Научная статья на тему 'ТАҚИҚЛАНГАН ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШ ЖИНОЯТИДА ИСБОТЛАНИШИ ЛОЗИМ БЎЛГАН ҲОЛАТЛАР'

ТАҚИҚЛАНГАН ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШ ЖИНОЯТИДА ИСБОТЛАНИШИ ЛОЗИМ БЎЛГАН ҲОЛАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
исботланиши лозим бўлган ҳолатлар / далил / далилларни баҳолаш / исботлаш предмети / ашёвий далил / экспертиза маълумотномаси / эксперт хулосаси.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — А.Хайруллаев

мазкур мақолада бугунги кунда тақиқланган экинларни етиштириш жиноятлари бўйича исботланиши лозим бўлган ҳолатлар, мазкур турдаги жиноят ишларини тергов қилиш давомида эътиборга олиниши лозим бўлган жиҳатлар, бу турдаги ишлар бўйича тайинланадиган экспертизалар ва амалиётда вужудга келаётган муаммолар, уларнинг ечимлари бўйича илмий-амалий таклиф ва мулоҳазалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАҚИҚЛАНГАН ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШ ЖИНОЯТИДА ИСБОТЛАНИШИ ЛОЗИМ БЎЛГАН ҲОЛАТЛАР»

Central Asian Journal of

Education and Innovation

ТА^И^ЛАНГАН ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШ ЖИНОЯТИДА ИСБОТЛАНИШИ ЛОЗИМ БУЛГАН

ХОЛАТЛАР

А.Хайруллаев

Узбекистон Республикаси Хукукни мухофаза килиш академияси магистратура тингловчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11519012

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Qabul qilindi: 01-June 2024 yil Ma'qullandi: 04- June 2024 yil Nashr qilindi: 07- June 2024 yil

KEY WORDS

исботланиши лозим булган %олатлар, далил, далилларни ба%олаш, исботлаш предмети, ашёвий далил, экспертиза маълумотномаси, эксперт хулосаси.

мазкур мацолада бугунги кунда тацицланган экинларни етиштириш жиноятлари буйича исботланиши лозим булган %олатлар, мазкур турдаги жиноят ишларини тергов цилиш давомида эътиборга олиниши лозим булган жщатлар, бу турдаги ишлар буйича тайинланадиган экспертизалар ва амалиётда вужудга келаётган муаммолар, уларнинг ечимлари буйича илмий-амалий таклиф ва муло%азалар ёритилган.

Сунгги йилларда мамлакатимизда "Инсон кадри учун" деган эзгу гояни тулик руёбга чикариш, инсон хукук ва эркинликлари сохасидаги халкаро стандартларни миллий конунчиликка имплементация килиш, давлат органлари фаолиятига тизимли ва боскичма-боскич жорий этиш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Инсон хукук ва эркинликлари кафолатларини кучайтириш хамда конун устуворлигини таъмилаш, шунингдек, жамият ва хар бир фукаро хаётига уларни татбик этиш Янги Узбекистоннинг ички ва ташки сиёсатида марказий уринни эгаллаб келмокда.

Шу сабабли инсон хукук ва эркинликларини суд-тергов сохасида хам хар томонлама кафолатлаш, шахснинг айби суд жараёнида исботланмагунига кадар у айбдор хисобланмаслиги коидасини Конституциявий норма сифатида киритилди.

Жумладан, Конституциянинг 27-моддасида «Х,еч ким конунга асосланмаган холда хибсга олиниши, ушлаб турилиши, камокка олиниши, камокда сакланиши ёки унинг озодлиги бошкача тарзда чекланиши мумкин эмас»лиги, 28-моддасида эса «Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби конунда назарда тутилган тартибда ошкора суд мухокамаси йули билан исботланмагунча ва суднинг конуний кучга кирган хукми билан аникланмагунча айбсиз деб хисобланади»[1] деб белгилаб куйилганлиги юртимизда инсон хукуклари борасидаги ислохотларнинг хукукий механизмини пойдевори саналади.

Шахсларнинг бевосита жиноят процессида назарда тутилган хукукларининг конституциявий норма сифатида олий юридик кучга эга булган ва тугридан тугри амал килувчи хужжатга киритилиши бу борадаги ислохотларни келгусида изчил тарзда олиб борилишидан далолат беради.

Шундай экан, такикланган экинларни етиштириш жиноятини фош этиш ва

тергов килишга каратилган фаолиятнинг асосий максадларидан бири бу иш холатларини хар томонлама ва тулик урганиш хамда холисона бахолаш оркали содир этилган килмишда жиноят таркибининг мавжуд ёки мавжуд эмаслигини, шу билан бирга жиноят ишида исботланиши керак булган холатларни ани;лаш ва мустахкамлаш саналади.

Жиноят ишларининг судда юритишнинг самарадорлиги хар бир муайян холда унинг натижалари конунда белгиланган вазифаларга мувофиклиги тарзида тушунилиб, тергов килинаётган хамда курилаётган ишнинг холатлари хар томонлама, тула ва холисона тад;и; этилгандагина таъминланиши мумкин. Жиноятларни тез, тула очиш, айбдорларни фош этиш, уларга адолатли жазо берилишини таъминлаш хамда айни ва;тда айбсизларни жиноий жавобгарликка тортиш фактларини бартараф этиш, жиноят содир этилганлигига сабаб булган холатларни ани;лаш ва бартараф этиш, фукароларни конунларга сузсиз риоя этиш рухида тарбиялаш - бу вазифаларнинг хар бири ва барчасини яхлит холда руёбга чи;ариш хар бир муайян холда хилма-хил аник ахборотнинг катта хажмини текшириш ва бахолаш заруратини ташкил этади.

Ушбу вазифалардан келиб чи;;ан холда жиноят иши предметини хисобланадиган холатларни ишончли ани;лаш хамда шу асосда муайян холга нисбатан санкциялар ва тарбиявий-профилактик чораларни белгилайдиган хуку; меъёрларини куллаш лозим.

