CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 28-37
УДК: 947, 083 (575. 25)
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 5
Т. КЕНЕНСАРИЕВ ЖАЦЫ ДООРДУН ТАРЫХНААМАСЫНДАГЫ ЖАРАТМАН
ТАРЫХЧЫ
Т. КЕНЕНСАРИЕВ - ИСТОРИК СОЗИДАТЕЛЬ В ИСТОРИОГРАФИИ НОВОГО
ВРЕМЕНИ
T. KENENSARIEV-CREATOR HISTORIAN IN THE HISTORIOGRAPHY OF MODERN
TIMES
Авазов Эрнис Абдыманапович
Авазов Эрнис Абдыманапович
Avazov Ernis Abdymanapovich
т.и.к., доцент, Жалал-Абад мамлекеттик университети
к.и.н., доцент , Джалал-Абадский государственный университет
Candidate of historical sciences, AssociateProfessor, Jalal-Abad State University
ernis-ist@mail. ru
Т. КЕНЕНСАРИЕВ ЖАЦЫ ДООРДУН ТАРЫХНААМАСЫНДАГЫ ЖАРАТМАН
ТАРЫХЧЫ
Аннотация
Т.Кененсариев Кыргызстандын жацы доордогу тарыхын изилдееге зор салым кошкон кыргыздын чыгаан окумуштуусу. Макалада кыргыз элинин жацы мезгилдеги тарыхынын орчундуу маселелерин эмгектеринде чагылдырган чыгаан кыргыз тарыхчысынын кошкон салымы каралат. Т.Кененсариевдин мурасы анын жазган эмгектеринде, тарыхчыны илимге берилген инсан катары мYнездеген кесиптештеринин, замандаштарынын эскерYYлерYнде сакталып калган. Теманын актуалдуулугу Т.Кененсариевдин емYPYн жана чыгармачылыгын изилдее Кыргызстандын тарых илиминин жана тарыхый ойлордун мындан аркы енYГYШYне салым кошо тургандыгы менен да мYнезделет. Профессордун Кыргызстанда тарых илиминин жана жогорку тарыхый билим беруу^н калыптанышына жана енYГYШYне кошкон салымы баа жеткис. Т.Кененсариев Кокон хандыгынын жана падышалык доордун тарыхын чагылдырууда эбегейсиз жана баалуу илимий мурас калтырган. Т.Кененсариевдин изилдеелерY Фергана ереенYндегY боштондук кYрештYн тарыхын жацыча чагылдырат. Алардын ичинде 1898-жылдагы Анжиян кетерYЛYШY, 1916-жылдагы кетерYЛYш боюнча изилдеелерY белгилYY.
Ачкыч свздвр: Т.Кененсариев, жацы доор, тарыхнаама, жаратман, тарыхчы.
Т. КЕНЕНСАРИЕВ - ИСТОРИК СОЗИДАТЕЛЬ В ИСТОРИОГРАФИИ НОВОГО ВРЕМЕНИ
Аннотация
Т. Кененсариев является выдающимся кыргызским ученым внесший значительный вклад в изучении историю Кыргызстана Нового времени. В статье рассматривается вклад выдающегося кыргызского историка, отразившего в своих трудах важные вопросы истории кыргызского народа нового периода. Наследие Т.Кененсариева осталось в написанных им трудах, и в воспоминаниях его коллег и современников, которые характеризовали историка как человека, преданного науке. Актуальность темы характеризуется и тем, что изучение жизни и творчества Т.Кененсариева будет способствовать дальнейшему развитию исторической науки и мысли в Кыргызстане. Вклад профессора в становлении и развитии исторической науки и высшего исторического образования в Кыргызстане неоценимы. Т.Кененсариев оставил огромное и ценное научное наследие в освещении истории Кокандского ханства и царского периода. В исследованиях Т. Кененсариева по-новому отражены истории освободительной борьбы в Ферганской долине. Среди них известны исследования об Андижанском восстании 1898 г. и восстании 1916 г.
Ключевые слова: Т. Кененсариев, новая время, историография, созидатель, историк.
T. KENENSARIEV-CREATOR HISTORIAN IN THE HISTORIOGRAPHY OF MODERN TIMES
Abstract
T. Kenensariev is an outstanding Kyrgyz scientist who has made a significant contribution to the study of the history of Kyrgyzstan in Modern times. The article examines the contribution of an outstanding Kyrgyz historian, who reflected in his writings important issues of the history of the Kyrgyz people of the new period. The legacy of T.Kenensariev remained in his writings, and in the memoirs of his colleagues and contemporaries, who characterized the historian as a man devoted to science. The relevance of the topic is also characterized by the fact that the study of the life and work of T.Kenensariev will contribute to the further development of historical science and thought in Kyrgyzstan. The professor's contribution to the formation and development of historical science and higher historical education in Kyrgyzstan is invaluable. T.Kenensariev left a huge and valuable scientific legacy in covering the history of the Kokand Khanate and the tsarist period. T. Kenesariev's research reflects the history of the liberation struggle in the Ferghana Valley in a new way. Among them there are well-known studies on the Andijan uprising of 1898 and the uprising of 1916.
