Научная статья на тему 'СУВ РЕСУРСЛАРИНИ РАҚАМЛАШТИРИШДАГИ РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ'

СУВ РЕСУРСЛАРИНИ РАҚАМЛАШТИРИШДАГИ РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ш.М. Хайдаров

Мақолада Австралия, Хитой, Туркия, Исроил, Чехия каби давлатларнинг сув хўжалагини рақамлаштириш бўйича маълумотлар таҳлил қилинган. Шу жумладан, сув хўжалигини бошқпришда ахборотларни тақдим этувчи механизмлар ва тизимлар ўрганилган. Муҳокамада сув ресурсларини мониторинг қилиш, ахборотни тақдим этувчи, мониторинг ва баҳоловчи ташкилотларнинг роли ва амалдаги маълумотлар базалари тўғрисида маълумотлар келтириб ўтилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУВ РЕСУРСЛАРИНИ РАҚАМЛАШТИРИШДАГИ РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ»

СУВ РЕСУРСЛАРИНИ РАЦАМЛАШТИРИШДАГИ РИВОЖЛАНГАН

ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ Ш.М. Хайдаров

Бизнес ва тадбиркорлик олий мактаби магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.10933982

Аннотация. Мацолада Австралия, Хитой, Туркия, Исроил, Чехия каби давлатларнинг сув хужалагини рацамлаштириш буйича маълумотлар та^лил цилинган. Шу жумладан, сув хужалигини бошцпришда ахборотларни тацдим этувчи механизмлар ва тизимлар урганилган. Му^окамада сув ресурсларини мониторинг цилиш, ахборотни тацдим этувчи, мониторинг ва ба^оловчи ташкилотларнинг роли ва амалдаги маълумотлар базалари тугрисида маълумотлар келтириб утилди.

Abstract. The article contains information on water management in countries such as Australia, China, Turkey, Israel, and the Czech Republic. Mechanisms and systems that provide information in water management have been studied. In the discussion, the role of water resources monitoring, providing information, monitoring and evaluation organizations and existing databases were mentioned.

Кириш

Сув буйича хар бир давлат ташкилоти уз вазифа ва мажбуриятларидан келиб чиккан холда сув буйича барча маълумотларни эмас, балки айрим ахборотларнигина вужудга келтириб, уларни такдим этиб боради. Айрим ташкилотлар ахборот агрегаторлари сифатида фаолият юритишади, яъни улар сувга оид муайян ахборотни умумлашган шаклда интернетда такдим этиб боришади. Бирок, сувдан фойдаланувчилар сув буйича ахборотларни хар хил манзилларга алокадор турли максадларни кузлаб катор манбалардан олишади. Хусусий сув ташкилотлари хам сув буйича ахборотларни такдим этишади, аммо улар биринчи навбатда сув бозорига, об-хаво ва башорат килиш воситалари ёки хизматларига оид булади.

Австралияда сув хужалигида рацамлаштириш. Австралияда сув буйича ахборотларни такдим этувчи, мониторинг килувчи ва бахоловчи сув буйича хар хил иштирокчилар мавжуд. Бунга сув таъминоти ва таксимотининг марказлашмаган шаклдалиги шарофати билан эришилган. Австралиянинг миллий хукумати сув буйича хизматларга (яъни сув таъминоти ва таксимоти) жавобгар саналмайди, бу билан асосан куйи бугин хокимиятлари шугулланади.

