CC BY
0Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
СУУ ТАМ-ТАРЫСЛЫГЫ ШАРАЯТЫНДА ЦАРА^АЛПА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МАЛ-ШАРУАШЫЛЫГЫН РАУАЖЛАНДЫРЫУДА ОТ-ЖЕМЛИК ЕГИНЛЕРДИЦ ЭХ.МИЙЕТИ
Хожамуратов Саламат Бекмуратович
Карацалпацстан дийцаншылык; илим изертлеу институты от-жем селекциясы х,эм туцымгершилиги лабароториясы киши илимий
хизметкери.
Tel: +99890 652 01 92 khojamuratovsalamat@gmail.com Сайпназаров Генжебай Утамбетович
а.х.и.к. Карацалпацстан дийцаншыльщ илим изертлеу институты от-жем селекциясы х,эм туцымгершилиги лабароториясы
баслыгы.
https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10603010
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 24th January 2024 Accepted: 30th January 2024 Online: 31th January 2024 KEY WORDS
Судан швби, африка тарысы, жууери, суу жетиспеушилиги, глобал ыцлым шараятыныц взгериуи, кургацшылык, силос, квк масса, от-жем егинлердиц жаца сортлары, салыстырмалы кврсеткишлер.
Усы мацалада бугингидей суу жетиспеушилиги, Арал тецизиниц курып барыуы, глобал ыцлым шараятыныц бузылыуы, цургацшылыц
нэтийжесинде квплеген хожалыц айланысынан шыццан жерлердин мелиоратив жагдайын жацсылау, %эм К,арацалпацстан дийханшылыц илим изертлеу институтында шыгарылган от-жемлик егинлериниц жаца сортларын шаруашылыц %эм кусшылыцты узликсиз от-жем менен тэминлеуде бул сортлардыц тутцан орны %эм басца от-жемлик егинлер менен салыстырмалы абзаллыцлары %эм ахмийети уаццында маглыуматлар, К,арацалпацстан Республикасында мал-шаруашылыгын %эм цусшылыцты жыл дауамында узликсиз от-жем менен тэмийнлеу, олардыц турацлы от-жем базасын швлкемлестириу, олардыц сууга, шорга шыдамлы от-жемлик егинлердиц сортларын жаратыу бойынша тапсырмалар бойынша, Президентимиз тэрепинен К,арацалпацстан Республикасында мал-
шаруашылыгын рауажландырыу бойынша шыгарган пэрман %эм тапсырмалары уаццында маглыуматлар келтирилген келтирилген.
Кирисиу: Путкил дунья жузинде глобал ыцлым шараятыныц бузылыуы, сонын, менен бирге Каракалпакстан Республикасында Арал тецизиниц курып барыуы улкен апатшылыкка алып келмекте, тийкарынан ауыл-хожалыгыныц кеплеген егислик жер майданларыныц суу жетиспеушилиги нэтийжесинде айланыстан шыгып кетиуи, соныц менен бирге жерлердиц шорланыу дэрежесиде жылдан жылга артып баратыр. Тийкарынан атмосферада температураныц кетерилиуи нэтийжесинде суудыц
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
пууланыу коэффицентинин, асып барыуы аймацларда суу жетиспеушилигине алып келип кеплеген жасыл тэбияттыц жогалып барыуына езиниц улкен тэсирин керсетип атыр. Экологик тец салмацлылыцтыц бузылыуы нэтийжесинде жамгыр жауыу кунлериниц кемейип барыуы улыума жауын жаумаган кунлердиц саны кебейиуи, буныц нэтийжесинде топырацтыц ызгарлыгы кемейиуи есабынан жылдан жылга кургацшылыц кэупи артып жерлердиц енимдарлыц керсеткишлери жылдан теменлеп баратыр. Мине усындай машцалаларды шешиуде бугинги кунде бар ресурслардан унемли пайдаланып топырац енимдарлыгын арттырыу менен бирге оннан жацсы мол зурээт алыу ушын дийцаншылыцта ауыл-хожалыгы егинлерин дурыс тацлай билиуимиз зэрур. Бизге белгили х,эр цандай егинди жерге егиуден алдын оныц топырацца болган тэсири х,эм оннан алынатугын енимниц цайсы дэрежеде енимдарлыц цэсийетлери улкен ахмийетке ийе есапланады. Президентимиздиц тапсырмасы менен Карацалпацстан Республикаында шаруашылыцты рауажландырыу ушын 2019-жылы 7-ногябрь №ПК-4512 санлы царары цабыл етилди, бунда Карацалпацстан Республикасында терт район: Мойнац, Коцырат, Бозатау, х,эм Тахтакепир районлары шаруашылыца цэнийгелестирилген. Соныц менен цатар Карацалпацстан дийханшылыц илим изертлеу институтынада бир цанша тапсырмалар берилип, тийкарынан Карацалпацстан Республикасында мал-шаруашылыгын х,эм цусшылыцты жыл дауамында узликсиз от-жем менен тэмийнлеу, олардыц бирге турацлы от-жем базасын шелкемлестириу, олардыц сууга, шорга шыдамлы от-жемлик егинлердиц жаца сортларын жаратыу бойынша тапсырмалар берилди.
