CC BY
94TA'LIMDA NOSTANDART DARSLARNING SAMARADORLIGI
Gulbaxor Umaraliyevna Ismaylova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada "Talaba va o'quvchilarni o'quv mashg'ulotlariga qiziqishlarini oshirish maqsadida darslarning tashkil etilishiga alohida e'tibor qaratgan holda nostandart darslarning tashkil etilishi"yoritib berilgan.
Tayanch so'zlar. Nostandart dars, improvizatsiya, fantaziya, paradoks, auksion, dialog, tadqiqot ob'yekti.
Nostandart dars - an'anaviy tuzilishdagi improvizatsion o'quv mashg'ulotdir.
XX asrning 70-yillari o'rtalarida milliy maktabda o'quvchilarning mashg'ulotlarga qiziqishlari pasayish xavfi aniqlandi. Muammoni bartararaf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida e'tibor qaratildi. Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o'nlab turlari mavjudligini ko'rsatdi. Ular orasida "berilish" darsi, amaliy o'yinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o'yinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, "sudlar", haqiqatni izlash, "paradokslar", auksionlar, dialoglar va boshqalar bor.
Ochiq dars- bu ilk bor past o'zlashtiruvchi talabalar uchun Siegfrued Engelman tomonidan ishlab chiqilgano'rgatish metodi. Yuqori saviyada tashkillangan darslar va ochiq fikr-mulohazalar. U mavzudan chetlashish va darsni samarasiz chiqmasligini ko'zlagan holda dars jarayonini faollashtirishni maqsad qilgan. Bu metodni quyidagi kalit tushunchalar sharhlaydi:
-O'quvchilar kichik guruhlarga bo'linadi.
-E'tibor o'qituvchiga qaratiladi.
-O'qituvchi tomonidan alohida tashkillashtiriladi.
-Maqsadli harakatlar va faol munosabat o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.
-Faol munosabat, fikr-mulohazalar va xatolarni to'g'rilash.
-Yuqori natija.
Ta'kidlash joizki, "ochiq dars" atamasi pedagogika matnlarida qo'llanilganda, muhokamada bo'lgan kuchli uslubdagi metod va maxsus instruksiyaviy dizayn tushuniladi, leksiya yoki seminar darslari kabi sodda bo'lmaydi.
Har bir o'qituvchidan oldin asosiy vazifa har bir talabaning mavzusini bardoshli va chuqur bilimga ega bo'lish, bolalarga ichki resurslarni, shuningdek, yangi narsalarni
o'rganish istagi, bolalarni tanqidiy fikrlashga o'rgatish, ularning bilimlarini tekshirish, isbotlash.
An'anaviy darslarga qo'shimcha ravishda, bizda ham an'anaviy yoki nostandart darslar, ya'ni nostandart tuzilishga ega darslar mavjud. Noqonuniy bo'lmagan dars-bu ta'lim materiallarini improvizatsiya qilingan.
Nostandart o'rganish mavzusi mutlaqo yangi emas. Ya.A.Komikta, S.A.Amonvilly, K.D.Uxinskiy, V.F.Shatolov va boshqalar noan'anaviy mashg'ulotlarni o'rganishdi va uni amaliyotga faol tanishtirishdi. Bugungi kunda ushbu mavzu juda dolzarbdir. So'nggi yillar ichida noan'anaviy ravishda o'rganish bo'yicha qiziqish sezilarli darajada oshdi. Buning sababi, mamlakatimizda ta'lim sohasidagi jarayonlar-yangi turdagi maktablarni yaratish, turli xil pedagogik innovatsiyalar amaliyotiga, mualliflik huquqi va darsliklarni faol ravishda yaratishga imkon beradigan ijtimoiy o'zgarishlar amalga oshiriladi.
An'anaviy bo'lmagan ta'limni o'rganish tashkiloti o'quvchilarni aqliy faoliyatning texnikasini jalb qilish uchun sharoitlar yaratishni anglatadi. Ularni o'zlashtirish nafaqat o'zlashtirishning yangi darajasini ta'minlaydi, balki aqliy rivojlanishda jiddiy siljishlarni ham beradi. Zamonaviy maktabning ta'lim jarayoni insonparvarlashtirish va bola shaxsiyatining ko'p qirrali rivojlanishi, xususan, ehtiyojni o'z ichiga oladi. Uyg'un kombinatsiya aslida o'quv faoliyati, bu yerda talabalarning individual talabalarini rivojlantirish, ularning kognitiv faoliyatini rivojlantirish, mustaqil bo'lmagan vazifalarni va shunga o'xshash vazifalarni hal qilish bilan bog'liq asosiy bilim, ko'nikmalar va ko'nikmalarning asosiy bilimlari shakllanadi.