Австралиянинг штатлари ва худудлари куп йиллардан буён уз АКТ тизимларини ишлаб чикиб келишмокда хамда хукумат ва сув корхоналарининг махсус тизимлари мавжуд булиб, улар узлари жавобгар саналган турли сохаларни бошкарадилар (масалан, штат ва худудлар сувга эгалик хукуклари реестри ва лицензияларни кайд этиб боришни бошкарадилар, сув корхоналари сув саклаш иншоотлари сатхи, сув етказиб бериш, сувдан фойдаланиш ва х.к. буйича кайдларни олиб борадилар), аммо куп холларда ушбу тизимлар бир-бирлари билан автоматик тарзда алока киладилар. Мамлакат буйлаб сув буйича бир бутун ахборот тизими ва алохида бир нечта тизимлар яратилган булиб, уларнинг айримлари автоматик тарзда маълумот алмашиш имкониятига эга. Шунинг учун, хамманинг маълумотлари бир-бирига мос ва мувофик булишини таъминлаш максадида, Австралиянинг сув билан шугулланувчи ташкилотлари орасида сув буйича маълумотлар ва хисоб-китоб стандартларига кизикиш кучли.

WaterGuide. WaterGuide мамлакат буйлаб ёки махаллий микёсда кулланиши мумкин булган олтита элементдан таркиб топган юкори даражали тузилма хисобланади. Олтита элементлари куйидагилар:

1. Сув ресурслари ва сув киймати буйича концепцияни тасдиклаш.

2. Ва;т утиши билан мавжуд сувнинг микдори ва унга булган талабдаги узгаришларни тушуниш.

3. Турли истеъмолчилар уртасида сувни таксимлаш.

4. Самарали сув буйича сиёсат ва ташкилотларни таъминлаш.

5. Баркарор сув инфратузилмаси ва хизматларини ишлаб чикиш.

6. Сув ресурсларини янада самаралирок бошкариш ва фойдаланишда давом этиш.

7. Электрон сув манбаси. Манба-Австралиянинг гидрологик моделлаш миллий платформаси -Мюррей-Дарлинг хавзаси маъмурияти (МДХМ), Х,амдустликнинг Илм ва саноат буйича тадкикот маркази (ХИСТМ) хамда штатлар кумагида 2005 ва 2012 йиллар уртасида барпо этилган. Манба Австралия хукумати тасарруфидаги нотижорат компания хисобланган "eWater" (Электрон сув) МЧЖ томонидан техник жихатдан назорат килинади ва таркатилади. Бу хорижлик хукуматлар хам Австралиянинг сув буйича тажрибаси ва воситаларини кулга киритишига йул очиб беради. eWater Манба моделларини ишлаб чикиш ва мижозлар эхтиёжларига биноан сув ресурсларини бошкариш салохиятини ошириш максадида халкаро мижозлар билан биргаликда ишламокда. Манбадан шу пайтга кадар Х,индистон, Лаос, Камбоджа, Мьянма ва Афгонистонда фойдаланилган. Мьянмада Манба Айярвади дарё хавзасини бахолашда кулланилган.

8. DEA - Фазодан туриб сувни кузатиш. Фазодан туриб сувни кузатиш (ФтСК) дунёдаги илк контентли веб хизмат булиб, 1987 йилдан хозирги кунга кадар Австралиянинг барча кисмларидан олинган ер усти сувлари буйича тарихий кузатувларни намойиш этади. ФтСК ArcGIS каби жугрофий ахборот тизими (GIS) билан тугридан-тугри фойдаланилиши мумкин булган бешта веб хизматдан ташкил топган.

9. ФтСКдан муайян вакт давомида маълум манзилни канчалик тез-тез сув коплашини аниклашда фойдаланиш мумкин (6-расм). ФтСК, шунингдек, ер ости сувлари захираларининг тулиши ва турли сув шароитларига усимликларнинг муносабати сингари ландшафтлардаги тегишли жараёнларни тушуниш учун хам фойдали. Сув объекти Лендсат сунъий йулдошидан аник куриниши учун унинг минимал улчами 50 x 50 метр булиши керак. (GA, 2020 й.).