Keywords: T. Kenensariev, new era, historiography, creator, historian.
Киришуу
Окумуштуунун басып еткен жолуна сереп салууда анын биринчи кезекте инсан жана адис тарыхчы катары калыптанышына ал билим алган мектеп, орто жана жогорку окуу жай, илимий мектеп, кесиптештер чейресY чон роль ойноору талашсыз. Ошол кезде ооматы артып, илим билимге суусаган жаштардын кезYнен учуп турган мугалимдик чеберкана саналган Жалал-Абад педагогикалык окуу жайы дээринде зээндYY болочок тарыхчынын дYЙнесYHYн ачылышына ебелге болгон.Эске салсак, кыргыздын алгачкы окуу жайларынын бири болгон бул бараандуу билим уясынан элибиздин бир катар белгилYY инсандары билим алышкан. Алардын арасында таанымал тарыхчылардан тарых илимининин кандидаты кыргыздын тунгуч адис-археологу Ы.Кожомбердиев,тарых илимдеринин доктору, профессор М.Малабаев сыяктуу инсандарды белгилееге болот. Тагдырдын тартуусу менен ушул окуу жайда элеттик еспYPYмдY билим сересиндеги алгачкы кадамы башталган. Аталган инсандын агартуучу катары ар тараптуу калыптанышында аталган окуу жайдын орду опол тоодой болгондугун окумуштуу бир катар эскерген жайы бар. Андан кийинки чоц мектеп кыргыз элине орошон окумуштууларды тартуулаган Кыргыз улуттук университети болгон. ИзилдеечYЛYктYн изги иштердин башаты, илимий чейренYн калыптанган мезгили ушул мезгилге туура келет. Илимпоздорго ыроолонгон кийинки баскыч бул тигил же бул илимий мектептин екYЛY болууда турат. Бул жаатта Т.Кененсариевдин илимий жетекчиси Россиянын XIX кылымдагы ички жана тышкы саясаты маселелери менен шYГYрленген москвалык профессор,тарых илимдеринин доктору (1965) Н. С. Киняпина(1920-2003),илимий кецешчиси болгон керYHYктYY тарыхчы К.Усенбаев (1928-1999) болгон. Т. Кененсариевдин дYЙнесYHYн илимге арналып, илимий изденYYЧYЛYк чейресY жацы доорго байланып калгандыгы ушунда турат. Ал кеп жыл аралыгында илимий иш менен катар кебYреек педагогикалык ишмердYYЛYк менен алектенген. Ошол кездеги ОМПИде тарыхчыларды даярдоонун кайрадан колго алынуусунан улам, жацы жамаат тYптеп, окуу жараянын жолго коюу ага жYктелген. Кайра куруу жылдарындагы айкындуулуктун желаргысына туш келген ушул учур анын кесиптештеринин жана студенттердин арасында кадыр баркы кетерYЛYШYне алып келген. Кыргыз коомундагы кыргыз тилине, тарыхына жана маданиятына карата улуттук унгуну кайра жандантуу аракеттеринен улам анын студенттери тил маселесин республикада алгачкылардан болуп кетерYШYп, ез талаптары менен чыгышкан. Партиялык жетекчилик студенттерге жана ага карата кысым керсетYYге етYп, бирок мегилдин агымына жараша андан натыйжа чыгарууга жетише алган эмес. Анткени убак сааты келген келген СССР тынч жол менен таркалып кеткендиги маалым. Менимче бул учур тарых факультетинин алгачкы студенттеринин эс тутумдарындагы Т.Кененсариев женYндегY сакталып калган сыймыктуу кез ирмемдердин бири десек болот. Ал эми анын кесипкей тарыхчылардын гана эмес етYMYшке кайдыгер карабаган замандаштардын арасында таасын баага татуусуна табиятынан берилген окумуштуулук дарамет, устаттык мектептен алган таалими, талыкпастык жана изденYYЧYЛYк сапаттары менен жетишкендиги кадиксиз. Заман агымынан артта калбаган жацычылдыгы да аны илим сересинде ез ордун алуусун шарттаган. Аны менен катар аталган аалым агартуучулук жана жетекчилик ишмердYYЛYктY эриш аркак алып жYргендYГY менен айырмаланып турган тарыхчылардын бири болгон. Илимде изги ийгиликтерди жараткан илимпоздун орошон ойлорунун учугун улаган езYHYн илимий мектебин да тYптеп кетYYCY окумуштуулардын ар бирине эле буюра бербеген таберик деп саноого болот.
