CC BY
1TA'LIM-TARBIYADA KREATIV MUHITNI YARATISHDA FANLARARO
ALOQADORLIK Jalilova Dilshoda Ural qizi, 2Toshpo'latova Sevinch
1Nizomiy nomidagi TDPU Boshlang'ich ta'lmda ona tili va uni o'qitish metodikasi kafedrasi
o'qituvchisi
2Nizomiy nomidagi TDPU Boshlang'ich ta'lim fakulteti 1 bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11099054
Annotatsiya. Bugungi ta'lim bozoridagi jadal rivojlanishlar ta'limni tashkil etishda integratsiyaning takomillashishiga zaruratni keltirib chiqarmoqda.Shu boisdan ham ushbu maqola fanlar integratsiyasini ta'lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni yaratish omili sifatida ko'rib chiqadi. Shuningdek, xalq ta'limida va oliy ta'limda uning ahamiyati borasida fikr-mulohazalarni taqdim qiladi.
Kalit so'zlar: Integratsiya, fanlar integratsiyasi, o'quv fanlari, tabiiy-ilmiy dunyoqarash, bilimlarni integratsiyalash, mutaxassislar tayyorlash yo'nalishi (profili).
Respublikada Uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilayotgan hozirgi sharoitda ta'lim tizimini sifat jihatidan milliy va xorijiy tajriba uyg'unlashgan xalqaro standartlarga mos tarzda yangi bosqichga ko'tarish bo'yicha keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish uchun belgilangan ustuvor topshiriqlarni amalga oshirish yo'lidagi eng muhim vazifalardan biri uzluksiz ta'lim tizimini o'qitish jarayonida fanlararo integratsiyani yo'lga qo'yish imkoniyatlaridan unumli foydalanishni samarali tashkil etishning zamonaviy texnologiyalarini amalga oshirishdir.
Axborotlar globallashuvi, fan va texnika rivojlangan, ishlab chiqarish sohalarida chiqindisiz texnologiyalar amaliyotga joriy etilayotgan bir paytda, jamiyat har tomonlama chuqur me'yorlangan bilim, ko'nikma, malaka va kompetensiyalarga ega, zamonaviy texnika va texnologiyalarni o'zlashtirgan, muammolarni bartaraf etishga qodir shaxslarga ehtiyoj sezadi. Jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta'lim muassasalarining ilg'or tajribalarini tahlil qilish fanlarni o'qitishda integratsiyani amalga oshirish orqali bu dolzarb mavzuda muayyan samaradorlikka erishish mumkinligini dalilladi.
Ma'lumki, o'quv fanlari miqdorini oshirish, albatta, har doim ham ijobiy natija beravermaydi. Chunki bugungi zamonaviy texnologiya son orqasidan quvish emas, balki sifat o'zgarishlarining ham bo'lishini taqozo etmoqda. Bu borada rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish mumkin. Chunki ular allaqachon o'z ta'lim tizimiga integratsiyani olib kirgan va integrativ fanlarni joriy qilgan. Buyuk Britaniya, Koreya, Shveytsariya, Vengriya, AQSh, Rossiya va boshqa shu kabi mamlakatlar shular jumlasidandir. Bugungi kunda bizning mamlakatdagi ta'lim tizimimizga ham integratsiyalashish jarayoni kirib keldi1.
Integratsiya — «butun» degan ma'noni bildiradi, demak, bu tafakkur o'sishi jarayonining turli qism va elementlarini bitta butunga birlashtirishdir. Bu esa, ta'limda fanlararo aloqadorlikni, fanlarni bir-biri bilan chambarchas bog'liq holda o'qitishni ko'rsatadi2.
1 M.D.Mahmudovna. TA'LIM JARAYONIDA FANLARANI INTEGRATSIYA ASOSIDA O'QITISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. - RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun. 19-b.
2 M.D.Mahmudovna. TA'LIM JARAYONIDA FANLARANI INTEGRATSIYA ASOSIDA O'QITISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. - RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA
Fanlar integratsiyasi didaktikada, xususan fanlarni o'qitishning dolzarb muammolaridan biri bo'lib, umumiy o'rta ta'lim maktablarida muayyan biror fanni o'qitishda fanlar integratsiyasini amalga oshirish sanaladi.
Fanlar integratsiyasi murakkab va ko'p kirrali jarayondir. Bu tushunchaga falsafiy jihatdan qaraydigan bo'lsak, u fan va ilmiy bilimlarning bir-biri bilan bog'langan holda rivojlanish muammolari, ya'ni o'quvchilarning aniq, ijtimoiy-gumanitar fanlardan uzlashtirgan bilim, ko'nikma, malaka, tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni nafaqat odatiy va tanish, balki yangi kutilmagan vaziyatda qo'llanishi natijasida vujudga kelganligi anglatiladi. Shuningdek, o'zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llash natijasida o'quvchilarda vitagen (hayotiy) tajribalarni egallash jarayoni sifatida ham tushuniladi.