Далилларни топиш, процессуал ;айд этиш, текшириш ва бахолаш жиноят-процессуал хукук меъёрлари томонидан тартибга солинади. Ушбу масалаларни бевосита тартибга соладиган хукукий меъёрлар йигиндиси жиноят процессуал хукукнинг таркибий ;исми хисобланадиган исботлаш хукуки деб аталади. Уни далиллар назарияси билан чалкаштириш мумкин эмас. Далиллар назарияси исботлаш хукукига караганда кенгрок булиб, далиллар тарихи масалаларини, уларнинг назарий асосларининг конун жихатидан тартибга солиниши ривожининг тавсифини, хорижий давлатлардаги турли тизимларни, низоли назарий муаммоларни ва шу кабиларни камраб олади.

Такикланган экинларни етиштириш жиноятини тергов килишда мазкур жиноятларнинг криминалистик тавсифи хамда юзага келадиган типик тергов вазиятларини тахлил килиш каби вазифалар каторида, исботланиши лозим булган холатларни урганиш, улар юзасидан далиллар туплаш, текшириш ва бахолаш масаласи хам мухим ахамиятга эга.

Бу борада бир катор олимлар узларининг фикрларини билдириб утишган. Жумладан, Х.Б.Жамолдинов ва А.С.Мирзаевлар, «Жиноят-процессуал кодексининг 82-моддаси коидаларини мазкур кодекс махсус кисмининг узига хос нормалари ва ушбу тоифадаги килмишларни содир этишни тартибга солувчи конунлар билан интеграциялашуви алохида турдаги жиноятлар гурухи учун исботлашнинг аник предметини ташкил килади. Тегишли тоифадаги ишлар учун аникланиши керак булган холатлар руйхатини такдим этиш, терговчи учун узига хос ташкилий-тактик курсатма вазифасини утабгина колмай, тергов жараёнида бушлик ва ноаникликларга йул куймаслик билан бирга, криминалистик мазмун хам касб этади»[2].

Юкоридаги олимларнинг фикрига кушилган холда, исботланиши лозим булган

холатлар руйхати хар бир жиноят турлари буйича алохида алохида булишини, уларнинг мамун мохияти эса бир максадга каратилганлигини таъкидлаб утмокчимиз.

Шунингдек, такикланган экинларни етиштириш жиноятларини тергов килишда мазкур жиноятларнинг криминалистик тавсифи хамда юзага келадиган типик тергов вазиятларини тахлил килиш каби вазифалар каторида, исботланиши лозим булган холатларни урганиш, улар юзасидан далиллар туплаш, текшириш ва бахолаш масаласи мухим ахамиятга эга. Исботланиши лозим булган барча холатларнинг тез, хар томонлама, тулик ва холисона текширилиши дастлабки терговнинг самарадорлиги ва сифати юкори булишини таъминлайди[3].

Исботланиши лозим булган холатлар жиноятларни тергов килиш методикасининг мухим кисмларидан бири хисобланади. Бу борада Б.Б.Муродовнинг фикрича, исботлаш чегараси деганда, иш буйича чикарилган хулосаларнинг асослилигини тасдиклаш учун далиллар, уларнинг манбалари хажми, шунингдек тергов версиялари, исботланиши лозим булган холатларни текшириш доирасини белгилаб берувчи фаолиятни тушуниш лозим[4].

Мазкур масала юзасидан Р.С.Белкин ва бошка бир катор криминалист олимлар уз илмий ишларида жиноятларнинг айрим турларини (гурухларини) тергов килишнинг хусусий криминалистик усулларини доимий равишда такомиллаштириш зарурлигини курсатиб, хусусий криминалистик усуллари таркибига янги элемент -исботланиши лозим булган холатларни киритишни таклиф килади[5].

Шунингдек, олимлар ГААбдумажидов, Р.А.Алимова, Т.Э.Ариповлар исботланиши лозим булган холатларга жиноятларнинг криминалистик тавсифи элементларидан бири сифатида карашни таклиф килишади[6].

Яна бир олим О.Д.Алланазаров эса исботланиши лозим булган холатлар жиноятларни тергов килиш хусусий методикасининг ажралмас таркибий кисми эканлигини, чунки исботланиши лозим булган холатлар нафакат килмишнинг криминалистик жихатларини, балки жиноий-хукукий хамда жиноят-процессуал ахамиятга эга булган барча белги ва хусусиятларини аниклаш ва текширишни уз ичига олишини таъкидлайди[7].

Юкорида бир катор олимларнинг жиноятларни тергов килиш борасида исботланиши лозим булган холатларнинг урни ва ахамияти борасида фикрларини келтириб утдик.

Бизнинг фикримизча, бу борада энг тулик ва тугри таъриф О.Д.Алланазаров томонидан билдириб утилган. Боиси, исботланиши лозим булган холатлар хар бир жиноят турлари буйича алохида хусусий элемент хисобланиб, барча жиноят турларига нисбатан бир хилдаги исботланиши лозим булган холатларни татбик этиб булмайди. Сабаби жиноятлар бир биридан хар бир элементи жихатидан фарк килганлиги каби исботлаш предмети хам жиноят турларидан келиб чикиб, бир биридан фарк килади. Айрим жиноят турларида мавжуд булган исботлаш элементи бошка жиноят турида учрамаслиги мумкин. Шу сабабли олим О.Д.Алланазаровнинг фикрига кушилган холатда исботланиши лозим булган холатларни хар бир жиноят турларига нисбатан хусусий методика эканлигини, ушбу элементлар факатгина килмишнинг криминалистик жихатларини уз ичига олибгина колмасдан балки жиноий хукукий ва жиноий процессуал жихатларини хам камраб олишлигини таъкидлаб утмокчимиз.

EyHgaH Tam;apu, ^hhoat um-apuHH TeproB ;H-Hmga Hc6oT-am ^apaëHH ro3acugaH M^X, gaB-aT-apu o-HM-apu xaM 6up ;aTop $HKp-apHH 6H-gHpu6 yTHmraH. ^yM-agaH, A.fl.rHH36ypr «Eu3HHHr $HKpHMH3Ha, xap 6up ^hhoat Typ-apu 6yHHHa TeproB XapaKaTapHHH o-u6 6opumga ^hhoat KogeKCH Ba ^hhoat npo^ccya- KogeKcHHHHr gнcпoзнцнflcнga Ha3apga TyTH-raH xo-aT-apgaH 6om;a xo-aT-apHH aHH;-am Ba y-apHH 6aëH STHm mapT эмaс»[8] ge6 Ta^KHg-araH.

ffly ^HKpra ;ymH-raH xo-aTga HACe-HBaHoB HcôoT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap ^hhohh пpoцeccya- Ta^-HMoTHHHr 6up ;hcmh xHco6-aHagH[9] ge6 ÔH-gupraH.