Макалада профессор Т.Кененсариевдин Кыргызстандын жацы доордогу тарыхын изилдееге кошкон салымына баа берYY жана анын илимий мурастарын изилдеену илгерилетYY багытын ачып берYY максаты коюлду. ИзилдеечYЛYк милдеттер катары теменкулер белгиленди: -Т.Кененсариевдин Кыргызстандын жацы доордогу тарыхынынын урунттуу учурларын изилдеелерYндегY автордук жыйынтыктарына жана тыянактарына сереп салуу; - Анын оторчулук доорундагы азаттык кYрештерYн изилдеедегY ролуна баа берYY; -Илимпоздун илимий мурастарын изилдеенY илгерилетYY жаатында сунуштарды тариздее. Изилдввнун каражаттары жана ыкмалары. ИзилдеенYн максатын коюуда жана милдеттерин белгилееде Т.Кененсариевдин изилдеелерYне тарыхнаамалык талдоо ЖYPГYЗYЛДY. Бул изилдеенYн обьектисин жана предметин, жылнаамалык чегин аныктоо YЧYн зарыл болду. КомплекстYY тарыхнаамалык баа берYYHYн негизинде гипотезаларды тYЗYYге мYмкYнчYЛYк жаралды. Андыктан автордун Кыргызстандын жацы доордогу тарыхы боюнча макалалары менен монографиялары, ал тууралуу эскерYYлер пайдаланылды. Изилдееде тарыхый изилдеенYн жалпыга маалым обьективизм, историзм, жана тарыхый кубулуштарга карата сынчыл ой-жYГYртYY принциптери жетечиликке алынды. Илимий изилдеелерде^ жалпы усулдардан анализ-синтез, индукция жана дедукция, тарыхый-логикалык усулдар колдонулду.
Жыйынтыктар жана талкуулар. БелгилYY тарыхчы, профессор Т.Кененсариевдин Кыргызстандын тарыхынын урунттуу маселелерине жацы ецртте кайрылуусу кайра куруу жылдарында эле башталган. Ушул учурларда кыргыз элинин унуткарылып калган же болбосо туура эмес каралып келген тарыхын, тарыхый инсандарынын таржымалдарын кайрадан карап, тактап чыгуу ерYш алгандыгы маалым. Мындан улам анын илимий жааттагы кийинки ийгиликтери эгемендYYЛYк жылдарында жаралды десек болот. ИзденYYДен талбаган илимпоз бир топ эмгектерин тарыхчыларга жана жалпы эле тарых CYЙYYЧYлерге тартуулады. Албетте ар кандай ийгиликтер жен жерден жаралбастыгы, анын артында канчалаган кешекерлYк эмгек жатаары, белден кубат, кездYн майы кетээри маалым. Анын бул жагдайга келгенде илимге ырахаттануу менен мамиле кылгандыгы тегерегиндегилерге маалым эле. Бул тууралуу анын тайпалашы профессор Б. Торогельдиева: "Анын эмгекчилдиги, чыдамкайлыгы езгече сапат. Ал Москвада аспирантурада окуп жYргенде В .И. Ленин атындагы мамлекеттик китепканасында ачылгандан жабылганга чейин сейрек кездешYYЧY китептерди окуп, YЙренYYДен ырахат алганы тууралуу айтып калчу. Билим берYY жана илимий чейреде административдик кызматтарда иштегенине карабастан, 300ден ашык илимий эмгектерди - монографияларды, макалаларды, окуу китептерин жана окуу-усулдук колдонмолорду жарыкка чыгарган"( Торогельдиева, 2022), -деп эскерген. Менимче, аны жакындан билген илим чейресYндегY инсандар баары эле ушундай пикирде болуулары анык. Аны даражалуу, сый урматтуу кылган сапаттардын бири кичи пейилдиги менен эмгекчилдиги болчу.
