CC BY
14GENDER O'Z-O'ZINI RIVOJLANTIRISHDA O'SMIRLARNI MUSTAQIL QAROR
QABUL QILISHGA O'RGATISHNING XORIJIY TAJRIBALARI TAHLILI
B.M.Xakimova
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zPFITI tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10115630
Annotatsiya. Mazkur maqolada o'smirlarni mustaqil ta'limida gender o'z-o'zini rivojlantirishida ta'lim tashkilotidagi pedagogik hamkorlikning xorijiy tajribalari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: ta'lim tashkiloti, ta'lim oluvchi, gender, o'z-o'zini rivojlantirish, o'smir, mustaqil ta'lim, pedagogik hamkorlik, xorijiy tajriba, faoliyat.
Har qanday faoliyatda insonga uchun zarur bo'lgan barcha asosiy kompetensiyalar ichida o'z-o'zini rivojlantirish kompetensiyalari mutlaqo ustunlik qiladi (E.Astaxova, T.I. Shukshina va J.A. Movsesyan va boshqalar). Ularning ahamiyati to'liq huquqli ta'lim olish ta'lim standartlarida mustaqil ta'limning ulushi bilan ta'kidlanadi ish jami 40% dan 60% gacha ma'lum bir fanni o'rganish uchun ajratilgan soatlar.
Har bir ta'lim tashkilotining planshetlarida ko'rinmas "taraqqiyot va ta'limga jalb qilish" uchun "o'z faoliyati, o'z kuchi, o'z tarangligi" ning doimiy ahamiyati haqida A. Distervegning so'zlari mavjud. Xuddi shu sifatdoshdan saqlaning o'z-o'zini tarbiyalashning rolini ta'kidlash uchun mo'ljallangan har bir inson hayotida "faoliyat", "kuch" va "harakat" so'zlarining sinonim sifatida ishlatilishi ham tasodifiy emas, chunki faqat kuch va taranglikni qo'llash orqali u yoki bu natijaga erishish mumkin. Ya'ni, faoliyat- uning maqsadi natija.
O'z-o'zini rivojlantirish kompetensiyalarining shakllanishi o'z-o'zidan, yashirin, hali etarlicha tashkil etilmagan, erta bolalikdan boshlanadigan faoliyat turidir. Maktab va universitet ta'limida o'z chuqqisiga etib turli shakllarda namoyon bo'ladi va S.I. Hessening aytishlariga asoslanib inson hayoti tugashi bilan tugaydi. Binobarin, inson hayotining har bir bosqichi o'ziga xos o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyatini talab qiladi, ammo mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati o'zining alohida ahamiyati tufayli nafaqat shaxs uchun, balki jamiyat uchun ham xodimga juda katta talablar qo'yadi va bu erda o'z-o'zini rivojlantirish ko'nikmalari va qobiliyatlari har doim, har qanday vaziyatda zarurdir.
O'z-o'zini rivojlantirishda genderning ahamiyati ham beqiyosdir
O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-intellektual hayotida tub o'zgarishlar sodir bo'layotgan hozirgi kunda ta'lim jarayonini shaxsning gender tengligi va farqlari asosida tashkil etish masalasi ham pedagogik jarayon va tadqiqotlarning tarkibiy qismiga aylanishi kerak.
Takomillashtirilgan dasturlarda o'g'il va qiz bolalar tengligi, o'quv materiallarining gender tenglik va farqlar asosida belgilab berilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday ta'lim jarayoni yangi o'quv vositalari - metodik materiallar va didaktik ishlanmalar yaratishni talab qiladi. O'z navbatida, o'quv-metodik materiallar, nazorat vositalari bilan bog'liq ravishda tanlanishi lozim. Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar jamiyatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ma'rifiy jihatdan jahonning eng rivojlangan mamlakatlari qatoridan o'rin olishida o'zining ijobiy natijalarini bermoqda. Mana shunday o'zgarishlar barcha jabhalarda bo'lgani singari ta'lim-tarbiya tizimida ham izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Ushbu masalaga nafaqat O'zbekistonlik pedagoglari balki butun dunyo olimlari o'z hissalarini qo'shib kelmoqda va shu sohada ko'plab izlaishlar olib borilmoqda.