A.r.Ou^unnoB эсa rorçopugaru o-HM-apHHHr ^HKpura эгтнpoзннн ÔH-gupraH xo-aTga, «HcôoT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap 6y Hc6oT-am npegMeTHHHHr э-eмeнтн Ba ^hhoht KogeKcu Terum-u MoggacHHHHr gнcпoзнцнfl-apннн ogguH MexaHHK 6upHKMacH эмaс. Ym6y ^uxaT ^HHonT-npo^ccya- Ba ^hhoht xy^y^u ^aH-apura oug 6y-raH xo-ga, KpHMHHa-ucTHK ToMoHgaH 6ohhth-h6, AHru cu^aT xocu- ;H-agH»[10] ge6 Ta^Kug^araH.

ВAО6paзцoв эca HACe-HBaHoB Ba A.flXHH36ypr-apHHHr ^HKpura ;apmu KecKHH ^HKp ÔH^gupHÔ, «6y epga 6h3 ogguH AHr^um xo-aT-apura gyq Ke-nnMH3, ca6a6u, энг aBBa-o, KymuMHa KyMaK-amyBHH ^aKT-apHHHr MyxHM KpuMHHa-ucTHK ^uxaTH Ha3apuMH3gaH HeTga ;o-MoK;ga, rapnu y-ap Hc6oT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap pyfixaTHra KupMaca-ga, uc6oT-am ^apaëHuga xo-aTHH aHH;-amHHHr axaMHHT-u ycy-u XHco6-aHagu»[11] ge6 6H-gHpH6 yrraH.

A.A.XMupoBHHHr ^HKpura Kypa, KpuMHa-ucTHK TaBcu^ uc6oT-am npegMeTHHH y3 HHura o-o-Mac-urHHH, ym6y HKKHTa TymyHHa 6Hp-6HpHra moc TymMac-uruHH 6H-gHpH6, y3 ^HKpuHH ^yfiugaruHa acoc-araH: «6upHHHHgaH, uc6oT-am npegMeTH Ba KpHMHHa-ucTHK TaBcu^ 6Hp-6HpHra Ty-H; эмac, 6a-KH, ;ucMaH moc Ke-agu, HKKHHHHgaH, xaTTo ÔHp-ÔHpura moc Ke-yBHH ^uxaT-ap xaM uc6oT-am npegMeTH Ba KpHMHHa-ucTHK TaBcu^HHHr Ma3MyH-MoxHHTHHHHr Typ-u ^uxaT-apu y^yH Typ-HHa Ky--aHH-agH»[12].

C.B.Bo^exoBcKafl, r.MTpaMoBHH, ^.H.Ka-HHKoBMH, H.M.HuKo-aHHHK, H.M. nopy6oB, E.M. PagneHKo, r.A. flpom-ap ruëxBaHg-HK BocuTa-apu 6u-aH 6of-hk; um-apHH TeproB KH-umga aHH;-aHHmH -o3HM 6y-raH xo-aT-ap cu^araga ;yHHgarH-apHH xo-aT-apHH Ke-Tupu6 yTraH: ^hhoht xogucacu (^ohh, Ba;TH, ycy-u Ba cogup этн-нmннн 6om^a xo-aT-apu), ^hhoht cogup ^H-raH maxcHHHr afi6-H-HrH, afi6-aHyBHHHHHr afiÔHHH oFHp-amTupyBHH Ba eHru—amTHpyBHH xo-aT-apHHHr 6op ëKH Hy^-uru, ^hhoht HaTH^acuga eTKa3H-raH 3apapHHHr MH^gopu Ba xycycuflTH[13].

Ym6y Maca-a ro3acugaH Kyn-a6 o-HM-ap ToMoHugaH Typ-HHa ^HKp-My-oxa3a-ap u-rapu cypu-raH 6y-caga, y-ap ToMoHugaH KpuMHHa-ucTHK TaBcu^ Ba Hc6oT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap 6Hp-6HpHgaH aHHaH ^aHgafi 6e-rucu 6u-aH ^ap^-aHumu xa^uga MyHocaôaT ÔH-gupu-MaraH. OuKpuMH3Ha, Hc6oT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap ^HHo^T-apHHHr KpuMHHa-ucTHK TaBcu^u э-eмeнт-apнgaн 6upu эмac, 6a-KH ^HHo^T-apHH TeproB ^u-um xycycuH MeTogHKacHHHHr a^pa-Mac TapKHÔHH k;hcmh xucoô-aHagu. eh3 KpuMHHa-ucTHK TaBcu^ Ba Hc6oT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-apHH 6Hp-6upHgaH yMyMHH-HK Ba xycycHH-HK 6e-rH-apu acocuga ^ap;-am -o3HM-urHHH TaK-u^ ;u-aMH3. Ha3apuMH3ga, KpuMHHa-ucTHK TaBcu^ 6apna ^HHo^T-apra Terum-u yMyMHH ;ouga-apHH ;aMpa6 o-ca, Hc6oT-aHHmu -o3HM 6y-raH xo-aT-ap a-oxuga ^hhoht Typ-apura oug xycycuH ;ouga-apHH ;aMpa6 o-agu xaMga KpuMHHa-ucTHK TaBcu^

э^eмeнтн 6H.flaH ëHMa ëH Tap3ga ^HHoflTflapHH TeproB KH-flum coxacuHHHr MyxHM TapKHÔufi э^ементн x,Hco6^aHagu.

Ta^H^^aHraH экнн^aрнн eramrapum ^hhoathhh TeproB KH-flumga энг aBBa^, ^HHOHTHHHr Hc6oT^am npegMeTH Ba Herapa^apHHH 6e^ru^a6 o^um ^03hm. By cypumTupyBHH Ba TeproBHura TeproB ëKH cypumTHpyBHH Ma^cag^u ôopum, yHHHr

HKyHHH MarçcagHHH Kypum, ^hhoat KoHyHHH^HrH, KpuMHHa^ucTHK Ba ^HHoflT-npo^ccya.« Ba3H^a^apHH xa.fl KH-flum hmkohhhh ôepagu.