Т.Кененсариевдин илимий мурастарын талдоодо анын Кыргызстандын жацы доордогу тарыхы боюнча урунттуу маселелерди изилдееге алуу менен езYHYн теменку концептуалдуу илимий жыйынтыктарын жана тыянактарын сунуш кылгандыгын белгилееге болот:
Х.Жацы доордун внугушунун жалпы тенденциясы - мамлекеттуулуккв умтулуу болгондугун ачып кврсвтуусу. Автордун пикиринде бул мезгилдерде кыргыз элинин тилдик кулк-мYнездYк, психологиялык,территориялык жалпылыгынын калыптанышынан улам саясий жалпылыкты (мамлекеттик тYЗYЛYш) бекемдееге умтулуу келип чыккан. Мунун
алгачкы аракети 1510-1533 (Мухаммед Кыргыз) болгон. Бирок, ички жана тышкы факторлордун жетишсиздигинен бул аракет аткарылган эмес. Жунгар хандыгынын басып алуучулук жYPYштерY да ага мYмкYндYк бербеген. Саясий тYЗYЛYшке же болбосо мамлекеттYYЛYкке умтулуу тYштYкте башталган. Бул Ферганадагы Кокон хандыгынын тYптелYШY менен байланыштуу болгон. Ал езYHYн ушул ойлорун бекемдее менен Кокон хандыгынын тарыхын изилдееде аталган хандыктын кыргыз тарыхынын ажырагыс белYГY катарында каралуусун, анын кыргыз мамлекеттYYЛYГYHYн бир керYHYШY болгондугу тууралуу концепциясын сунуштады. Бул багытта бир катар эмгектеринде ушундай кез караштарын чагылдырып, аны бекемдеп келди. Албетте айрым ача пикирлерге карабастан мындай пикири Кокон хандыгынын тарыхнаамаасында орун алды десек болот. Бул аркылуу ал хандыктын этникалык таандуулугу маселеси боюнча суроону чечYY менен анын фергана тургундарынын ортолук мYнездегY саясий тYЗYЛYШY экендигин ырастай алды. 2.ХХ кылымдын экинчи жарымынан 1917-жылдарга чейинки Орусия империясынын YствмдYгY мезгилин колониялык доор катары сыпаттоосу. Советтик тарыхнаамада кыргыз элиниян ыктыярдуу кошулушу жана анын натыйжасынын дээрлик прогрессивдYY болгондугу тууралуу саясий коньюктуралык кез караш YCтемдYк кылгандыгы маалым. Т.Кененсариев оторчул бийликтин орнотулушунун басып алуучулук мYнезYн сыпаттоо менен аны ишке ашырылуусунун жылнаамалык чеги боюнча ез сунуштарын сунуштаган. Мында ал Кыргызстандын тYндYк аймактарынын Орусияга каратылышы 1868-жылы толук тYPде аяктагандыгы, ал эми тYштYк аймактарынын 1873-76-жылдардагы жалпы ферганалык азаттык кYрештерYHYн натыйжасында тикеден тике басып алынгандыгы боюнча бYTYмге келген. Анын бул пикирине карата окумуштуунун курбалдаш, кесиптеш досу, белгилYY тарыхнаамачы, профессор Ж.Жакыпбеков: "Т. Кененсариевдин Кыргызстандагы тарых илиминин енYГYШYндегY орду, анын Кыргызстандын бYткYЛ аймагынын Орусияга каратылышынындагы (покорение - Ж. Ж.), адегенде дипломатиялык - соода жолу менен, андан кийин драмалуу аскердик ЖYPYШ менен коштолгон тарыхый процессти кецири панорамада изилдеген окумуштуу экендигинде"(Жакыпбеков, 2019), - деп, езYHYн таасын баасын берген. Ал жарым кылымдан ашуун империялык YCтемдYк мезгилиндеги орусташтыруу жараянындагы колониялык саясаттын принциптеринин маани мацызын ачып берYY менен оторчулук доор катары кароону сунуштаган. Анын кеп жылдык изилдеелерYHYн негизги жыйынтыктары тарыхчынын акыркы эмгектеринин бири болгон «Кыргызстан оторчулук доорунда (1855- 1917)"(Кененсариев,2019) аттуу келемдYY монографиясында кецири чагылдырылган.
З.Эрксиз доордогу элдик чыгууларга этибар берип, азаттык кYрвштврYHYн алкагында каралуусуна салым кошуусу. Окумуштуунун азаттык идеялары, жана кYрештерY, алардын жетекчилери тууралуу изилдеелерY аны Кокон хандыгынын тарыхына арналган изилеелерYHYн орчундуу белYГYн тYзет. Андан кийинки оторчулук доордогу элдик кетерYЛYштердY азаттык кYрештерY катары баалоодо анын орду чоц. Т. Кененсариев бир катар изилдеелерYнде 1898-жылкы Анжыян кетерулушу кыргыз элинин азаттык кыймылдарынын бараандуу барактары экендигин чагылдырып келген. Анын бул багыттагы алгачкы макаласы колониялык саясатты талдоого алган изилдеесY болгон(Кененсариев, 1999). Т. Кененсариевдин демилгеси менен 1998-жылдын 17-май кYHY Ош мамлекеттик университетинде Анжиян кетерYЛYШYHYн 100жылдыгына карата илимий конференция еткерYЛген. "Конференцияда Анжиян кетерYЛYШYHYн чыгуусунун чоо-жайы, кетерYЛYшке карата кыргыз элинин мамилеси, анын сабактары талкууланып, аталган кетерYЛYшке