Dolzarblik. Bolaning fazoviy tasavvurlarni va boshqa bir qator muhim aqliy funksiyalarni rivojlantirishga qaratilgan har xil rivojlanayotgan sinflarning an'anaviy o'quv jarayoniga faol kirish pedagogika jamoasi.
Bugungi kunda, butunlay yangi, progressiv bo'lgan ishlarni yaratmoqchi bo'lgan ishlarning holatini o'zgartirmoqchi bo'lgan har bir kishi maktabni yangilashning innovatsion tafovut turi, innovatsion fikrlash turini talab qilishi kerakligini tushunadigan har bir kishi. Innovatsiya bu intellektual muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan faoliyatdir.
Tadqiqot ob'yekti - bu o'qituvchi va talabaning o'quv faoliyati. Zamonaviy pedagogika ta'limning asosiy tayinlanishini o'z-o'zini topish uchun ko'p qirrali va uyg'unlik uchun maqbul shart-sharoitlar yaratish deb hisoblaydi. A.S.Makarenko shunday deb yozgan: "Maktabdagi o'quv jarayonining noaniqligi, pedagogik kuchlarning yakkaxonligi, shuningdek, iste'dodli o'qituvchilarning mehnatining samaradorligini pasaytiradi." Bu muammo xarakterli va bizning davrimiz uchun. Uning asosiy sabablaridan biri bu bilimlarni anglashda noaniqlik, yumshoqlik, so'zsizlik kabilardir. Ya.A.Komenskiy ta'limning fazilatiga infin bilan ishongan. U "Onalik maktabini" olib ketdi: "Davlatning asosi yoshlarni to'g'ri tarbiyalash".
Ya.A.Komenskiy ga ko'ra ta'lim uchta maqsadga erishish uchun zarur bo'lishi kerak: o'zi va atrofdagi dunyo (aqliy ta'lim) o'zlarini boshqarish (axloqiy tarbiya).
Bugun o'rtacha ko'rsatkichning asosiy maqsadi umumiy ta'lim maktabi -odamning aqliy, axloqiy, hissiy va jismoniy rivojlanishiga yordam beradi. O'sayotgan odamning shaxsiyatini ishlab chiqishni o'rnatish insoniy ahamiyatga ega, bu maktabning ongli pozitsiyasining yoshlarini hayotga tayyorgarlik va ijtimoiy ishlarga tayyorlik kabi maktab maqsadlarini beradi.
Talaba uchun o'quv jarayonidagi eng muhim narsa bu darsda amalga oshiriladi. Suxomlinskiy: "Dars ustozning umumiy va pedagogik madaniyatining ko'zgusi, uning intellectual boyligi, ufqlar, ildizi to'g'risida ko'rsatma" deydi.
Zamonaviy dars, avvalambor, o'qituvchi talabaning barcha imkoniyatlaridan foydalanadi, uning faol aqliy o'sishi, chuqur va mazmunli bilimlarni shakllantirish, uning axloqiy asoslarini shakllantirishdir.
Zamonaviy darsning dastlabki ilmiy g'oyasi o'quv,ta'lim va tarbiyaning birligi g'oyasi hisoblanadi.
Zamonaviy darsning umumiy vazifasi - o'quv yurtini rivojlantirish va ta'lim berish asosida o'quvchining yaxlit shakllanishi va rivojlanishidir.
Zamonaviy dars ostida:
-Talabalarning chuqur va ongli bilimlarga, shaxsiyatni har tomonlama rivojlantirish uchun ushbu jarayondan foydalanish.
-Talabalarni o'z bilimlari bilan o'qitish.
-Ta'lim berish, doimiy o'zini-o'zi yaxshilash, o'z-o'zini tarbiyalashning kuchli sabablarini shakllantirish.
-Darsning ruhiy talabalarni rivojlantirish bo'yicha samarali ta'siri.
-Talab qilinadigan fazilatlar, mototlar va xatti-harakatlar tajribasi.
-Universal qiymatiga yo'naltirilgan shaxslarning axloqiy asoslarini shakllantirish.
-His-tuyg'ular madaniyatini o'rganish.