Ta^H^^aHraH экнн^apнн eTHmTupum ^hhoath 6yfiHHa ucôoT^aHumu KepaK 6y^raH Xo^aT^ap goupacu ^HHoflT-npo^ccya.« KogeKcHHHHr

82-84-Mogga^apH Ta^a6^apHHH xucoôra o^raH xo^ga ôe^ru^aHraH 6y^H6, yHra Kypa, Ma3Kyp Typgaru ^HHo^T^ap 6yfiHHa KyfiugarH^ap Hc6oT^aHHmH ^o3hm:

- ^hhoat oô^eKTH; ^hhoat Ty^afi^H eTKa3H^raH 3HëHHHHr xycycuflTH Ba MHKgopu, ^aôp^aHyBHHHHHr maxcHHH TaBcu^oBHH xo^aT^ap;

- cogup этн^гaн ^HHonTHHHr BarçTH, ^ofiu, ycy^H, myHHHrgeK ^hhoat KogeKcuga KypcaTHÔ yTH^raH 6omrça xo-flaT^apu; ^HiMHm Ba pyfi ôepraH h^thmohh xaB^H o^HÔaT^ap ypTacugaru caôaôufi 6oF^aHHm;

- ^HHo^THHHr ymôy maxc ToMoHHgaH cogup этн^гaн^нгн;

- ^hhoat TyFpH ëKH эгpн Kacg 6H.flaH ëxyg 6enapBo^HK ëKH y3-y3Hra HmoHHm o^HÔaTHga cogup этн^гaн^нгн, ^HHo^THHHr ca6a6^apH Ba MaKcag^apu;

- afiô^aHyBHHHHHr, cyg^aHyBHHHHHr maxcHHH TaBCH^oBHH xo^aT^ap.

fflyHHHrgeK:

- ^ннoнт-пpoцeccya^ KogeKcHHHr 83-Moggacuga KypcaTH^raH pea6н^нтaцнн y^yH acoc^ap;

- ^ннoнт-пpoцeccya^ KogeKcHHHr 84-Moggacuga KypcaTH^raH afiô^H^HK TyFpHCHgarH Maca^aHH xa^ KH-flMafi Typuô ^hhoat HmHHH TyraTHm y^yH acoc^ap.

0.^. A^^aHa3apoBHH ^HKpura Kypa, rorçopuga rçafig этн^гaн HopMaHHHr Ma3MyHH acocaH cogup этн^гaн h^thmohh xaB^H ^H^MHm Ba yHH cogup этгaн maxcHH ^aBoôrap^HKKa TopTHm y^yH axaMHHT^H xycycHHT^apHHH aHHK^amra ^apaTH^raH. Baxo^aHKH, hmhh xap ToMoH^aMa, Ty^a Ba xo^ucoHa xa^ KH-flum y^yH ^hhoat TapKHÔH э^eмeнт^apннн ucôoT^amHHHr y3H eTap^H 6y^MacgaH, KH-flMHmHHHr ^HHoHfi^HruHH hcthcho этagнгaн (3apypufi Mygo^aa, oxupru 3apypu^T Ba h^thmohh xaB^H ^H^MHm cogup этгaн maxcHH ym^am Barçraga 3apap eTKa3Hm KaÔH^ap), ^a3oHH eHru^^amTHpaguraH Ba oFup^amTHpaguraH, ^hhohh ^aBoôrap^HK Ba ^:a3ogaH o3og KH^umra acoc ôy^aguraH xo^aT^apHH xaM aHHK^am 3apyp[14]. HyHKH, ^H^MHm Myafi^H maxc ToMoHHgaH ^H^MumHHHr ^HHoufi^HrHHH hcthcho ^H^aguraH xo^aTga, aihh 3apypufi Mygo^aa ëKH oxupru 3apypaT xo^aTHga cogup этн^гaн 6y^ca, maxc ^hhohh ^aBoôrap^HKgaH o3og ^H^HHumu ^o3HM. TeproB xapaKaT^apu gaBoMHga ymôy xo^aT^apHH ucôoT^aHMac^uru maxc xy^y^^apHHH TaiMHH^am Ôopacuga ^uggufi ^oHyH6y3H^Hmura o^h6 Ke^umu MyMKHH. Bupo^, ^HKpHMH3Ha, Ta^HK^aHraH экнн^apнн eTHmTHpum ^HHo^T^apuga 3apypufi Mygo^aa Ba oxupru 3apypaT xo^aT^apu aMa^ufi ^uxaTgaH y^paMafigu. Ma3Kyp Typgaru ^HHo^T^apga ^aôp^aHyBHH ôy^MaraH^uru caôaô^H roKopuga Ke^THpuô yTH^raH 3apypufi Mygo^aa xaMga oxupru 3apypaT xo^aT^apHHH TaKHK^aHraH экнн^apнн eTHmTupum ^HHo^T^apuga ucôoT^am npegMeTHra KHpHTHmHMH3 MaHTHKHfi ^uxaTgaH HoTyFpu ôy^agu.

Жиноятнинг исботлаш предмети ва чегараларини белгилаб олиш борасида хам олимларнинг карашлари турлича булиб, жиноятнинг криминалистик тавсифи исботлаш предмети билан узаро богликлиги мураккаб масалалардан биридир. Жумладан, Р.Р. Шакуров ва бошкалар муайян турдаги жиноятнинг криминалистик тавсифи элементлари шу жиноятнинг исботлаш предметини ташкил килишини таъкидлашади[15].

Б.А. Куринов исботланиши лозим булган холатлар доирасига жиноят таркибини хосил килувчи аломатларни киритиб, уларни хар бир жиноят иши буйича исботлаш предмети сифатида кайд этади[16].

Р.С. Белкин исботлаш предмети криминалистик тавсифнинг "ядроси" эканлигини таъкидлайдилар[17].

