CC BY
1TA'LIM MENEJMENTIDA GENDER ASPEKTNING O'ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI XUSUSIDA
Yunusova Xolidaxon To'lqinjon qizi
A.Avloniy nomidagi milliy tadqiqot instituti tayanch doktoranti [email protected]
Annotatsiya: Maktablarda ta'lim sifatini yaxshilash bevosita maktab direktori faoliyatini samarali tashkil etish bilan uzviy bog'liq bo'ladi. Ushbu maqolada rahbarning boshqaruv kompitentligi xususida va uni rivojlantirish borasida chora-tadbirlar qayd etib o'tilgan. Bugungi kunda tez-tez duch kelinayotgan gender tushunchasining mohiyati va gender aspektning ta'lim menejmentidagi ahamiyati haqida ayrim mulohazalar berilgan.
Kalit so'zlar: ta'lim menejmenti, boshqaruv kompitentlik, gender, gender tenglik, gender sterotiplar.
Аннотация: Повышение качества образования в школах напрямую связано с эффективной организацией деятельности директора школы. В данной статье отмечена управленческая компетентность лидера и меры по ее развитию. Даны некоторые комментарии о природе часто встречающегося сегодня понятия гендера и значении гендерного аспекта в управлении образованием.
Ключевые слова: менеджмент образования, управленческая компетентность, гендер, гендерное равенство, гендерные стереотипы.
Abstract: Improving the quality of education in schools is directly related to the effective organization of the activities of the school director. This article highlights the managerial competence of a leader and measures for its development. Some comments are given on the nature of the concept of gender that is often encountered today and the importance of the gender aspect in educational management.
Key words: educational management, managerial competence, gender, gender equality, gender stereotypes.
Maktablar, ta'lim tizimining asosiy qismi sifatida, har bir davlat va jamiyat uchun ahamiyatga ega bo'lgan muhim institutlar hisoblanadi. Bu institutlarning samaradorligi va faollik darajasini oshirish uchun, maktab direktorlarining boshqaruv kompitentligi juda muhimdir. Boshqaruv kompitentligi, boshqaruvning jamiyat, o'quvchilar, o'qituvchilar va ma'suliyat organlari bilan muntazam munosabatlarni tuzish, strategik rejalarni yaratish va amalga oshirish, resurslarni samarali ishlatish va kuchli jamoat aloqalarini rivojlantirishga erishishni tushuntiradi.
Boshqaruv kompitentligini rivojlantirishda gender yondashuvning ahamiyati juda katta. Jinsi tenglik va adolatning ta'minlanishi, maktabda ishtirokchilarning motivatsiyasini oshiradi va jamoatning har bir qismiga qonun insonlarga qarshi kurashni o'rgatadi. Shuningdek, jinsiy barqarorlik va barqarorlikni ta'minlash, maktabda xavfsiz va sog'lom muhit yaratishga yordam beradi.
Gender tushunchasining mohiyatiga nazar tashlanganda, ko'pincha bu so'z turlicha tushuniladi. Masalan, bu tuchuncha feminism tushunchasiga bilan chalkashtirib yuboriladi. Aslida esa feminism bu - jamiyatning barcha sohalarida ayollar huquqlari harakatini tushuntiruvchi atama bo'lib, uning maqsadi ayollarga nisbatan kamsitishni barataraf etishdir. Gender tengligi tushunchasi esa bu jinsidan qat'iy nazar erkak va ayollar o'rtasida tenglkikni ta'minlanishidir. Gender - xotin-qizlar va erkaklar o'rtasidagi munosabatlarning jamiyat hayoti va faoliyatining barcha sohalarida, shu jumladan, siyosat, iqtisodiyot, huquq, mafkura va madaniyat, ta'lim, ilm-fan sohalarida namoyon bo'ladigan ijtimoiy holat. "Gender" so'zi inglizcha "gender", lotincha "genus" so'zlaridan olingan bo'lib, "zot, jins, kelib chiqish" ma'nosini anglatadi. Agarda biologik jins insonlarni ayol va erkaklarga ajratadigan bo'lsa, gender ayol va erkaklarning jamiyatdagi o'rnini ajratishga qaratilgan. Jamiyatda ayol va erkaklarning o'z o'rnini topishi va belgilashi uchun davlat ularga bir xil sharoit va imkoniyat yaratib berishi gender tenglikni ta'minlashda asos bo'lib xizmat qiladi (Norqulov D, Alimjonova D, 2022). Gender