Хитой халк республикаси. (Aither, 2020 й.)га мувофик, конунчиликда сув буйича маълумотларни туплаш ва таркатишга ваколатлар аник белгиланмаган ёки тупланиши керак булган маълумот турлар ва туплов шахслар буйича асосий параметрлар келтирилмаган булсада, турли вазирлик ва хукумат идоралари томонидан сув буйича маълумотларни тупланиб, тахлил килинади. Ер усти хамда ер ости сувларининг мавжудлиги ва сифатининг буйича турли маълумотларни мунтазам равишда туплаш ва йигиш Сув хужалиги вазирлиги ва Экологи ва атроф-мухит вазирлиги томонидан амалга оширилади. Сунгра маълумотлар турли статистик йиллик тупламлар ва Давлатнинг хар йилги Атроф-мухит буйича хисоботида нашр эттирилади.

Хитой хукумати провинция, муниципалитет, округ, шахарча ва хаттоки кишлок даражасида "Дарё рахбарлари" ва "Кул рахбарлари" оркали асосий дарёлар, куллар ва бошка мухим сув хавзаларини бошкариш буйича сезиларли узгаришларни жорий этган. Рахбар одатдагидек юкори даражадаги расмий шахс булиб, сув хавзасининг ёки сув

йулининг белгиланган кисмига жавобгар саналади. Рахбарларнинг уз олдига куйган асосий масаласи узларига тегишли юрисдикцияларда сув сифати ва атроф-мухит буйича максадларга эришишдан иборат. Максадлар устидан мониторинг юритилиб, юрисдикциядаги дарё хавза комиссиясига хисобот бериб борилади (Жахон банки, 2019 й.). Нодавлат ташкилотлар, хусусий сектор ва жамоатчиликнинг роли одатда чекланган, факат сув етказиб бериш ва сувни улчашнинг баъзи шаклларини амалга оширишга масъул сувдан фойдаланувчилар уюшмалари бундан мустасно.

Сув ресурсларига доир маълумотларни туплаш ва мониторинг килиш буйича кучли техник салохиятга мавжуд булишига карамасдан, карор кабул килиш борасида хавзалар таркибидаги идоралар уртасида маълумот алмашинуви йулга куйилмаган. Сув хужалиги вазирлигига катта ваколат такдим этилганлиги хамда Экология ва атроф-мухит вазирлиги ва Табиий ресурслар вазирлиги янги ташкил этилганлиги сабабли, бу сув ресурсларини бошкариш буйича интеграллашган ахборот тизимлари оркали мувофиклаштиришни яхшилаш хамда жамоатчилик, хусусий ва илмий максадларда фойдаланиш учун маълумотларни очик нашр этиш имкониятини яратади (Жахон банки,2019 й.).

Исроил республикаси. Исроилнинг бутун секторга жавобгар миллий регулятори Исроил Сув хужалиги бошкармаси (ИСХБ) хисобланади. Ташкилот мустакил булиб, сув таъминоти ва окава сувлар, ирригация хамда сув ресурсларини бошкаришни режалаштириш ва тартибга солишга масъул. Хизмат курсатиш ва эксплуатация бошка функциялардан ажратилган ва улар улгуржи сув ишлаб чикарувчи ва ташувчи Мекорот Сув компанияси томонидан амалга оширилади. Сунгги фойдаланувчига хизмат курсатиш худудий ва муниципал сув корхоналари томонидан ташкиллаштирилади.

Сув буйича маълумотлар ва иклим узгаришларининг таъсирига оид маълумотлар ИСХБ хузурдаги Гидрологик хизматлар булинмаси томонидан йигилиб, тахлил килинади. Исроилда факат битта улгуржи сув таъминотчи мавжуд булганлиги туфайли, маълумотларни йигиш, мониторинг килиш ва бахолаш осонрок ва шунинг учун хам ИСХБ остида марказлаштирилган. Сувли катламлардан олинган маълумотлар ухшаш гидрогеологик хусусиятларига мувофик ташкиллаштирилган "хисобот ячейкаси" томонидан йигилади ва тахлил килинади. Ячейкалар аник методологияга мувофик репрезентатив гидрологик ва гидро кимёвий маълумотларни вужудга келтиради. Сувли катламдаги сув буйича ахборотларнинг бошка турлари "Исроилда сув буйича ахборотларни такдим этувчилар ва ундан фойдаланувчилар" деб номланган 4-жадвалда ва (Aither, 2020 йй., 46-47 бетлар) да умумлаштириб келтирилган.