Бу борада Б.А. Куринов ва О.Д. Алланазаровларнинг фикрларини куллаб-кувватлаймиз. Зеро, Жиноят-процессуал кодекснинг 82-моддасида белгиланган исботланиши лозим булган холатларнинг аксарияти жиноят таркибини хосил килувчи элементлардан иборат булиб, иш буйича исботланиши лозим булган барча холатлар синчковлик билан, хар томонлама, тула ва холисона текшириб чикилиши керак. Ишда юзага келадиган хар кандай масалани хал килишда айбланувчини ёки судланувчини хам фош киладиган, хам оклайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини хам

хам огирлаштирадиган холатлар аникланиши ва хисобга

енгиллаштирадиган олиниши лозим.

Биз юкоридаги

олимларнинг

кушилган холда,

фикр-мулохазаларига

такикланган экинларни етиштириш жинояти буйича исботланиши лозим булган холатлар доирасига Жиноят кодексининг 270-моддасида назарда тутилган жиноят конуни белгиларини хисобга олиш лозимлигини таклиф киламиз.

Жиноят кодексининг 270-моддасида назарда тутилган такикланган экинларни етиштириш жиноятини очиш ва тергов килишнинг назарий манбалари ва амалий тажрибасини тахлил килиш оркали ушбу тоифадаги ^жиноят ишлари буйича аникланиши ва исботланиши керак булган холатларга куйидагилар киради деган хулосага келишимизга имкон беради:

-такикланган экинлар етиштирилганми;

-такикланган экинларни етиштириш конун асосида амалга оширилганми ёки ноконунийми;

-айнан кайси усимликлар ноконуний етиштирилган; -такикланган экинлар нима максад ва мотивда етиштирилган; -такикланган экинларни етиштириш каерда амалга оширилган;

- такикланган экинлар етиштириш жинояти кайси муддат оралигида амалга оширилган;

-такикланган экинларни етиштириш айнан кандай тарзда амалга оширилган (уруги экилганми ёки нихолими, усимликни етиштиришда маълум бир технология кулланганми, янги турлари етиштирилганми);

- такикланган экинларни етиштиришга тайёргарлик харакатлари амалга оширилганми;

-тайёргарлик харакатлари айнан кандай харакатларда акс эттирилган; -мазкур жиноятни яширишга харакат килинганми;

-afiôgop ToMoHHgaH ^hhoathh amupum MaKcaguga afiHaH KaHgafi xapaKaT^ap aMa^ra omupu^raH;

-TaKHK^aHraH экнн^apнн eTHmTupum ôup maxc ToMoHHgaH aMa^ra omupu^raHMH;

-arapga ^hhoat rypyx ToMoHHgaH cogup этн^гaн 6y^ca xap 6up rypyx a^3o^apHHHHr Ba3H^a^apu HHMagaH uôopaT ôy^raH;

-arapga ^hhoat yromraH ^HHoufi rypyx ToMoHHgaH aMa^ra omupu^raH 6y^ca, TaKHK^aHraH экнн^apнн eTumTupum ^hhoathhhht yromraH rypyx ToMoHHgaH Ke^rycu ^HHoufi xapaKaT^apugaru ypHH Ba axaMHATH, ^HHoufi rypyx a^3o^apu Ba TamKH^oTHH TyFpucugarH Ma^^yMoT^ap, ^HHoufi rypyx ^ao^HHT ropHTHm MyggaTH TyFpucugarH Ma^^yMoT^ap;

- afiô^aHyBHHHHHr ^HHoufi ^aBoôrap^uruHH oFHp^amTHpyBHH Ba eHru^^amTHpyBHH xo^aT^apHHHr ôop ëKH fiyK^uru;

-afiôgop maxcHHHr xapaKaT^apuga ôomKa ^hhoht a^oMaT^apuHHHr MaB^yg ëKH MaB^yg эмacflнгн, myHHHrgeK, HoKoHyHHfi ruëxBaHg^HK BocHTa^apu caBgocu 6u^a myFy^^aHraH^uru;

- ôomKa ^hhoht a^oMaT^apu MaB^yg 6y^ca Kaficu Typu MaB^yg^uru, Ba y HHMaga H^oga^aHHm^uru;

-TaKHK^aHraH экнн^apнн eTHmTupraH maxc y3H ruëxBaHg^HK Mogga ucTe^Mo^ KH^um KH^Mac^uru, arapga KH-flca afiHaH Kaficu TypHHH, KaHgafi ycy^ga ucTe^Mo^ KH^um^uru;

-HapKo^orua gucnaHcepuga xucoôga Typum ëKH TypMac^uru;

afiôgopHHHr Ma3Kyp ^hhohthh

xo^aT^ap

cogup этнmнгa qmhj

-KaHgafi ôy^raH^uru;

MyHHHrgeK:

- ^HHoflT-npo^ccya.« KogeKcHHHr 83-Moggacuga KypcaTH^raH pea6н^нтaцнн y^yH acoc^ap;

- ^ннoнт-пpoцeccya^ KogeKcHHHHr 84-Moggacuga KypcaTH^raH afiô^H^HK TyFpucugarH Maca^aHH xa^ KH^Mafi Typuô ^hhoht umuHH TyraTHm y^yH acoc^ap.

TaKHK^aHraH экнн^apнн eTHmTupum ^HHoaTuga ucôoT^aHHmu ^O3HM 6y^raH xo^aT^apgaH энг aBBa.no экн^гaн экнннннг TaKHK^aHraH экнн экaн^нгн $aKTH aHHK^aHHmu ^o3HM. Эгтн6op^нcн, ucôoT^aHHmu ^o3hm 6y^raH ôomKa xo^aT^ap ymôy ^aKT TacgHK^aHraHHgaH KefiHHruHa, MaHTHKHfi gaBoM cu^aTHga TeKmupu^agu.

AHHK^aHraH экнннннг TaKHK^aHraH экнн экaн^нгн xaKHgaru gacT^aÔKH Ma^^yMoT^ap Kyfiugaru MaHÔa^apgaH o^HHHmu MyMKHH;

-экcпepт KpHMHHa^ucTHKa MapKa3^apu Ba ôy^HM^apHHHHr gacT^aÔKH Ma^^yMoTHoMa^apugaH;

- xoguca moxug^apu TymyHTHpum^apugaH;

- X.MKP xogHM^apu ToMoHHgaH ôeBocHTa aHHK^am HaTH^acuga;

- ^yga KaM xo^aT^apga ryMoH KH^HHyBHH maxcHHHr y3 afiôura HKpop ôy^umu maK^uga.

