар[2, 1].

Хуллас, тадбиркор уз ташаббуси ва маблаги билан ижтимоий-иктисодий хаётни юксалтиришга хизмат килади, уз фаолияти учун масъуллик жамиятда ишбилармонлик мухитини яратади, унда халк манфаатларига хизмат килиш туйгусини шакллантиради, ундаги янгиликка, инновацияга учлик мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотлар мохиятига ва динамизмига муофикдир.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. «Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 26 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги маърузаси»// Халк сузи, 2018, 8 декабрь. - 2 б.

2. Мирзиёев Ш.М. «Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига Мурожатномаси»// Халк сузи, 2018, 29 декабрь. - 1 б.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг ^арори. «Х,ар бир оила -тадбиркор» дастурини амалга ошириш тугрисида»// Халк сузи, 2018, 8 июнь. -5 б.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. «2019-2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш тугрисида»// Халк сузи, 2018, 22 сентябрь. - 3 б.

5. Узбекистон Республикаси Президенти нутки. «Иктисодни инновацияларни кенг жалб этган холда хар томонлама ривожлантириш - халк фаровонлигини юксалтиришнинг мухим омили» // Халк сузи, 2018, 30 ноябрь. - 2 б.

6. Раззаков А. Иктисодий тафаккур сарчашмалари. - Тошкент: Узбекистон НМИУ, 2011. - 72 б.

7. Синдаров К., Жуманазаров И. Тадбиркорлик субъектларини текширишнинг хукукий асослари. - Тошкент.: Янги аср авлоди, 2006. - 12 б.

8. Декарт Р. Избранные произведения в 2 т. Т. 2. - Москва: Мысаь, 1991. - С. 278.

9. Лившиц А.Я. Введение в рыночную экономику. - Москва: Экономика, 1992. - С. 145.

10. Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство. - Москва: Экономика, 1992; Ламперш Хайнд. Социальная рыночная экономика. Германский путь. -Москва: Экономика, 1993. - С. 265.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.