Сув ресурсларини бошкариш вазифалари Туркиянинг миллий хукумати таркибига кирувчи куплаб идоралар уртасида таксимлаб юборилган. Асосий жавобгарлик ^ишлок хужалиги ва урмончилик вазирлигига ва унинг иккита ташкилотига топширилган: Давлат гидротехника ишлари бош бошкармаси (ГИБ), Сув хужалиги бош бошкармаси (СХББ). ГИБ сувдан фойдаланувчиларга сув таъминоти буйича хизматларни такдим этиш ва бошкаришга жавобгар булса, СХББ сув буйича сиёсат ва стратегияга оид топширикларни бажаради. Бирок, махаллий микёсда сув СФУлар, кооперативлар ва муниципалитетлар оркали сувдан фойдаланувчиларга етказиб берилади. Бу жуда мураккаб иш, чунки катор турли ташкилотлар ухшаш ёки бир хил вазифаларга маъсул этиб тайинланган (Aither, 2020 й., 48 б.). СХББ сув буйича миллий маълумотлар базасини яратиши лозим эди, бирок маълумотлар жамоат учун очик эмас ва анча эскириб колган.

Чехия Республикасининг тажрибасидан келиб чикиб, маълумотларнинг тавсифи, хажми, масъул институт ва ахборот алмашув шакли конунчилик хужжатларида уз аксини топиши лозим.

1. Мониторинг тармоцларини шакллантириш. Мониторинг тармоклари керакли маълумотларни такадим этади, улар мураккаб булиб, анчагина даслабки капитал инвестиция киритишни хамда мунтазам техник хизмат курсатиш ва вакти вакти билан алмаштириб туриш учун эксплуатация ва техник хизмат курсатиш (ЭваТХК) бюджетини талаб этади. Айрим турдаги маълумотлар фойдали булиши учун узок муддат мобайинида мунтазам равишда тупланиб бориши лозим. ЭваТХК харажатлари мавжудлиги туфайли, инвестиция киритиш борасида бирор бир карор кабул килишдан олдин керакли маълумотларнинг турлари батафсил куриб чикилиши ва устуволиклари белгилаб чикилиши лозим.

2. Маълумотлар стандартларидан фойдаланишни таргиб цилиш. Маълумотлар "OGC standard WaterML" каби машхур ва кабул килинган стандартлар асосида малумотлар тупланса, назорат килинса ва улашилса, малумотларга нисбатан ишонч ва сифат ортади.

3. Маълумотларга киришни ва лицензиялашни тацдим этиш. Агар маълумотлардан фойдаланилса, сув буйича маълумотларнинг киймати тушуниб етилади. Бунинг учун очик лицензиялр ва эркин кириш сиёсати мухим саналади. Шу билан биргаликда, маълумотларга кириш миллий дахлсизлик, тижорий ва хавфсизлик сиёсатларига жавоб бериши лозим. Бу айникса Амударё ва Сирдарё хамда Концепцияда хамкорлик олиб бориш назарда тутилган бошка трансчегаравий дарёлардаги трансчегаравий сув ресурсларидан фойдаланиш буйича мамлакатлараро алокаларни ривожлантириш учун кшл келиши мумкин.

4. Сув буйича ахборот тизимларини яратиш. Сув буйича ахборот тизимларининг лойихаси ва эксплуатацияси сифати 1-6 боскичларда тасвирланган сув буйича маълумотларни бошкариш жараёнларига уз таъсирини утказади. Ахборот тизимларининг самарадорлигини максимал даражага ошириш учун стратегиялар функционаллик, таъмирга яроклилик, фазовий фаоллик ва ишончлиликнинг айнан кайси даражаларига ва качон эришиш кераклигини белгилаб бериши лозим.