Бул машцаланы шешиуде кеплеген ауыл-хожалыгы илимпазлары изертлеулер алып барган. Олардан, ауыл-хожалыгы илимлериниц кандидаты: Даулетбай Еденбаев еткен эсирдиц 80-90 жыллары Карацалпацстан ыцлым- шараяты х,эм топырагына сэйкес келетугын от-жемлик егинлердиц х,эр турли сортларыныц пайдалы цэсийетлерин уйренип шыццан. Мэселен, ушын макке, жууери, жоцышка егинлериниц, мал-шаруашылыгында тойымлы азык-ауцатлыц егини иретинде пайдаланыуга кеплеген усыныслар берген. Жууериден: Найман, Бой жууери, Мэтцайыр, Жацсартылган чиллаки, бзбекистан пэкенеси, 6збекистан-18 сортлары, Мэкке жууериниц интенсив типиндеги кеш писер сортларынан бзбекистан-100, Узбекская белозубовидная, Кремнистный УзРОС сортларынан пайдаланылган.
Жууери, Мэкке жууери сортлары силос х,эм кек масса жетистириу ушын егилгенде гектарына 400-600 центнер еним алынган. Олардыц агротехникасы темендеги тэртипте: Нэллери толыц кегерип шыццаннан кейин 2-3 мэрте культивацияланады, оталып тегин бериледи, Минерал тегинлер гектарына 200-220 кг азот ды курайды. Кек масса алыу ушын 1-орымга шекем мэкке 4-5 мэрте, жууери 3-4 мэрте суугарылыуы керек. Жууеринин тез писер, кеп орылып алынатугын сортлары (мэселен, Вахш) биринши орымга шекем бир мэрте х,эм кейин х,эр бир орацтан кейин гектарына азот 6070 кг, фосфор 150-170 кг, калий 70-100 кг нормасында азыцландырылып суугарылады. Жоцарыда атап етилген жууери, мэкке сортлары сол дэуирде мал-шаруашылыгын узликсиз турде от-жем менен тэмийнлеуде жацсы нэтийже берип келген. Х,эзирги дэуирде мал-шаруашылыгын узликсиз от-жем менен тэминлеу турацлы от-жем базасын
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
жаратыуда, сууды аз талап ететугын, шорга, суута шыдамлы от-жемлик егинлердиц жаца турлерин жаратыу бугинги кунниц ец актуал мэселелеринен есапланады.
ТийкарFЫ белим. бзбекистан Республикасы Президенти Ш.Мирзиёев кабыллауында 2020 жыл 3 декабрь куни "Илим пэн х,эм инновацияны рауажландырыу багдарында жоцары оцыу, илимий шелкемлер, аймацлар алдындагы ах,мийетли уазыйпалар багдарындагы кецейтилген видеоселектор мэжлиси 95-санлы (2020 жыл 14 декабрдеги 02-3540-сан менен дизимге алынган) баянатыныц 3-бэнтинде х,эр бир аймацтыц топырац-ыцлым шараятына сэйкес егинлердиц жоцары енимли жана сортларын жаратыу бойынша илимий мэкемелерге буйыртпалар бериу уазыйпасы жуклетилген.
Жоцарыда келтирилген мэселелер тийкарында, Карацалпацстан дийцаншылыц илим иззертлеу институтында, а.х.и.к., Турдишев Бекмурат Хожамуратовичтиц 20212022 жылларга мелшерленген "Арал бойы шараятында от-жем егинлериниц шорга шыдамлы х,эм жоцары енимдарлы жергиликли сортларын жаратыу" атлы илимий-эмелий жойбары Карацалпацстан дийханшылыц илим иззертлеу институтынын тэжирийбе майданларында эмелге асырылды.