кыргыз элинин азаттык кYрештерYHYн бири катары баа берилген. Катышуучулардын айрымдары тарабынан бул кетерYЛYштY «Анжиян-Кыргыз кетерYЛYШY» деп атоо женYнде да сунуштар айтылган"(Авазов,2014, 82-б) . Эске салсак, ал кыргыз тарыхнаамасындагы атайын изилдееге алынбаган бул теманы менин изилдеп калуумдун демилгеси болгон. Алгач студенттик учурда Т.Кененсариевдин жетекчилигинде «XIX кылымдын аягы XX кылымдын башындагы элдик кыймылдар жана падыша екметYHYн аларга карата мамилеси (Фергана ереенYHYн материалдары боюнча)» деген темада дипломдук иш жазылды. Мындан улам ушул багыттагы изилдеелердY илгерилетип 2004-жылы Т. Кененсариевдин жетекчилигинде "Анжиян квтврулушу: генезиси, журушу, жыйынтыктары " деген темада кандидаттык диссертация жакталды. Бир топ жылдар аралыгында келемдYY эмгектер, анын ичинде Т. Кененсариев менен авторлоштукта жазылган «Анжиян кетерYЛYШY жана кыргыздар"(Кененсариев, Авазов,2002), «Чыйбыл болуш жана Анжиян кетерYЛYШY»(Авазов, 2014), «Анжиян кетерYЛYШY : Фергана ереенYндегY азаттык кYрештерYHYн тарыхынан»(Авазов, 2016),"1916-жылдагы Фергана ереенYндегY кетерYЛYш" (Авазов, 2017)," (Жалал-Абад, 2017 ) деген аталыштагы монографиялар жарык кердY. Бул китептедин алгачкы окурманы, сынчысы да, нускоочусу да устатым Ташын агай болду. Ушул эмгектерде жана бир топ илимий макалаларда колониялык доордогу азаттык кYрештерYHYн кульминациясы катары 1898-жылдагы Анжыян кетерYЛYШYHYн жыйынтыктары падышачылык Орусиянын Фергана ереенYндегY гана эмес жалпы ТYркстандагы колониялык саясатта бурулуш жасоого алып келгендигин жана 1916-жылдагы Фергана ереенYндегY кетерYЛYштYн баштапкы очогу бири бири менен себеп- натыйжалык байланыштагы окуялар катары чагылдыруу аркылуу тарыхый маанисин тарыхнаамалык таризде жацыча сыпаттоога аракеттер жасалды.
Дагы бир эске салчу жагдай Т.Кененсариев ар дайым аталган окуянын мааракелик жылдарын эске салып, бизге да тапшырмаларды берип ез изилдеелерYн жарыялап турчу. Кийинки учурларда автордун бул багытта "Анжиян-Кыргыз кетерYЛYШYне 115 жыл"(Кененсариев,2013),- деп аталган маарекелик изилдеесY интернет айдынында жарыяланган. Кайрадан анын демилгеси менен 2018-жылдын 18-май KYHY, арадан туптуура 30 жыл еткенден кийин ОшМУда Кыргызстан элдеринин тарыхый жана маданий мурастарынын "Мурас" Фонду менен бергеликте Анжыян кетерYЛYШYHYн 120 жылдыгына арналган "Анжыян кетерYЛYШY: Орус отор саясатына каршы азаттык кыймылдардын башталышы жана анын проблемалары" аттуу Анжиян кетерYЛYШYHYн 120 жылдыгына эл аралык илимий-практикалык кереге кецеш еткерYЛген. Анын жYPYШYнде "Анжиян кетерYЛYШY: Фергана ереенYндегY азаттык кYрештерYHYн тарыхынан" деген китебимдин бет ачары уюштурулду. Т.Кененсариев аталган кетерYЛYш женYндегY баяндамасында анын - "Азиялык ойгонуунун" бир керYHYШY болгондугун, аны ез алдынча болгон локалдуу окуя эмес, XIX кылымдын акырындагы Орусиянын колониялык саясатынан келип чыккан системдик кризистин чагылышы катары кароо боюча кай бир урунттуу жактарын белгилеген.Ал Анжиян кетерYЛYШY - орус серепчилеринин айтканындай диний толкундоо эмес, ал саясий, экономикалык, маданий-идеологиялык, диний белгилерди камтыган зор тарыхый окуя катары, кыргыздардын колониалдык бийликке каршы чыккан алгачкы кетерYЛYШY таризинде 1916-жылкы "кетерYЛYштYн карлыгачы" катары сыпаттаган. Эткен жылы бул окуяга 125 жыл толду, бирок, агай бар кезиндегидей бул маселе кетерYЛген жок, мен да чабалдык кылдым.Айрым инсандардын демилгеси менен Жалал-Абадта чакан чейредегY илимий иш чара менен чектелдик.