konsepsiyasi biologik jins bilan (inglizchasiga - sex) ijtimoiy jins (inglizchasiga - gender) farqlanishiga hamda jinslar orasidagi ijtimoiy munosabatlar faqat erkaklar va xotin qizlarning biologik o'ziga xosligi bilan belgilanmasligi, ijtimoiy rollar birligi, fiziologik farqlardan sezilarli ravishda kengligini anglashga qurilgan. Jins - bu anatomik, fiziologik tushuncha, ya'ni individning biologik jinsga oidligini belgilovchi biologik xususiyatlar birligidir . Biroq, odamlar o'rtasida biologik farqlardan tashqari ijtimoiy rollar, faoliyat turlari, xatti-harakatdagi va psixologik xarakteristikadagi bo'linish ham mavjud. Jinsdan farqli o'laroq gender - psixologik, madaniy va ijtimoiy vositalar bilan shakllanadi (Azizova N, 2007). Gender tengligi XXI asrda rivojlanish sohasida BMT maqsadlariga erishish borasida prinsipial jihatdan ahamiyatli omildir. Shunga muvofiq tarzda gender yondashuvlarning takomillashtirilishi va joriy etilishi ijtimoiy adolat, inson rivojlanishining teng huquqliligi va barqarorliligiga erishish yo'lida asosiy masala bo'lib qolmoqda. BMT tomonidan qo'yilgan masalalarning samarali tarzda ijro etish yo'llarini izlash gender yondashuvlarni ishlab chiqishga olib keldi. Xususan yangi, Gender mainstreaming (ba'zan «gender majmuaviy yondashuv» deb tarjima qilinadigan) kabi yangi yondashuv har qanday rejalashtirilayotgan tadbirni baholash jarayonini o'z ichiga oladi. Bu har qanday rejalashtirilayotgan tadbir, jumladan sohalarda va barcha darajalarda qonun
loyihalarini, strategiyalar va dasturlarni ularning xotin-qizlar va erkaklarga ehtimol ta'siri nuqtai nazaridan ishlab chiqilishi qamrab oladi (Azizova N, 2007) .
Gender tushunchasi kundalik hayotimizga kirib kelganiga ko'p bo'lmagan bo'lsada, lekin uni ijtimoiy hayotda, ilmiy munozaralarda va OAVda keng ko'lamda qo'llangani jamoatchilikda jamiyatda sodir bo'layotgan hodisa, jarayon va voqealarga nisbatan yangicha yondashuv - gender ko'zi bilan qarash, uni tahlil qilishda erkak va ayolning o'rni hamda tengligini e'tiborga olish va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlash, hatto biror-bir qaror qabul qilishda qarama-qarshi jins vakillarining manfaatlarini himoya qilish masalasi zaruriyat sifatida belgilanishi kerak, degan tasavvurni keltirib chiqarmoqda. Va hatto jamiyatda yechilishi kerak bo'lgan barcha ijtimoiy, iqtisodiy va ta'lim-tarbiyaga oid dolzarb muammolar zamirida gender tenglik va teng imkoniyatlar tamoyili buzilganligi bilan bog'laydigan qarashlar ham mavjud. Yurtimizda ham gender tengligi sohasida salmoqli chhora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O'zbekiston Respublikasida 2019-yilning 2-sentabrida qabul qilingan "Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to'g'risida"gi 562-sonli qonun mamlakatimizda gender tenglikni ta'minlashga qaratilgan yaxlit va asosiy qonun hujjati hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 7-martdagi Xalqaro xotin-qizlar kuniga bag'ishlangan tantanali marosimdagi nutqida mamlakatimiz xotin-qizlariga berilgan imkoniyatlarga va ularni yanada kengaytirishga alohida e'tibor berildi, bundan tashqari, shu sanada "Oila va xotin-qizlarni tizimli qo'llab-quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Prezident Farmoni (PF-87-son, 07.03.2022-y.) qabul qilinib, bu ham mamlakati,mizda gender tengligini ta'minlash, xotin-qizlarga keng imkoniyatlar berish borasida katta yutuqlardan biri bo'ldi. Shu o'rinda, Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil iyun oyida Oliy Majlis Senatidagi nutqidan iqtibos keltirishni o'rinli deb bilaman: "... meni ongimizda chuqur ildiz otgan bir aqida ko'p o'ylantiradi. Biz doimo "ayol - bu ona, oilamiz bekasi", deb ularni ulug'laymiz. Bu to'g'ri, albatta. Ammo hozirgi kunda har bir xotin-qiz demokratik jarayonlarning kuzatuvchisi emas, balki faol va tashabbuskor ishtirokchisi bo'lmog'i shart" (Mirziyoyev, 2019-yil 21-iyun).