Анализлер х;эм нэтийжелер. Алынган изертлеулер жуумагы нэтийжесинде 2022-жылы Судан шебиниц 1 сорты, Африка тарысыныц 1 сорты, Жууери сортыныц 2 сорты, жаратылып мэмлекетлик сорт сынау коммиссиясына тапсырылды. Судан шебиниц Чимбайская юбилейная, Чимбайская-8, сортлары егилип, баслангыш тухымгершилигин жолга цойыу мацсетинде судан шебиниц Чимбайская-12 сортынан кек масса х,эм тухым таярлау технологиясы ислеп шыгылды. Республика мал-шаруашылыгын буннан былайда жедел рауажландырыу ушын от-жемлик егинлерден судан шебиниц улеси салмацлы деп айтыу мумкин. Оныц шашацлы тамыр системасы 2,5-3,0 м терецликке жетеди. Оныц структурасы, жецил, орташа топырацларда егип, режедеги зурээтти алыу мумкин. Судан шеби ^эм жууери судан гибридлериниц ец эхмийетли цэсийетлеринен бири-бул оныц пластиклиги (ягный, хэр цыйлы топырац-климат шэраятларына тез бейимлесиуи) есапланады. Судан шебин пайдалы температурасы 16000 С дан кеп болган территорияларда табыслы жетистириу мумкинлиги аныцланган.
Судан шеби кек массасы пишени х,эм дэн ^асылдарлыгы жагынан басца бир жыллыц от-жемлик егинлерден алдында турады. Ол ири шацлы, цара маллар, цойлар ушын тойымлы азыцлыц егин есапланады. Оныц 100 кг кек массасында 52-56 азыц бирлиги х,эм 4-5 кг протейн бар. Карацалпацстан шараятында кек масса алыу ушын егилгенде уш орымда гектарына 1000-1200 центнер х,эм 45-50 центнер сапалы тухым алынады. Вегетациялыц дэуири сортларына царап 105 куннен 115-120 кунге шекем созылады. Судан шеби басца бир жыллыц от-жемлик егинлерден белок мугдары (9,03%) бойынша тек собыцлы егинлерден кейин турады. Буннан тысцары ол кек массасы х,эм тойымлылыгы жагынан шашац тамырлы шеплер арасында биринши орынды ийелейди.
Судан шеби-ыссылыцты суйиуши, цысца кунлик, бир жыллыц егин. Тухым топырацтыц 10 см деги температурасы 10-120 с дан етгеннен кейин егилиуи лазым. Бул Карацалпацстанныц арца зонасында апрель айы биринши он кунлигине тууры келеди. Тухым алыу ушын егилгенде ец ахыргы муддет май айыныц биринши он кунлиги
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
ecanflaHagMi. CygaH meÖHHHH TyxMiM^apMi 3-4 cm, AMaca TonMipa; M3Fap^MFM KeMupeK 6o^ca 4-5 cm TepeH-^uKKe eru^egu. X,aya pafiMi ;o.flafi Ke^reHge TyxMiM^apgMiH to^mik; eHun mufuyu 7-8 KyHHeH KefiHH 6ac«aHagMi.
KeK Macca a^My ymMiH eru^reH aTM3^apga öac^ay $a3acMrnga öupuHmu cyyFapMiy 700-800M3/ra ecaÖMHga eTKH3H^egH xaM KefiuHru cyyFapMiy^ap (2-3 peT) ycMi MyFgapga öepRflegu. CoHMiga afiTMiy KepeK, cygaH meÖHHge öac^ay gayupuHge KeK MaccacM xaM numeHHHge a3M;^M; 3aT^ap eц Ken Ton^aHagM. (Eyn x,8MMe 6hhhk 6oh^m ot-^m^hk eruH^epre TaH KacufieT).
CygaH meÖHH ^orçapMiga Kepcera^reH TexHo^orufl^apga ^eTHcrapuy Pecnyö^HKa Ma^-mapyamM^MFMH y3^HKcu3 oT-^:eM^ep MeHeH t9mhhh eTuyre hmk9hhht ^apaTagMi.
A^puKa TapMcM ot-^m^hk eruH^epre Kupegu. OHHaH KeK ot-^m, numeH xaM cu^oc a^My ymMH nafiga^aHMiy MyMKHH. ^yFMM^M^MFM öofiMmma ^yyepure ^a;MH Ke^un, 6ac^ay gayupuHge ohmh, 100 Kr MaccacM 16,1 a3M; öup^uruHe, a^ 100 Kr numeHH 55,1 a3M; öup^uruHe тeц. (Ey^ KepceTKum^ep cygaH meÖHHge cafiKec payumTe 17,0 xaM 52,0 a3M; öup^uruH KypafigM.)