^Kopuga KypcaTH^raH Ma^yMoT^apgaH энг acocuficu Ba MyxHMH ôeBocHTa экcпepт-кpнмннa^нcтнк ôy^HM^apu MyTaxaccuc^apu ToMoHHgaH ôepu^aguraH gacT^aÔKH Ma^yMoTHoMa xucoô^aHagu. AfiHaH Ma3Kyp Ma^yMoTHoMaga TaKgHM KH^HHraH ycHM^HK^ap TapKHÔH TagKHK kh^hhhô, TapKHÔuga ruëxBaHg^HK ëKH ncuxoTpon

моддалар мавжуд мавжуд эмаслиги, агарда мавжуд буладиган булса ушбу усимлик та;и;ланган экинлар сирасига кириш кирмаслиги тугрисидаги саволларга жавоб олинади. Шунингдек, ушбу дастлабки бериладиган маълумотнома терговчи ва суриштирувчилар учун жиноят иши кузгатиш учун асос булиб хизмат ;илади.

Дастлаб терговга ;адар текширув харакатларини олиб борувчи мансабдор шахс, суриштирувчи ёки терговчи ушбу хабарлар ор;али ходиса жойи ва ва;ти, ;анча ми;дорда та;и;ланган экинлар етиштирилганлиги хамда ;исман та;и;ланган экиннинг ;айси тури экилганлиги тугрисидаги тахминий маълумотларга эга булади. Ушбу маълумотлар ха;и;атдан хам жиноий ;илмиш юз берганлигини тасди;лашга хизмат ;илади ва бош;а исботланиши лозим булган холатларни текширишга йул очади.

Кейинги бос;ичдаги энг мухим масала бу ходиса жойидан олинган усимликлар та;и;ланган экин эканлиги фактига ойдинлик киритиш хисобланади. Чунки, айнан ушбу масала содир ;илинган ижтимоий хавфли ;илмиш жиноят ёки жиноят эмаслигини тасди;ловчи элементларидан бири саналади.

Таркибида гиёхвандлик воситалари ёки психотроп моддалар мавжуд булган та;и;ланган экинларни таркибини тад;и; этиш махсус билим талаб ;илиб, тегишли судга оид кимёвий экспертиза тайинлаш ор;али ани;ланади. Судга оид кимёвий экспертиза утказиш ваколати эса ИИВ, ДБК ДХХ эксперт криминалистика булим ва булинмалари ваколатига тааллу;ли булиб, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 27 октябрдаги 878-сонли «Гиёхвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларни Узбекистон Республикаси худудига олиб кириш, ундан олиб чи;иш ва транзит тарзида утказиш тартибини, шунингдек уларнинг муомалада булиши юзасидан назоратни такомиллаштириш тугрисида» 2015 йил 12 ноябрдаги 330-сон ;арорига узгартиришлар киритиш ха;ида"ги ;арорига биноан амалга оширилиб келинади.

Судга оид кимёвий экспертиза Жиноят-процессуал кодексининг Жиноят-процессуал кодексининг 180-моддасига кура, терговга ;адар текширувни амалга оширувчи орган мансабдор шахсининг, суриштирувчининг ва терговчининг экспертиза тайинлаш тугрисида ;арорига, суднинг эса шу ха;даги ажримига асосан утказилади. Унда: экспертиза тайинлаш учун асос булган сабаблар; экспертизага юборилаётган ашёвий далиллар ва бош;а объектлар, уларнинг ;ачон, ;аерда ва ;айси холатда топилганлиги ва олинганлиги; иш материаллари буйича экспертиза утказишда эса эксперт хулосаси асосланиши лозим булган маълумотлар; эксперт олдига ;уйилган саволлар; экспертиза муассасасининг номи ёки экспертиза утказиш топширилган шахснинг фамилияси курсатилиши лозим[18].

Та;и;ланган экинларни етиштириш жинояти буйича судга оид кимёвий экспертиза хулосаси хал ;илувчи мухим омил саналсада, айни ва;тдаги суд-тергов амалиётининг тахлили, хозирда амалиётчи ходимлар томонидан далилий ашё тари;асида олинган усимликларни та;и;ланган экин хисобланишлиги буйича судга оид кимёвий экспертиза тайинлашда бир ;атор хато-камчиликларга йул куйилаётганлигини, шунингдек, ашёвий далилларни олиш ва бош;а бир ;атор холатларга алохида эътибор ;аратиш лозимлигини курсатмо;да. Уларни куйидагиларда куришимиз мумкин:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Биринчидан, терговга цадар текширув материаллари ва урганилган жиноят ишлари тахлили, гарчи Жиноят-процессуал кодексининг

172-моддаси иккинчи цисмида эксперт олдига цуйилган саволлар ва унинг берган хулосаси экспертнинг махсус билимлари доирасидан ташцари чициши мумкин эмаслиги, Узбекистон Республикасининг "Суд экспертизаси тугрисида"ги Крнунининг[19] 16-моддасида суд эксперти узига такдим этилган текшириш объектларини хар томонлама ва тулиц текширишдан утказиши, уз олдига цуйилган саволлар юзасидан асосли ва холисона хулоса бериши курсатиб утилган булсада, амалиётда тацицланган экинларни етиштириш билан боглиц ариза ва хабарлар юзасидан терговга цадар текширув харакатлари олиб бораётган суриштирувчи ва терговчилар томонидан судга оид кимёвий экспертиза тайинлаш царорлари "шаблон" царорлардан фойдаланишаётганлиги сабабли сифатсиз чицарилаётганлигини, царорларда эксперт олдига мантицсиз тарзда хал цилиниши учун унинг ваколатига кирмайдиган ва махсус билимлари доирасидан ташцаридаги саволлар цуйилаётганлигини ёки аксинча, эксперт хал цилиши лозим булган саволлар цуйилмаётганлигини курсатмоцда. Уз навбатида бу ички ишлар идоралари ходимлари хацида салбий тушунчалар шаклланишига, цолаверса, муайян воцеа холати уз вацтида аницланмаганлиги оцибатида цушимча куч ва вацт сарфланиб цушимча экспертиза тайинлашга олиб келиш холатларига олиб келиши мумкин.