So'nggi yillarda yurtimizda gender tenglikni ta'minlash, ayollarning ijtimoiy va siyosiy hayotdagi rolini oshirish bo'yicha ishlar bir necha yo'nalishlarda olib borilmoqda:
• ayollar huquqlari to'g'risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish;
• ayollarni himoya qilishning institutsional asoslarini takomillashtirish;
• aholining gender tenglik va ayollar huquqlari to'g'risida xabardorligini oshirish;
• huquqni qo'llash amaliyotida ularga rioya etilishini ta'minlash uchun mas'ul
mansabdor shaxslarni tegishli huquqiy me'yorlar asosida o'qitish.
Boshqaruv kompitentligini gender yondashuv asosida rivojlantirish uchun bir necha muhim chora-tadbirlar mavjud. Birinchilari, direktorlar uchun gender bilimlari va jinsiy barqarorlikning o'ziga xos ko'nikmalarini rivojlantirish lozim. Shuningdek, boshqaruv organlari tomonidan gender yondashuvning qo'llanilishi va amalga oshirilishi uchun dasturlar va protseduralarni belgilash zarur. Ular hamda maktab jamoati o'rtasida jinsiy barqarorlik va adolatning ta'minlanishi uchun ta'lim kurslari va seminarlar tashkil etish kerak.
Barcha bu chora-tadbirlar maktab direktorlarining boshqaruv kompitentligini gender yondashuv asosida rivojlantirishga yordam beradi va maktablarda samarador va inkluziv muhit yaratishga imkon beradi. Bu esa, ta'lim tizimining umumiy sifatini oshiradi va o'quvchilar uchun o'zaro qoniqtirish va rivojlanish imkoniyatlarini sabab bo'ladi.
Maktab ta'lim menejmentida gender tengligi, jinsiy barqarorlik va adolatning ta'minlanishi, o'quvchilar va o'qituvchilarning motivatsiyasini oshirish, jamoatning barcha a'zolariga qonun insonlarga qarshi kurashni o'rgatish, va samarador va inkluziv ta'lim muhitini yaratishga yordam beradi. Bu esa, ta'lim tizimining faollik darajasini oshiradi va o'quvchilarning rivojlanish va o'sish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Boshqaruv organlari va maktab direktorlari uchun gender tengligining ahamiyati va uning istiqbollari haqida tushunchalar, bilimlar va ko'nikmalar rivojlantirish juda muhimdir. Gender tengligi, jinsiy barqarorlikning ta'minlanishi, jinsiy diskriminatsiya va jinsiy stereotiplarning buzilishi, jinsiy barqarorlik va adolatning ta'minlanishi, va jinsiy qoniqtirishni ta'minlashni o'z ichiga oladi.
Maktab ta'lim menejmentida gender tengligining o'rni va ahamiyati katta. Bunday menejmentda gender yondashuvning integratsiyasi, boshqaruv organlari tomonidan jinsiy barqarorlikning ta'minlanishi va amalga oshirilishi uchun dasturlar va protseduralarni belgilash, maktabda jinsiy barqarorlik va adolatning ta'minlanishi uchun ta'lim kurslari va seminarlar tashkil etish, va boshqaruv organlarining gender tengligi va jinsiy barqarorlikning muhimligi haqida o'quvchilarga va o'qituvchilarga ta'lim berish kabi chora-tadbirlar muhimdir.
Gender tengligining maktab ta'lim menejmentida o'rni va ahamiyati ustida tafakkur qilish, boshqaruv organlarining gender yondashuvga e'tibor berish va jinsiy barqarorlikni ta'minlash uchun samarali strategiyalar yaratish, va jamiyatning barcha a'zolariga qonun insonlarga qarshi kurashni o'rgatish uchun birlikda ishlash kerak. Bu esa, samarador, inkluziv, va barqaror ta'lim muhitini yaratishga imkon beradi va o'quvchilarning rivojlanishini va o'sishini rag'batlantiradi.
Jamiyatning har bir qismiga jinsiy barqarorlik va adolatning ta'minlanishi muhimdir. Maktab ta'lim menejmentida gender tengligining o'rni va ahamiyati, jinsiy