Отор дooрyндaгы oлyттyy oкyялaрдын бири 1916-жылдaгы жaлпы ТYркcтaн aймaгын кaмтыгaн ири мacштaбдaгы кeтeрYЛYш бoлгoндyгy мaaлым. 1916-жылкы yлyттyк-бoштoндyк кYрeштYн eбeлгeлeрY жaнa cебептери ^п жaнa aр тYPДYY бoлгoндyгy тaлaшcыз. БУЛ жaгдaйгa кaйрылгaн Т.Кененcaриев arnrn cебептери "1850-жылдaрдaн 1916-жылгa чейинки бoлyп келген бaрдык caяcий, экoнoмикaлык, coциaлдык жaнa мaдaний, aтYГYЛ жеке инcaндыккa чейинки мaйдa-бaрaт фaктoрлoрдyн cyммacы" бoлгoндyгyнa тoктoлгoн. Aл мындa кeтeрYЛYштYн чыгышы Орycия империяcынын бoрбoрдoгy caяcaтчылaры тaрaбынaн иштелип чыгылгaн aлыcты бoлжoгoн cтрaтегиялык мaкcaт - "oрycтaштырyy" кoнцепцияcынын(Кененcaриев 2016,11-б) жыйынтыгы экендигин aчык кeрceткeн. Aтaлгaн мacеле aнын 100 жылдыгын белгилeeнYн жYPYШYндe тaрыxчылaр менен кaтaр эле aйрым кooмдyк yюмдaрдын, caяcaтчылaрдын, жyрнaлиcттердин жaнa тYPДYY ишмерлердин иликтee oбьектиcине aйлaнды деcек жaцылышпaйбыз. Тилеке ^ршы, 1916-жылдaгы кeтeрYЛYш caяcий e^ire дa тaлкyyгa aлынып aйрым caяcaтчылaрдын кooмчyлyктyн бYЙрYн кызыткaн бaa берYYлeрYнe yчyрaгaн. 2015-жылдын 11-нoябрындa Бишкек шaaрынын Дocтyк меймaнкaнacындa 1916-жылкы кaргaшaлyy oкyялaрды, улуу кeтeрYЛYштY жaнa YркYндY изилдeeгe aлып жYргeн тaрыxчы-илимпoздoрдyн жaнa кooмдyк ишмерлердин кaтышyycyндa "1916-жылкы кeтeрYЛYш: мaaниcи жaнa caбaктaры" деген темaдaгы илимий-прaктикaлык жыйын eткeрYЛгeн. Бул жыйынгa кaтышкaн Т. Кененcaриев жыйындын кaтышyyчyлaрынын aрacындa ami бaшкa нyккa бyрyyгa, 1916-жылкы кыргыз элинин кaйгылyy жoгoтyyлaрын "тукум-курут (генoцид)" деп бaaлooгo кызыкдaр aйрым кooмдyк ишмерлер бoлгoндyгyн белгилеген(Кененcaриев, 2015).Aл: "1916-жылкы улуттук бoштoндyк кeтeрYЛYштY "улуттук" деп бaaлooдoн эч кaчпaшыбыз керек. 1873-76-жылкы Фергaнaдaгы кeтeрYЛYш, 1898-жылкы Aнжыян кeтeрYЛYШY c^^yy эле, 1916-жылкы кeтeрYЛYш дa мYнeзY бoюнчa улуттук бoштoндyк кeтeрYЛYш кaтaры кaрaлышы зaрыл"(Чoрoтегин, 2016, 66-67-б.),-" деген жыйынтыккa келген. Aл мындaй изилдeeлeрY менен кaтaр дaректYY aтaлгaн aзaттык кYрeшYн изилдeeнYн бyлaктык кaзынacын кeбeйтYYгe дa caлым кoштy детек жaцылышпaйбыз. К. Moлдoкacымoв тегин жерден '^гай (Т.Кененcaриев - A.Э.)eмYPYHYн aягынa чейин aрxивдерде тaлбaй эмгектенген oкyмyштyyлaрдын бири, aл гaнa эмеc жaлгызы деcек жaцылбaйбыз"(Moлдoкacымoв, 2022, 45-б), -деп ^лыгс бaacын aйтпaгaн чыгaaр. Белгилей кетYYЧY жaгдaй aтaлгaн oкyяны жaнa жaлпы эле пaдышaчылык дooрyн изилдеген oкyмyштyyлaргa 1916-жылдaгы кeтeрYЛYш Орycиянын Maмлекеттик дyмacынынын жaбык эшик aртындaгы жыйынындa кaрaлгaндыгы белгилYY бoлгoндyгyнa кaрaбacтaн, aл бoюнчa жетиштYY мaaлымaттaр жaнa депyтaт A.Ф. Керенcкийдин бaяндaмacы кoлгo aлынбaй келген. Дaл ушул белгилYY, кецири белгилYY бoлбoгoн дoкyменттин электрoндyк
нycкacынын КРСУнун прoфеccoрy, теxникa илимдеринин дoктoрy Myрaт Сyюнбaев тaрaбынaн "Дoклaд A.Ф.Керенcкoгo o coбытияx 1916 гoдa в Тyркеcтaне нa зaкрытoм зacедaнии Гocyдaрcтвеннoй думы" деген aтaлыштaгы мaкaлacынын жaярыялaнышы кыргыз тaрxчылaрынын aрacындa тaлкyyгa жoл aчты деcек бoлoт. Тaрыx илимдеринин дoктoрy прoфеccoр Т.Кененcaриев жaрыялaнгaн жoгoрyдaгы мaтериaлдa "cенcaциялyy мaaлымaттaр жoк," - деп бaaлaп, aл Кережкийдин бaяндaмacынын тYп нycкacы эмеcтигин, "кыргыз тaрыxчылaрынын милдети aнын тYп ^cra^rn тaбyy керек,"- деп белгилеген. Aвтoр жoгoрyдaгы мaтериaл «Кережкий, A.Ф. «^ше yпрaвление гocyдaрcтвoм не дoпycтимo»»: дoклaд нa зaкрытoм зacедaнии Гocyдaрcтвеннoй думы. Дегабрь 1916 г. « деген aтaлыштa "Иcтoричеcкий aрxив" бacылмacынын 1997-жылдaгы N2 caнындa жaрыялaнгaндыгынa тoктoлгoн(Кененcaриев, 2015). 0з пикиринин жыйынтыгындa aвтoр прoфеccoр М.