Назаримизда, йилдан йилга тацицланган экинларни етиштириш билан боглиц жиноятлар тобора ортиб бораётганлигини инобатга олиб, хар бир жиноий цилмиш юзасидан уз вацтида тулиц, сифатли ва холисона тергов харакатлари олиб борилиши орцали жазо муцаррарлигини таъминлаш мацсадида, ички ишлар идоралари ходимларини бу борадаги билим савиясини ошириш ва цушимча куч ва вацт сарфламасдан туриб хацицатни аницлаш учун тацицланган экинларни етиштириш жинояти буйича суд-кимёвий экспертизалар буйича эксперт олдига цуйилиши мумкин булган намунавий саволлар руйхатини ишлаб чициш хамда ундан амалиёт ходимлари фойдаланишларини таъминлаш чораларини куриш мацсадга мувофиц булади.

Шу муносабат билан, биз томонимиздан ишлаб чицилган эксперт олдига цуйилиши мумкин булган цуйидаги намунавий саволлар руйхатини таклиф этамиз:

- тацдим этилаётган усимлик таркибида гиёхвандлик воситалари ёки психотроп моддалар мавжуд булган тацицланган усимликлар турига кирадими, агарда кирса цайси турига киради, унинг вазни цанча?

- тацдим этилган усимлик таркибида гиёхвандлик воситалари, психотроп моддалар мавжудми, мавжуд булса цайси гиёхванд моддаси мавжуд?

- олиб цуйилган усимликлар усган жойи, экиш усули ва парваришлаш шароити буйича умумий манбага мансубми?

- тацдим этилаётган усимлик маълум бир томорцада усганми?

Иккинчидан, тергов амалиётини урганиш натижаларига кура, суриштирувчи, терговчилар томонидан мазкур турдаги ишлар буйича ходиса содир булган жойни куздан кечириш жараёнида тергов-тезкор гурухи таркиби тулиц холатда булмаслиги, чекка худудларда эса аграр сохадаги мутахассисни куздан кечириш жараёнига жалб цилинмаслиги ходиса жойини сифатсиз куздан кечирилишига олиб келмоцда. Бу эса уз навбатида тергов жараёнида исботлаш предметида бир цатор муаммоларни юзага

келтирмокда. Эътиборли томони шундаки, такикланган экинларни етиштириш жиноятлари буйича дастлабки утказиладиган ходиса содир булган жойни куздан кечириш ва ашёвий далилни олиш тергов ва процессуал харакатлари том маънода жиноят ишининг келгуси "такдири"ни белгилаб беради. Боиси, ушбу тергов харакатининг узидаё; жиноят таркиби элементлари мавжуд мавжуд эмаслиги, процессуал тарзда ;айд килинади. Шу сабабдан мазкур турдаги ишлар буйича ходиса содир булган жойни куздан кечириш алохида эътибор ва малака талаб этади.

Аксарият холатларда, ходиса содир булган жойни куздан кечириш баённомасида такикланган экиннинг экилган жойи, унга ишлов берилган берилмаганлиги, тупро;нинг умумий холати, тупрокда угитлаш аломатлари бор ёки йуклиги, экин майдонининг умумий хажми, неча туп усимлик мавжудлиги, экилган усимликларни атрофи химояланган химояланмаганлиги, яширишга ;аратилган харакатлар амалга оширилган оширилмаганлиги тугрисидаги маълумотлар ;айд килинмайди.

Терговчи во;еа содир булган жойни куздан кечириш баённомасида экспертиза утказишга ало;адор иш тафсилотларини хам батафсил баён этиши лозим.

Жумладан, во;еа жойини куздан кечириш баённомасида такикланган экин топилган жой, унинг экилган холати, парваришланганлиги, ерга ишлов берилганлиги, са;ланиш шароити (намлик, ёруглик), агар бундай экин топилган булса, унинг хосили олинган ва;т, тупрок тури, усган жойи курсатилиши керак.

Ходиса жойини куздан кечиришда асосий эътибор такикланган экиннинг экилган жойи ва унинг холатига ;аратилиши лозим. Такикланган экинларни мутахассис иштирокида куздан кечириб булинганидан сунг далилий ашё тари;асида хужжатлаштирилиб олиниб, тегишли экспертиза тад;и;отига юборилиши лозим. Асосан такикланган экинлар полиэтилен халталарга солиниб мухрланади. Халталар тегишли мухр оттисклари, терговчи ва холисларнинг имзолари ва бошка чоралар билан белгилаб куйиш билан ундаги мавжуд моддалардан рухсатсиз фойдаланишни истисно ;илиш керак. Янги узилган наша ва кукнор усимликлари чириб, текширишга яро;сиз булиб колмаслиги учун экспертизага юборишдан олдин сояда хона хароратида куритилиши ма;садга мувофи; булади. Далилий ашё тари;асида олинган усимлик массасини экспертизага унинг хамма кисмлари (гули, барги, пояси, илдизи) са;ланган холда ва 1 кг. дан кам булмаган микдорда юборилиши ма;садга мувофи; булади. Агарда усимлик массасида кушимча зарралар мавжуд булса, уларни ташлаб юбормай бирга такдим этиш лозим, чунки улар жиноят содир этилган жой ха;ида маълумот бериши мумкин.

Башарти, усимлик усган жойни ани;лаш билан богли; вазифалар хал этилаётган булса, солиштириш учун текшириладиган модда (кукнор ва наша усимлиги, наша ва майдаланган кукнор усимлиги намуналари) билан бирга, усиши тахмин килинган жойда усган бошка усимликлар хам такдим этилиши лозим. Ашёвий далил сифатида олинган такикланган экинлардан ташкари эксперт ихтиёрига солиштириш учун намуналар (агарда мавжуд булса), вокеа содир булган жойни куздан кечириш, ашёвий далилларни олиб куйиш баённомалари ва бошка зарур материалларнинг нусхалари такдим этилиши лозим.