Bugungi innovatsiya asriga kelib, fanlar integratsiyasi jadal sur'atda amalga oshmoqda. Shu asosda o'quv fanlari integratsiyasi ham zamonaviy ta'lim konsepsiyalarida o'z aksini topgan. O'quv fanlari o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik o'kuvchilar tomonidan ilmiy dunyoning umumiy manzarasini tasavvur etish orqali tabiiy-ilmiy dunyokarashini kengaytirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Respublikada ishlab chiqarish korxonalarida texnologiya va mexanizmlarning murakkablashuvi, shuningdek, qishlok xo'jaligi, dehqonchilik va chorvachilikka yangi texnologiyalarning joriy etilishi o'sib kelayotgan yosh avlodning fan asoslarini chuqur o'zlashtirishi bilan bir qatorda, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, faol aqliy faoliyat ko'rsatishini talab etmoqda.
O'quvchi va talaba shaxsini har tomonlama barkamol etib voyaga yetkazish, tabiiy-ilmiy dunyoqarashini kengaytirish ta'lim mazmuni, o'qitish metodlari, vositalari va shakllarini uyg'unlashtirish orqali ta'lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish, o'qitishda fanlararo bog'lanishni amalga oshirishni taqazo etadi.
Ta'lim mazmunini birlashtirish orqali biz yaxlit bilimlarni shakllantirish jarayoni va natijasini, faoliyat usullari va turlarini, shuningdek, shaxsning qadriyat yo'nalishlarini tushunamiz. Bundan tashqari mazkur jarayonda jamiyat uchun, uning rivoji uchun tayyorlanayotgan mutaxassislarning tayyorlanish yo'nalishiga ham e'tibor berish jarayonning zaruriy shartlaridan biridir.
Mutaxassislar tayyorlash yo'nalishiga (profiliga) qarab o'quv mazmunini qurishda integratsiya jarayonlarining uch darajasini ajratib ko'rsatishimiz mumkin: fanlararo, monodisiplinar va aralash. Fanlararo integratsiyaga misol sifatida intralogik bog'lanishlarga ega bo'lgan turli elementlarni o'z ichiga olgan, lekin tizimli ravishda rasmiylashtirilgan yaxlitlikni ifodalovchi murakkab, noaniq faoliyatni qamrab olish istagi bilan bog'liq ikki tomonlama kompetensiyaga ega mutaxassislarni tayyorlashni keltirish mumkin.
Turli mutaxassisliklarning fanlararo integratsiyasi mutaxassisning faoliyat sohasini kengaytirish imkonini beradi va bizning fikrimizcha, oliy ta'limda ta'lim mazmunini shakllantirishning eng istiqbolli yo'nalishi hisoblanadi. Bu ikki yo'l bilan amalga oshirilishi mumkin:
1. O'qitishning bitta umumlashtirilgan faoliyat ob'yektiga bog'liqligi prinsipiga ko'ra;
2. Organik birlashtirish mexanizmlarini izlash orqali, masalan, gumanitar va tabiiy fanlar, gumanitar va umumiy ilmiy bilimlar.
TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun. 19-b.
Ikki tomonlama kompetensiyaga ega bo'lgan mutaxassislarni tayyorlash barcha xarakterli elementlar va xususiyatlarga ega bo'lgan pedagogik tizimni tashkil qiladi. Bunday holda, integratsiya sikl ichidagi, sikllararo va sub'yektdan tashqari darajalarda amalga oshiriladi. Shuningdek, rivojlanayotgan mehnat bozori uchun dolzarb bo'lgan mutaxassislar tayyorlashning yangi integratsiyalashgan yo'nalishlarini yaratishga erishiladi.
Integratsiyalashgan bilim sohasiga kiritilgan har bir o'quv intizomi nafaqat yangi paydo bo'lganning mustaqil bo'limi, balki keyingi materialga organik tarzda to'qilgan.