Суюнбаевге тарыхчы болбосо да материалды жарыялагандыгына ыраазычылык билдирген. Ошондой эле Т. Кененсариев жарыяланган материалдагы "кечмендерге карата «план ченемдYY жана системалуу кырып жоюуулар болгон» деген маалыматка таянып алышып айрым серепчилердин этникалык тазалоо жана геноцид женYндегY ойлорду уялатуу боюнча пикирлерине кошулбай тургандыгын билдирген. Бул тарыхый баяндаманын тYп нускасын ал Кыргызстандын архив кызматкерлери менен бирге Санкт-Петербург шаарындагы архивдерге барган илимий сапары учурунда таап келип, коомчулукка маалымдаган(Молдокасымов, 2022,46-б).
4. Инсан таануунун илгерилешине олуттуу салым кошуусу. Т.Кененсариев эгемендYYЛYктYн алгачкы жылдарынан тартып инсан таануу жаатында изилдеелердY колго алуу менен ага из салган илимпоздордун бири болду. Ал аталган доордогу бир катар инсандардын инсандык, башкаруучулук бейнелерин ачып берYY менен бул жаатта бир топ ийгиликтерди жаратты. Алардын катарында Ажы бий, Кубат бий, НYЗYп мицбашы, Жаркын айым, Алымбек датка, Курманжан датка, Алымкул аталык, Мамыр Мерген уулу, Абылдабек, Молдо Исхак - Полот хан сыяктуу кептеген тарыхый инсандар тууралуу изилдеелерYн тартуулады. Анын инсан таануудагы ишмердYYЛYГYн К. Молдокасымов:"Курманжан датканын 180 жылдыгы (1991-ж), Молдо Исхактын (Полот хандын) 150 жылдыгы (1994), Кокон кетерYЛYШYHYн 120 жылдыгы (1996), Анжыян кетерYЛYШYHYн 100 жылдыгы (1998), Ош шаарынын 3000 жылдыгы (2000) жана башка кептеген республикалык жана эл аралык илимий жыйындарды ете жогорку децгээлде етYШY Ташманбет Кененсариев агайдын эмгеги болгон"((Молдокасымов, 2022,46-б),- деп эскерген. Белгилей кетсек Ташын агай бул инсандардын тарых таржымалын изилдеп гана тим болбостон, аларды дацазалоо багытында албан иштерди аткарган.
Корутунду. Кесиптештеринин, устат-шакирттеринин таасын баасына татыган таберик тарыхчы Т.Кененсариевдин илимий жыйынтыктарынын айрымдарына гана сересеп салынды. Т.Кененсариевдин илимий изилдеесYHYн жылнаамалык чеги жацы доорду, анын ичинде хандык жана колониялык мезгилди камтыганы менен окумуштуунун изилдеечYЛYк мурасы байыркы мезгилдердеги "Улуу кеч" жараянынан тартып эгемендYYЛYк доорундагы олуттуу окуяларга чейинки, ошондой эле "Манас" эпосунун изилдеенYн тарыхын жана анын тарыхыйлуулугу тууралуу изилдеердY кучагына алат. Илимде ийгиликтерди жараткан изилдеечYHYн емYPY ишмердYYЛYГYн, илимий мурастарын изилдеенY илгерилетYYДе кыргыз тарыхнаамасынын эртеци YЧYн темен^ сунуштарды сунуштайбыз: ¡.Окумуштуунун инсандык, агартуучулук, илимпоздук жана жетекчилик сапаттарын, вмуру ишмердуулугунун орчундуу учурларын толук жана кецири ачып беруу багытында
-Т.Кененсариевдин - инсандык, агартуучулук,илимпоздук жана жетекчилик сапаттарын ачып керсетYY;
-Анын 1985-2006 -жылдар аралыгындагы ОМПИ жана ОШМУдагы ишмердYYЛYГYн чагылдырууда тарых белYMYHYн башчысы, тарых, укук таануу факультетинин деканы, кафедра башчысы, ОшМУнун окуу иштери боюнча проректору кызматтарын аркалаган жылдарын изилдееге алуу;
-ЖАМУдагы ректор катары ишмердYYЛYГYн иликтее(2008-2010-жж);
-Баш калааны баанектеген 2006-2021-жж жылдар аралыгында Кыргыз-Орус Славян университетинде, Дипломатиялык академияда, Ж.Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинде, И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинде,"Манас жана
Айтматов таануу" Академиясында иштеген мезгилдериндеги ишмердYYЛYктeрYн чагылдыруу;
2. Илимий мурастарына илимий баа берууну терецдетуу багытында:
-Т.Кененсариевдин "Улуу кеч" теориясына жана Кыргызстандын жацы доордогу тарыхынын ар кайсы eHYTrepYH изилдееге кошкон салымын ачып 6epYY; -ЭгемендYYЛYк доорундагы Кыргызстандын саясий, социалдык,экономикалык eнYГYYCY, идеология менен байланышкан саясат таануу жаатындагы изилдeeлeрYн талдоого алуу; -Кененсариевдин илимий мектебинин калыптанышын, илимий мектептин илимий багытында анын концепцияларынын чагылышына сереп салуу;
-Кыргызстандын тарыхынын тарыхнаамасы, тарых илиминин теоретиялык-методологиялык негиздери жана тарыхты окутуу боюнча сунуштарын , практикада колдонулушу маселелерин талдоо.