^apa;a^na;cTaH mapa^TMHga oHHaH ym opMMga 800-1000 ц/гa KeK Macca, 60-70 цeнтнep/гa cana^M gaH a^My HMKaHHHTM 6ap. ^aH ymMH eH ;o^afi eruy MyggeT^epu: anpe.fi afiM eKHHmu oh KyH^uru, uroHb afiM öupuHmu oh KyH^HK^epu apa^MFM.
^aHH upu ma;^M ;apaMa^^ap ( acupece, Mafiga ) xaM Kyc^ap ymMH 6axa^M ^:eM
ecan^aHagM.
KycmbMbiKTa (öupuHmu re3eKTe TayM;^ap) o^apgMH ^eM paцнoнмнa a^puKa TapMcMH KoMÖHKopMa ecaÖMHga KuprH3uy, ohmh canacMH apTTMipMiyga xaM eHHMHHH e3HHe Tycep öaxacMH ^eTep^ume KeMefiTun a^MHaTyFMH eHHMre yHaM^M Tacup eTegu.
A^puKa TapMcM gaHHHge 3,0 % Mafi 6ap. numeHHHge 6e^oK MyFgapM 6,93 %, a^ K^eTHaTKacM 25,22 % Ke TeH 6y.fi ^aFMHaH cygaH meÖHHe ^a;MH Ke^egu.
A^puKa TapMcMHMH 6ac^ay gayupuHgeru xhmhh^m; ;ypaMM TeMeHgerume: cyy-84,3%, npoTeHH-2,9%, Mafi-1,4%, K^eTHaTKa 3,5%, экcтpaктнвcнз 3aT.fiap-6,5%>, Ky.fiH-1,4%, KapoTHH-34,8 Mr/Kr.
A^puKa TapMcMHMH eH ^a;cM copTfiapMi a3MK-ay;aT^MK axMufieTHHe ufie. ^aHH caHaaTTa nuBo, cnupT ^eTHcrapuyge 3apyp mufiKH 3aT^apgaH ecan^aHagM. A^puKa TapMcM- ^a;TM^MK, mccm^m; cyfiuymu, ;Mc;a KyH^HK ecuM^HK. Ohmh gaH^epu TonMpa; TeMnepaTypacM 100 -120 c ;a ^eTKeHge eHe öac^afigM. 14-150c Ta to^m; eHun mMFMyM ymMH ;o^afi mapa^T ^apaTM^agM. Eru^uy TepeH^uru 2-4 cm re TeH. Tyn^ey (nama^ay) gape^ecu cygaH me6u xaM ^yyepure ca^McTMpFaHga ^yga ^:o;apM: 6up ecuM^HKTe opTama 6-10 na;a^gaH Tyypa Ke^egu, a^ ^yga ;o^afi^M ^aFgafi^apga ohmh caHM 12-20 gaHagaHga acMn KeTe
1-KecTe
^yyepu, CygaH me6u, A^puKa TapMcMHMH ca^McTMpMa^M KacufieT^epu
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
Егин Егис 0нип Суугарыу Писип Кек массага Тук;ым
турлеини алды шыгыу мугдары га/м3 жетисиу егилгенде ушын
н, аты топырак дэуири, дэуири алынатугын егилгенде
темпера- кун кун еним ц/де еним ц/де
турасы 0с
да
Жууери 12-150с 10-15 5600-6300м3 115-125 400-600 ц 100 ц
Судан 10-120с 7-8 2800-3200м3 110-118 1000-1200 ц 45-50 ц
шеби
Африка 10 -120с 9-11 2100-2400м3 110-115 800-1000 ц 60-70 ц
тарысы
Жоцарыда келтирилген маглыуматларга тийкарланып от-жемлик егинлердиц алдынгы х,эм х,эзирги дэуирде егилетугын сортларыныц бир бирине салыстырганда, от-жемлик егинлериниц бугинги кунде жанадан шыгарылып атырган цургацшылыцца, шорга, шыдамлы сууды аз талап ететугын х,эзиргидей ы^лым шараятына бейимлескен сортларын егип оннан, мал-шаруашылыгын жедел рауажландырыу ушын, турацлы от-жем менен тэминлеуде бул сортлардын орны жудэ ахмийетли деп есаплауга болады. Африка тарысы х,эм судан шебиниц топырац онимдарлыгына болган тэсири огада кеп, мысалы судан шеби жерге егилгеннен кейин оныц шашацлы тамыр системасы 2,5-3,0 м терецликке жетеди. Буннан тысцары ол кек массасы х,эм тойымлылыгы жагынан шашац тамырлы шеплер арасында биринши орынды ийелейди.