Integratsiyalashgan tarkibni shakllantirishning ilmiy asoslarini yaratish uchun integratsiyaning o'zagini — profillarning qaysi biri integratsiya funksiyasini bajarishini va nima uchun ma'lum fanlar o'rtasidagi bu bog'liqlikda qanday bog'liqlik turlari paydo bo'lishini aniqlash prinsipial ahamiyatga ega. Ko'rinib turibdiki, bunday yadro yakuniy maqsadni qo'yadigan profildir. Ikkinchi kompetensiya fanlari uning atrofida birlashgan bo'lib, maqsadga erishishning kognitiv vositasi sifatida ishlaydi. Integrator rolini o'ynaydigan profil maqsadni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan tegishli fanlarda to'plangan nazariy va me'yoriy bilimlarning elementlarini izlashni belgilaydi. Shunday qilib, ikki tomonlama malakaga ega mutaxassislarni tayyorlashda profillar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni frontal emas, balki mahalliy darajada amalga oshiriladi, deb aytish mumkin.
Profillar o'zaro aloqada bo'lganda, ularning terminologik va kategorik apparatiga ilgari u yoki bu fanga xos bo'lgan yangi tushunchalar kiritiladi. Shu asosda avvaldan alohida mavjud bo'lgan fanlar tillari o'zaro ta'sir qiladi va ularning ilmiy terminologiyasi tartibga solinadi. Moslashtirilgan tushunchalar ma'lum fanlarni bir butunga mustahkamlaydigan o'ziga xos asosni tashkil qiladi.
Muayyan tushunchalarni moslashtiradigan fan ularni o'z maqsadlari uchun faol ishlata boshlaganda eng kuchli birlashtiruvchi ta'sir yuzaga keladi. Masalan, pedagogika kibernetikaning "boshqarish jarayoni", "boshqarish tizimi", "axborotni qayta ishlash", "teskari aloqa", "algoritm" kabi tushunchalaridan foydalana boshladi.
Konsepsiya va toifalarga qo'shimcha ravishda, o'zaro ta'sir qiluvchi fanlar almashinuvi nazariy bilimlarning usullari, tamoyillari, konseptual g'oyalari va boshqa elementlaridan o'z maqsadlari uchun foydalanishi mumkin. Shu munosabat bilan ular turli yo'llar bilan ishlatilishi ham nojoiz emas. Masalan, mehnat faoliyatini o'rganishda fiziologiya va mehnat iqtisodiyoti kabi turdosh fanlar "kuchlanish" va "intensivlik" tushunchalarini keng qo'llab, ularga turlicha izoh beradi. Bilimlarni integratsiyalash jarayonida turli fanlar vositalaridan foydalangan holda, konseptual diapazonni ko'rib chiqish va o'rganilayotgan hodisaning individual zaruriy xususiyatlarini ham, umuman olganda, tavsiflovchi kesishgan toifalarni aniqlash orqali ham ta'riflardagi kelishmovchiliklarni bartaraf etish mumkin.
Yuqoridagi fikrlarga xulosa sifatida aytish mumkinki, fanlararo integratsiya jarayonida shakllangan to'plam tartiblilikning kuchayishi, o'zaro bog'lanishlarning ortishi, qismlarning birlik darajasi va yangi tizim effektlarining paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. Integratsiya jarayonining rivojlanishi mazmun elementlarining miqdoriy tarkibini oshirish, uni kengaytirish yo'nalishida emas, balki aloqalarni chuqurlashtirish, yaxlit bilim va ko'nikmalarni umumlashtirishni oshirish nuqtai nazaridan sodir bo'ladi. Shu bilan birga, har qanday murakkab tizim tizimli tizimlar bilan bir qatorda tizimli bo'lmagan aloqalarni ham o'z ichiga olishi mumkin. Bu holda erishilgan integratsiya darajasi yaxlitlikning uyg'unlashuvi va bunday tizimli bo'lmagan ulanishlar sonining qisqarishini anglatadi.
REFERENCES
1. Узбекистан Республикаси Президенгининг 2017-йил 7-февралдаги "Узбекистан Республикасини янада ривожлангириш буйича Харакаглар сграгегияси гугрисида"ги ПФ-4947- сон Фармони. Узбекистан Республикаси конун хужжаглари гуплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
2. M.D.Mahmudovna. TA'LIM JARAYONIDA FANLARANI INTEGRATSIYA ASOSIDA O'QITISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. - RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun. 19-b.
3. Абдуллаева Б.С. Фанлараро алокадорликнинг мегодологик-дидакгик асослари: Дис. ... пед. фан. док. -Тошкенг, 2006.
4. Dilshoda Jalilova Ural qizi, Shaxnoza Jalilova Ural qizi. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASRIDA TALABALARDA KREATIV QOBILIYATNING SHAKLLANISHIDA INTEGRATIV YONDASHUVNING AHAMIYATI. - RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun.
5. Джураев Р.Х. ва бошк. Ингеграциялашган гаълим назарияси ва амалиёги. - Тошкенг, 2005.