Zamonaviy darsning maqsadi uch tomonlama, o'zaro bog'liq bo'lgan uchta, ta'sirli jihatlar: kognitiv, rivojlanayotgan va ko'tarishdan iborat.
Zamonaviy darsning maqsadli rishtalari tabiatda tizimli va uning dizayni va uni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi va darsning yaxlitligi darajasi yuqori. Maqsad - bu ma'lum bir faoliyatni amalga oshirish jarayonida bir kishi kelajakda olishi kerak bo'lgan dasturlashtirilgan natijalardir. Maqsad bu maqsadni shakllantirish jarayoni, uni joylashtirish jarayoni.
Zamonaviy darsning rivojlanishi bir nechta bloklardan iborat:
Nutqni rivojlantirish.
Fikrlashning rivojlanoshi.
Sezgi sohani rivojlantirish.
Ombor sohasini rivojlantirish.
Darsda o'qituvchining vazifasi darsdagi insonparvarlik munosabatlarini shakllantirishdir. O'qituvchining natijasi quyidagi sifat xususiyatlari orqali baholanmoqda:
1-Kasbiy faoliyatining maqsadi;
2-Talabalar bilan munosabatlarning mohiyati;
3-Talabalarga individual va shaxsiy yondoshish;
4-O'rganishga oid usul;
5-O'qituvchining ta'lim materiali mazmuni, o'rganish usullari va talabalarning kognitiv faoliyatini tashkil etish shakliga muvofiq olib keladi;
6-O'qituvchining umumiy ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish;
7-Kognitiv manfaatlarni rivojlantirish bo'yicha ishlar;
8-O'qituvchining ishi kognitiv faoliyat usullarida talabalarning bilim, ko'nikmalarini qurollanishini shakllantirish;
9-Konseptsiyalarni shakllantirishga e'tibor qaratish;
10-Talabalar umumiy qobilyatlarini rivojlantirish;
11-Talabalarning bilimlarini baholashning ob'yektivligi baholash va baholardan foydalanishga bog'liq;
12-Shaxsni rivojlantirish bo'yicha sa'y-harakatlarning samaradorligi;
13-Ta'sirni oshorish samaradorligi.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, darslar xotira, tafakkur, tasavvur, bolalarning irodasini ishlab chiqadi, darsda zavqlanish va imkoniyatlarni keltirib chiqaradi, bilimlarini oshiradi.
REFERENCES
1. J. Hasanboyev, X.A.To'raqulov, I.Sh.Alqarov, N.O'.Usmanov "Pedagogika" "Noshir"Toshkent 2011.
2. X.Ibragimov, SH.Abdullayeva "Pedagogika nazariyasi" Toshkent-"Fan va texnologiya" 2008.
3. M.X.Toxtaxodjayeva "Pedagogika" O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti Toshkent 2010.
4. Asqar Zunnunov "Pedagogika tarixi" "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent-2004.
5. Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of the country. International scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE. In Conference Proceedings (pp. 41-43).
6. Davrenov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA XVI-XVIII ASRLARDA YAPONIYA DAVLATI TARIXINI AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
7. Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA ISPANIYA XV-XVII ASRLARDAGI TARIXI. Scientific progress, 1(6).
8. Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA MITANNI DAVLATCHILIGINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6), 616-619.
9. Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO'JALIGI VA MADANIYATI. Scientific progress, 1(6), 620-622.
10. Nematov, M. D. O., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI ORGANISHDA SHUMER-AKKAD DAVLATCHILIGINING ORNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
11. Ermatov, F., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA 1870-1914 YILLARDA ANGLIYANING O'RGANILISHI. Scientific progress, 1(6).
12. Do'Stmurodov, S., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA XVI-XVIII ASRLARDA HINDISTONNI O'RGANISH. Scientific progress, 1(6).
13. Mengboyev, S. N., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA URARTU PODISHOLIGINING O'RNI. Scientific progress, 1(6).
14. Asqarov, N. S. O., & Haydarov, S. (2021). ARAB XALIFALIGINING POYTAXTI BAG'DODNING TANAZZULGA YUZ TUTISHI. Scientific progress, 1(6).
15. Ro'Zmetov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI O'RGANISHDA SOSONIYLAR DAVLATINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
16. Tulaboyev, D., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI O'RGANISHDA MESOPATAMIYANING TARIXI VA DINI: O'RNI HAMDA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
17. Гайдаров, С.А., (2022). Захриддин Мухаммад Бобур: бир кулда муйкалам-у, бир кулда тож. Scientific progress, 3(3).