Gender o'z-o'zini rivojlantirish va o'smirlarni mustaqil qaror qabul qilishga o'rgatishga oid xorijiy tajribalar, gender barqarorligi va jinsiy tashabbusni oshirishga qaratilgan qadamlar va ilg'or usullarni o'rganishga imkon beradi. Quyidagi xorijiy tajribalar o'zgaruvchanliklarni ta'lim berish, jinsiy barqarorlikni oshirish va inkluzivgina qaror qabul qilishni o'rgatishga yo'l qo'yganligi bilan bog'liqdir:
Norvegiya jinsiy tashabbus va o'z-o'zini rivojlantirishga katta e'tibor beruvchi mamlakatlar orasida hisoblanadi. Ularning jinsiy barqarorlikni oshirish uchun qo'llagan usullari o'z ichiga olgan qadamlaridan biri - "quotas" deb ataladigan jinsiy kvotalar. Norvegiya jinoyatchilik korxonalari va davlat tashkilotlarida jinsiy kvotalarni qo'llab-quvvatlash orqali aholining jinsiy tashabbusini oshirishga harakat qilib kelmoqda.
Norvegiya gender tengligiga sodiqligi bilan mashhur. Mamlakat erkaklar va ayollar uchun teng huquq va imkoniyatlarni ta'minlashda sezilarli yutuqlarga erishdi.
Norvegiya ta'lim sohasida gender tengligini targ'ib qiladi va gender stereotiplarini yo'q qilishga intiladi. O'g'il bolalar va qizlarni an'anaviy ravishda qarama-qarshi jins vakillari bilan bog'liq bo'lgan turli xil ta'lim va kasblarni egallashga undash uchun sa'y-harakatlar qilinmoqda.
Norvegiya ta'lim tizimi gender tengligini faol ravishda targ'ib qiladi. O'quv dasturlari va o'quv materiallarida gender stereotiplari va noxolisliklarga qarshi kurashishga harakat qilinmoqda. Qizlar an'anaviy ravishda o'g'il bolalar ustunlik qiladigan STEM (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) fanlarini o'rganishga, o'g'il bolalar esa hamshiralik va o'qituvchilik kabi sohalarni o'rganishga da'vat qiladi.
Islandiyada jinsiy barqarorlik va o'z-o'zini rivojlantirishga qaratilgan qadamlar juda samarador bo'lganligi bilan taniladi. Islandiya "equal pay" taqiqlanishini joriy etish uchun qonunlar qabul qilgan, jinsiy kvotalar va jinsiy barqarorlikni oshirishga yo'l qo'yish uchun harakatlar ko'rsatgan. Bu mamlakat jinsiy barqarorlik indeksida dunyoda eng yuqori o'rinni egallagan.
Islandiya gender tengligiga sodiqligi bilan mashhur. Islandiya doimiy ravishda dunyodagi eng gender teng davlatlaridan biri sifatida qayd etilgan.
Islandiya ta'limda gender tengligini targ'ib qiladi va gender stereotiplarini yo'q qilishga intiladi. Ta'limning barcha yo'nalishlarida ham qizlar, ham o'g'il bolalar uchun teng imkoniyatlar yaratishga harakat qilinmoqda. O'quv dasturi gender me'yorlari va tarafkashliklariga qarshi kurashish, talabalarni an'anaviy gender rollaridan qat'i nazar, o'z qiziqishlari va iste'dodlariga erishishga undashga qaratilgan.
Shvetsiyada jinsiy barqarorlikni oshirish uchun qo'llanadigan usullar va qadamlar o'rnatilgan. Shvetsiya jinsiy tenglikni ta'minlash uchun "gender-responsive budgeting" (jinsiyga muvofiqlikli byudjetlashtirish) modelini qo'llab-quvvatlaydi va jinsiy barqarorlikni oshirishga yo'l qo'yish uchun jinsiy talablar va xavfsizlikni ko'z langan siyosatlar amalga oshirilgan.
Shvetsiya o'zining ilg'or siyosati va gender tengligiga sodiqligi bilan xalqaro miqyosda tan olingan. Mamlakatda ayollar va erkaklar teng huquq va imkoniyatlarini ta'minlashga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Shvetsiya ta'limda gender tengligini targ'ib qiladi va gender stereotiplariga qarshi kurashishga qaratilgan. Ta'limning barcha yo'nalishlarida qizlar va o'g'il bolalar uchun teng imkoniyatlar yaratish borasidagi ishlar amalga oshirilmoqda. O'quv dasturi tanqidiy fikrlashni, gender xabardorligini va turli qiziqishlar va kasb tanlashni o'rganishni rag'batlantiradi.