Жыйынтыктап айтканда устатыбыз кыргыз тарых илиминде eзYHYн бараандуу изин калтырган, эчендеген жаштардын турмуштан ордун табышына себепкер болгон данакер, илимдин нагыз баба дыйканы эле десек ашыкча болбос. Биз муну сыймык менен айта алабыз. Ал тYптeгeн мектеп жана анын пикирдештери анын концептуалдуу ойлорун улай берет деген ойдобуз.
Адабияттар
1. Б. Торогельдиева. Ташин Кененсариев как ученый внесший значительный вклад в изучении истории Кокандского ханства//Ташманбет Кененсариев тууралуу эскерYYлeр:Илимий эмгектер.Б.,: 2022.
2. Ж.Жакыпбеков Чабыты кенен ою терец тарыхчы // (Профессор Т. Кененсариевдин инсандык портретине CYртYмдeр)//Ташман6ет Кененсариев тууралуу эскерYYлeр.:Илимий эмгектер.Б.,: 2022. 140-б.
3. Кененсариев Т. Кыргызстан оторчулук доорунда(1855-1917). Бишкек.: Махprint, 2019. 760б.
4. Кененсариев Т. Анжиян кeтeрYЛYШY жана колониялык саясат // Все про Ош. 1999.Вып. 2. 68-69-б.
5. Авазов Э. Анжиян кeтeрYЛYШY постсоветтик доордог изилдeeлeрдe (тарыхнаамалык сереп)// ОшМУ Жарчысы. 2014. № 4-2. 82-б.
6. Кененсариев Т.Авазов Э. Анжиян кeтeрYЛYШY жана кыргыздар.- Ош., 2002, 154 б.
7. Авазов Э. Чыйбыл болуш жана Анжиян кeтeрYЛYШY.-Жалал-Абад, 2014.
8. Авазов Э. Анжиян кeтeрYЛYШY: Фергана eрeeнYндeгY азаттык кYрeштeрYHYн тарыхынан. - Ош, 2016.
9. Авазов Э.А. 1916-жылдагы Фергана eрeeнYндeгY кeтeрYЛYш.- Жалал-Абад.-2017.
10. Кененсариев Т. Кыргызско- Андижанскому восстанию 115 лет http://akipress. org/kghi story/ news:13536
11. Кененсариев Т. Улуу КeтeрYЛYштYн e6eлгeлeрY жана себептери //Улуттук боштондук кeтeрYЛYшкe жана Улуу YркYнгe 100 жыл: Кыргызстандагы 1916-жылкы улуттук-боштондук кeтeрYЛYштYн 100 жылдык мааракесине арналган илимий-методологиялык колдонмо. - Бишкек, 2016.11-б.
12. Кененсариев Т. 1916-жылдагы улуттук-боштондук кeтeрYЛYштYн тарыхый маанисин тастыктоо - учурдун актуалдуу талабы// http://oipikir.barakelde.org/unews/un_post:7020Y 24.11. 2015.
13. Чоротегин Т. Улуттук боштондук кeтeрYЛYшкe жана Улуу YpKYHre 100 жыл: Кыргызстандагы 1916-жылкы улуттук-боштондук кeтeрYЛYштYн 100 жылдык мааракесине арналган илимий-методологиялык колдонмо. - Бишкек, 2016 .66-67-6.
14. Молдокасымов К. Агай тууралуу эскерYY eтe аянычтуу)//Ташманбет Кененсариев тууралуу эскерYYлeр:Илимий эмгектер. Б.,: 2022. 4546-6.
15. Кененсариев Т Опубликованный «доклад Керенского»не является оригиналом, и задача кыргызских историков найти его. http:// kghistory. akipress.org/ unews/un_post:7046/1 Декабрь 2015.