5. Сув буйича маълумотларни бошцаришни цуллаб-цувватлаш. Сув буйича маълумотлар йигилгандан сунг, маълумотлар сифатини таъминлаш ва уларни купайтириш учун анча саъй-харакат талаб этилиб, вакт утиши билан сифатини янада ошириш максадида чора-тадбирлар ва бошкарув амалиётларини кабул килиш керак булади (BOM, 2017 й., 1415 б.).

Хулоса

Келтирилган бешта халкаро мисоллардан Австралияга тегишлиси сув буйича ахборотларни бошкариш ва такдим этиш борасида намуна булиб хизмат килиши мумкин. Австралия федерация шаклидаги ва штатлардан ташкил топган давлат булишига карамасдан, агар сув буйича маълумотларни бошкариш ва ахборот такдим этишнинг марказлаштирилмаган куриниши сув ресурслари сохасидаги манфаатдор томонлар кабул килган ва килинаётган катъий тамойилларга таяниб фаолият юритса, бу ажойиб натижалар беришини курсатиб берди. Чехия Республикасидан келтирилган мисол эса сув истеъмолчилари ва жамоатчиликка маълумотларни самарали етказишни таъминлаган холда сувга оид мажбурият ва ваколатлар бир нечта вазирликлар уртасида таксимланиши

мумкинлигини исботлаб бермокда. Шунингдек, тушунмовчилик ва такрорланишларни бартараф этиш учун сув буйича маълумотларни туплаш жавобгарлиги ва маълумотларни алмашиш усуллари конун хужжатлари билан белгиланиши лозим. Узбекистоннинг Х,озирги институционал механизмлари Хитой ва Туркияникига ухшасада, Узбекистон Австралияники сингари сувга оид устувор маълумотларни узида мужассам этган ва асосий ахборотларни такдим этувчи бир нечта асосий маълумот тизимларидан иборат схемани режалаштириши мумкин. Ушбу тизимлар автомат тарзда маълумот алмашиш учун бир-бири билан богланган булиши хамда якин келажакда кушимча функцияларни боскичма-боскич кушиб бориш имкониятига эга булиши керак. Узбекистоннинг сув секторини кегусида янада тараккий этиши учун сув буйича ахборот тизимларини боскичма-боскич ривожлантириш учун хавфсизрок йул танланиши ва шу билан бир вактнинг узида маълумотларни вужудга келтирувчи ташкилотларда маълумотларни туплаш ва бошкариш амалиётларини такомиллаштириб бориш катъий тавсия этилади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида»ги конунни Тошкент ш.,1993 йил 6 май,837-Х11-сон

2. Узбекистон Республикасининг —Гидротехника иншоотларининг хафсизлиги тугрисидаИ ги конунни 20 август 1999 йил, 826-1-сон;

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг —Гидротехника иншоотларининг хафсизлиги тугрисидаги конунни амалга ошириш чоратадбирлари тугрсидаИги корори. 16 ноябр 1999 йил, 499 сон;

4. Абдусамат Убайдиллаев, Бегзод Абдумуминов // Сув исрофгарчилигини камайтириш ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш // ^ишлок ва сув хужалигининг замонавий муаммолари 2015. https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=8ifr0MQAAAAJ &pagesize=80&citation for view=8ifr0MQAAAAJ:2osOgNQ5qMEC

5. Абдусамат Убайдиллаев // Сугориладиган майдонлар юзасининг сугориш тармогидаги сув сатхига мутаносиблаштириб текислаш, лойихалаш усули // ^ишлок ва сув хужалигининг замонавий муаммолари 2015. https://scholar.google.com/citations?view op=view citation&hl=en&user=8ifr0MQAAAAJ &pagesize=80&citation for view=8ifr0MQAAAAJ:9yKSN-GCB0IC

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.