Gender o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida mustaqil qaror qabul qilish ko'nikmalarini o'rgatish ko'plab mamlakatlar, jumladan, O'zbekiston ta'lim tizimlarining muhim jihati hisoblanadi. Maqsad - shaxslarni ongli ravishda tanlash, maqsadlar qo'yish va shaxsiy o'sishi va rivojlanishi uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olish uchun zarur bilim va ko'nikmalar bilan jihozlashdir. O'z-o'zini rivojlantirish jarayonida qaror qabul qilishni o'rgatishning ba'zi asosiy jihatlari:
Hayotiy ko'nikmalarga oid ta'lim: Ko'pgina ta'lim tizimlari qaror qabul qilishni asosiy komponent sifatida o'z ichiga olgan hayotiy ko'nikmalarni o'z ichiga oladi. Hayotiy ko'nikmalar ta'limi odamlarga hayotning turli jabhalarida, jumladan, qaror qabul qilish, muammolarni hal qilish, tanqidiy fikrlash va maqsadlarni belgilashda harakat qilish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarga ega bo'lishga qaratilgan.
Shaxsiy rivojlanish kurslari: Maktablar va ta'lim muassasalari o'z-o'zini anglash, o'z-o'zini baholash va qaror qabul qilishga qaratilgan shaxsiy rivojlanish kurslari yoki modullarini taklif qilishi mumkin. Ushbu kurslar odamlarga o'zlarining kuchli tomonlarini, zaif tomonlarini, qadriyatlari va manfaatlarini baholash uchun vositalar va strategiyalar bilan ta'minlaydi, bu ularning qaror qabul qilish jarayonini xabardor qilishi mumkin.
Yo'l-yo'riq va maslahat xizmatlari: Maktablar ko'pincha o'quvchilarni shaxsiy va akademik rivojlanishida qo'llab-quvvatlash uchun yo'l-yo'riq va maslahat xizmatlarini taqdim etadi. Ushbu xizmatlar talabalar o'z maqsadlari, qiziqishlari va intilishlarini o'rganishlari va qaror qabul qilish jarayonlari bo'yicha ko'rsatmalar olishlari mumkin bo'lgan individual yoki guruh mashg'ulotlarini o'z ichiga olishi mumkin.
Tajribali o'rganish: O'qituvchilar qaror qabul qilish ko'nikmalarini o'rgatish uchun tajribaviy o'rganish usullarini o'z ichiga olishi mumkin. Bu talabalarni haqiqiy hayot stsenariylariga, amaliy tadqiqotlarga, rolli o'yinlarga yoki simulyatsiyalarga jalb qilishni o'z ichiga olishi mumkin, bu erda ular qaror qabul qilishda mashq qilishlari va natijalar haqida fikr yuritishlari mumkin. Bunday amaliy tajribalar odamlarda tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Mentorlik va rol modellari: Talabalarni murabbiylar va ijobiy namunalar bilan bog'lash qarorlar qabul qilishni o'rgatishda muhim rol o'ynashi mumkin. Mentorlar yo'l-yo'riq ko'rsatishi, o'z tajribalari bilan o'rtoqlashishlari va samarali qarorlar qabul qilish va o'z-o'zini rivojlantirishga misol bo'lishlari mumkin. Buni ustozlik dasturlari orqali yoki turli sohalardagi mehmon ma'ruzachilarni o'z hikoyalari bilan bo'lishish uchun taklif qilish orqali amalga oshirish mumkin.
O'quv rejasi bilan integratsiya: Qaror qabul qilish ko'nikmalari o'quv rejasining turli fanlari va sohalari bo'yicha birlashtirilishi mumkin. Misol uchun, o'qituvchilar qaror qabul qilish mashqlari va muhokamalarini ijtimoiy fanlar, axloq yoki hatto matematika va fan kabi fanlarga qo'shishlari mumkin, bu erda talabalar ma'lumotni tahlil qilishga, muqobil variantlarni ko'rib chiqishga va ongli tanlov qilishga da'vat etiladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida qaror qabul qilishni o'rgatishning o'ziga xos yondashuvlari va urg'u turli ta'lim muassasalari va mintaqalarda farq qilishi mumkin. Ta'lim siyosati va amaliyoti doimiy ravishda rivojlanib bormoqda, shuning uchun eng dolzarb ma'lumotlar uchun O'zbekistondagi joriy o'quv dasturi va tashabbuslariga murojaat qilish tavsiya etiladi. "O'z-o'zini rivojlantirish" deb ataladigan jarayonda o'smirlar mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirishni amaldagi holati jinsiy tengsizlik va jinsiy stereotiplar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Bu masala jahon bo'ylab ommaviy va ijtimoiy muammolar orasida ko'p
yo'nalishliroq muhim ahamiyatga ega bo'lishi sababli, har bir mamlakatda o'ziga xos holatlar mavjud bo'lishi mumkin. Bu holat O'zbekistonga ham ta'sir qiladi.