Бирок, бугунги кунда амалиётда ходиса содир булган жойда юкорида курсатиб утилган холатларни аниклаш максадида аграр сохадаги мутахассисни жалб килиш

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

холатлари деярли учрамаяпти.

Уйлашимизча, та;и;ланган экинларни етиштириш жиноятларида исботланиши лозим булган холатларни ани;лашда ходиса содир булган жой асосий урин эгаллаганлиги хамда та;ик;ланган экинларни етиштириш жинояти объектив томондан ушбу турдаги усимликларни экиш ва етиштиришда ифодаланганлиги боис, кечиктириб булмас холатда ходиса содир булган жойни куздан кечириш жараёнида аграр сохадаги мутахассисни иштирокини мажбурий талаб сифатида киритиш лозим. Боиси, ходиса содир булган жойни кудан кечириш давомида аграр сохадаги мутахассиснинг жараёнда иштирок этиши бизга мазкур усимликларни экиш механизми, тупрокка ишлов берилган берилмаганлиги, умуман олганда уруг холатида усимлик экилганлиги, уни етиштиришга каратилган кандай харакатлар амалга оширилганлиги тугрисида маълумотларни олишга ва уларни бевосита ходиса содир булган жойни куздан кечириш баённомасига ;айд ;илиш оркали мустахкамлаш имконини беради.

Ю;оридагилардан шундай хулоса келиб чи;адики, ИИВ хамда Кишлок; хужалиги вазирликлари уртасида кушма ;арор лойихаси ишлаб чи;илиб, мазкур турдаги терговга кадар текширув ва дастлабки тергов харакатлари жараёнида аграр сохадаги мутахассиснинг иштирок этишини таъминлаш лозим булади.

Кайд килинганлардан келиб чи;;ан холда, та;и;ланган экинларни етиштириш жинояти буйича исботланиши лозим булган холатларни такомиллашуви амалиётчи ходимлар томонидан ушбу турдаги жиноят ишлари буйича тергов йуналишини тугри режалаштиришларига, тергов харакатларини синчковлик билан, хар томонлама, тула ва холисона олиб борилиши оркали ха;и;атни ани;лашларига хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси - http://old.lex.uz/docs/20596

2. Жамолдинов.Х.Б. Мирзаев.А.С. Узбошимчалик жиноятини тергов килишда исботланиши лозим булган холатлар. // Замонавий тад;и;отлар ахборотномаси 2023 йил. 4-сон июнь. Тошкент - 2023 йил // URL: https://doi.org/10.5281/zenodo.8048365

3. Абзалов А.Э. Жабрланувчининг ожиз ахволидан фойдаланиб содир этиладиган жиноятлар буйича дастлабки терговнинг хусусиятлари: Юрид.фан. ноз. ... дис. автореф. - Т., 2006. - Б. 11.

4. Жиноят-процессуал хуку;: Дарслик // юридик фанлар доктори, професор М. А. Ражабова тахрири остида. Тулдирилган ва ;айта ишланган учинчи нашри. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2018. - 490 б.

5. Белкин Р.С. Криминалистика: проблемы сегодняшнего дня. Злободневные вопросы Российской криминалистики ib.maupfib.kg/wp-content/uploads/2015/12/kriminalistica.pdf (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 23.05.2024 й). Филиппова А.Г. Криминалистика: Учебное пособие в схемах// http://lawlibrary.ru/izdanie503.html (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 23.05.2024 й). Аверьянова, Р.С. Белкин, Ю.Г. Корухов, Е.Р. Россинская; Криминалистика: Учебник для вузов /https://znanium.com/catalog/document?id=416664 (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 23.05.2024)

6. Абдумажидов F.A., Алимова Р.А., Арипов Т.Э. ва бош;.Криминалистика: Олий укув юртлари учун дарслик. - Т.: "Адолат", 2003 - Б.15.

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

7. Алланазаров О.Д. Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятларни тергов ;илиш методикасини такомиллаштириш. Ю.ф.б.ф.док(phD) дис. - Т., 2021. - 64 б.

8. Гинзбург А.Я. Общие принципы криминалистики и принципы построения методики расследования // Вопросы криминалистической методологии, тактики и методики расследования. М., 1973. С. 89.

9. Селиванов Н.А. Понятие и виды общих положений методики расследования // Актуальные проблемы советской криминалистики. М., 1979. С. 4, 5.

10. Филиппов А.Г. Содержание и структура криминалистической методики // Проблемы криминалистики: избр. статьи. М., 2007. С. 64.

11. Образцов В.А. К вопросу о предмете методики расследования отдельных видов преступлений // Методика расследования преступлений. М., 1976. С. 57, 58.

12. Хмыров А.А. Криминалистическая характеристика преступления и предмет доказывания // Криминалистическая характеристика преступлений: сб. науч. трудов. М., 1984. С. 52, 53.

13. Войцеховская С.В., Грамович Г.И., Калинкович Л.Н. и др. Методика расследования незаконных операций с наркотиками. Минск, 2003. С. 45.

14. Алланазаров О.Д. Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятларни тергов ;илиш методикасини такомиллаштириш. Ю.ф.б.ф.док(phD) дис. - Т., 2021. - 64-65 б.

15. Шакуров Р.Р., Рахимов А. М., Джуманов Ш.Т., Тоштемиров Н. ва бош;. Бир гурух шахслар ёки уюшган гурух томонидан содир этилган жиноятларни тергов ;илиш хусусиятлари: Укув кулланма. - Т., 2010. -Б. 34.

16. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. awlibrary.ru/izdanie12115.html (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 04.03.2022 й)

17. Белкин Р., Быховский И., Дулов А. Модное увлечение или новое слово в науке (Еще раз о криминалистикой характеристики преступлений https://cyberleninka.ru/article/n/kriminalisticheskaya-harakteristika-prestupleniy-kak-kategoriya-sovremennoy-kriminalistiki (Электрон манбага мурожаат килинган ва;т: 25.06.2022).

18. Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси// https://lex.uz/docs/111460 (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 24.05.2024 й)

19. Узбекистон Республикасининг 2010 йил 01 июндаги "Суд экспертизаси тугрисида"ги Конуни// https://lex.uz/docs/111460 (Электрон манбага мурожаат килинган сана: 25.03.2022 й)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.