Африка тарысыныц G-6 сорты 2022-жылы бзбекистан Республикасы Мэмлекетлик сорт сынау комиссиясына усынылды. G-6 сортынан кек масса алыу ушын егилгенде гектарына 600-1000 центнер, ал тухымынан 60-70 центнер ге шекем алыу мумкиншилиги бар. Оныц жэне бир абзаллыгы, туплеу дэрежеси судан шеби х,эм жууериге салыстырганда жудэ жоцары: бир есимликте орташа 6-10 пацалдан туура келеди, ал жудэ цолайлы жагдайларда оныц саны 12-20 данаданда асып кетеди. Оныц дэнин комбикорма сыпатында кусшылыцта цолланылса жудэ жацсы нэтийже береди.
Жуумак;лау. Улыумаластырып айтцанда, жоцарыда атап етилген от-жемлик егинлерин (судан шеби х,эм африка тарысы) дийцаншылыцта алмаслап егиу системасына киргизиу, жерлердин кец келемде мелиоратив жагдайын жацсылап топырац енимдарлыгына езиниц унамлы тасирин керсетеди. Мал-шаруашылыгы, кусшылыцты рауажландырыу ушын цосымша от-жем базасын жаратыуда жуда эхмийетли, оныц структурасын кебейтип, сапасын арттырады х,эм алынатугын енимди кебейтиуге имканият жаратады. От-жемлик егинлеринен Судан шеби х,эм африка тарысын Республикамыз мал-шаруашылыгы х,эм кусшылыгы цэнийгелескен дийхан х,эм фермер хожалыцларында егилип оны районластырылган сортлар цатарына киргизиу оны мал-шаруашылыгында от-жемлик егин сыпатында кецнен пайдаланыу кутилген нэтийжени толыгы менен беретугыны сезсиз.
é
Ws,
UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
References:
1. Асланов И.Е, Мацнев А.С, Квитко Г.П, Гейдебрехт И.И, "Кормовые севооборот-основа создания Кормовой базы в животноводческих комплексах".// Трудов Всесоюзного НИИ кормов: ж. "Кормопроизводство" №17, Москва, 1977, с 152-158
2. Асанов Ш.Ш. "Хороший источник корма для Южного Казахстана" ж. "Кормопроизводство", №12, 1981, С-25-26.
3. Бондаренко В.П. "Выращивание сорго на зеленый корм и на силос на орошаемых землях Присивашья"// Сборник научных трудов Саратовского СХИ : " Генетика , селекция и семеноводство" 1980. С-97-104.
4. Горовой Н. Л.: "Засухоустойчивая культура". Ж."Корма" №5.1976.С-35.
5. Еденбаев Д, Азизов К. "Адаптивные особенности в селекции сорго" ж. Узбекистан кишлок ва сув хужалиги №1 2020 й. в-32.
6. Калашник Н.С. "Селекция сорго: Итоги, проблемы" // Сборник научных Трудов Всесоюзного Ордена Трудового Красного Знамени НИИ кукурузы: Селекция, семеноводство и технология возделывание сорго в основных районах страны" Днепетровск, 1984, С-3-10.
7. Орлов Н.Б. "Сорго интенсивного типа" ж. "Кормопроизводство", №12, 19801, С-26.
8. Полуян И.В.: "Сорго-судансковые гибриды" ж."Кормопроизводство", №12, 1981, С-23-24.
9. Алдошин А.В. "Устойчивость сорго к пыльной головне" // Трудов Всесоюзного НИИ кормов: ж. "Кормопроизводство" №17, Москва, 1977. С-118-124.
10. Сафаров Т, Исмаилов С. "Семенная продуктивность суданской травы в Узбекистане" ж. "Кормопроизводство", №2, 1980, С-39.
11. Соловьев Б. "Культура больших возможностей" ж. "Корма" №5,1976, с-29
12. Щербаков В.Я.: "Сорго на зерно" ж. "Кормопроизводство", №12, 1981, С-22