O'zbekistonda jinsiy tengsizlik va stereotiplar, o'smirlar o'rtasida qarashlarni va rivojlanish imkoniyatlarini to'xtatishi mumkin. Bu o'smirlarning o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida qaror-qabul qilish va rivojlanishga ta'sir qiladi. Jinsiy tengsizlik va stereotiplar o'z-o'zini rivojlantirishning turli sohalarida tasir qilishi mumkin, masalan, ta'lim, ish, sotsial tashkilotlar, siyosat va boshqalar.
O'zbekistonda o'smirlarning mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirishni amaldagi holati o'zaro bog'liq jamiyatning o'zgarishlariga va davlatning jinsiy barqarorligini ta'minlashga qaratilgan siyosiy va qonuniy kadrlarga bog'liq. Davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar va siyosiyatlarning jinsiy qarorlar va rahbarlik vazifalariga o'smirlarga teng imkoniyatlar berishga qaratilgan qoidalar va ta'lim muassasalaridagi jinsiy barqarorlik tamoyillari kabi tartiblar mavjud.
Jamiyatning o'smirlarga mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirishda o'z muhitini jinsiy tengsizlik va stereotiplardan ozod qilish, o'smirlarga xususiy ko'rsatkichlarni taqdim etish, ularga qo'llab-quvvatlash va ma'lumotlar bilan ta'minlash, ijtimoiy qatnashish, ish bilan bog'liq imkoniyatlarni yaratish va jamiyatda umumiy qonunlar va siyosiyatlarning jinsiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan qoidalarini amalga oshirish kabi ko'plab o'zgarishlarni talab qiladi.
Qisqa qilib aytganda, o'smirlarning mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirishni amaldagi holati, jinsiy tengsizlik va stereotiplarni ortidan kuzatish, to'xtatish va mustaqil fikrlarni o'smirlarga berish bilan bog'liq bo'ladi. Bu jarayonning muvaffaqiyatiga jamiyatning o'smirlarga qarshi keng muhabbat va qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga olganligi katta ahamiyatga ega. O'zbekistonda jinsiy barqarorlik va o'smirlarning mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirish holati davlatning qadriyatli siyosiy muhitini talab qiladi, jinsiy barqarorlik tamoyillarini amalga oshirish, jinsiy tengsizlik va stereotiplarni ortidan kuzatish, o'smirlarga qo'llab-quvvatlash va ularning o'zini rivojlantirish uchun imkoniyatlar yaratish bilan bog'liq. Bu jarayonning muvaffaqiyati uchun jamiyatning o'smirlarga qarshi ta'lim, ma'lumotlar, ishga kirish, ijtimoiy tashkilotlar va davlatning jinsiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan qoidalariga qaraydigan muhabbat va qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga olganligi katta ahamiyatga ega.
Ta'limda o'z-o'zini rivojlantirish jarayoni o'quvchilarning shaxsiy o'sishi, farovonligi va har tomonlama rivojlanishiga yordam berishni anglatadi. Bu shaxslarni o'z ta'limlarida faol rol o'ynash, ularning kuchli va zaif tomonlarini tushunish, maqsadlarni belgilash va doimiy shaxsiy takomillashtirish uchun zarur ko'nikma va munosabatlarni rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 23 sentyabrdagi Ta'lim to'g''risidagi 637- qonuni.
2. O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 29 oktyabrdagi "Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish konseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-6097-son farmoni. https://lex.u
3. Tadjibayeva X.M. Gender yondashuv asosida o'smir yoshdagi o'uvchilarda "ommaviy madaniyaf'ga qarshi immunitetni shakllantirishning pedagogik strategiyalari // DSc Dissertatsiya, 2022
4. Khakimova B.M. Current status of guiding teenagers to independent decision-making in the process of gender self-development. "Science and innovation" international scientific journal № 4, 2023. Tashkent
5. Xakimova B. M. Gender o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida o'smirlarni mustaqil qaror qabul qilishga yo'naltirishni amaldagi holati. Xalq ta'limi jurnali №2, 2023 Mart-Aprel, Toshkent
6. Акимова М.К. К.М.Гуревич. Психологическая диагностика. Москва, 2005.
7. Бурменская Г.В.,Карабанова О.А., Лидерс А.Г. Возрастно-психологическое консультирование. Москва, МГУ, 1990.
8. Кобазова Ю.В. Влияние гендерных стереотипов на формирование профессиональной ориентации. // Материалы III региональной научно-практической конференции «Гуманистические основы социально-профессионального развития личности студента» г.Нерюнгри: ООО «Фирма КВАНК и К», 2006. - С. 58 - 61.
9. Кобазова Ю.В. Тендерный аспект профессионального самоопределе
10. старшеклассников [Текст] / Ю.В. Кобазова // Вестник Челябинского государственного педагогического университета. - 2008. - No7. - С. 35-44.
