Научная статья на тему 'СУҒОРИШ ТИЗИМИДАГИ ИЧКИ КАНАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ КОЭФФИЦИЕНТИ ОШИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

СУҒОРИШ ТИЗИМИДАГИ ИЧКИ КАНАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ КОЭФФИЦИЕНТИ ОШИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
113
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бентонит / сув / техналогия / инъекция / грунт / сув тежамкор / филтрация коэффициенти / сув сарфи / бетонли / бентонит / гилли / полимер материал / грунт ичидан / намлик / сизилиш тезлиги. / bentonite / water / technology / injection / soil / water saving / filtration coefficient / water consumption / concrete / bentonite / clay / polymer material / from soil / moisture / seepage rate.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хуррамов, М.Ҳ.

Республикамизда мавжуд суғориш тармоқларини асосий қисмини грунт ўзанли каналлар ташкил қилади. Суғориш тармоқларининг ўртача фойдали иш коэффициенти 0,5-0,6 атрофида бўлиб, улардан фойдаланиш жараёнида катта миқдорда сувларнинг шимилиб йўқотилиш оқибатида ер ости сувлари сатҳларининг кўтаришига сабаб бўлмоқда. Мавзунинг долзарблиги шундаки ирригация тизимидан сув шимилишига қарши қопламалар ҳосил қилишнинг янги усуллари ва материалларини яратиш ва ўрганиш сув ресурсларидан оқилона фойдаланишнинг асосий масаласидир. Каналларда сув шимилишига қарши янги, арзон ва ирригация тизимининг ўзига мавжуд материаллардан фойдаланиб қоплама ҳосил қилиш технологиясини ишлаб чиқиш давр талаби саналади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Хуррамов, М.Ҳ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TECHNOLOGY OF INCREASING THE COEFFICIENT OF USE OF INTERNAL CHANNELS IN THE IRRIGATION SYSTEM

The main part of existing irrigation networks in our republic is made up of underground channels. The average useful efficiency of irrigation networks is around 0.5-0.6, and during their use, a large amount of water is lost due to seepage, which causes the rise of underground water levels. The relevance of the topic is that the creation and study of new methods and materials for creating anti-water absorption coatings from the irrigation system is the main issue of rational use of water resources. Development of a new, cheap and irrigation system coating technology using available materials against water absorption in canals is considered a demand of the times.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИШ ТИЗИМИДАГИ ИЧКИ КАНАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ КОЭФФИЦИЕНТИ ОШИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

СУГОРИШ ТИЗИМИДАГИ ИЧКИ КАНАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ КОЭФФИЦИЕНТИ ОШИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

М.Х,. Хуррамов

"ТИКХММИ" Миллий тадкикот университети ГИМ кафедраси ассистенти

АННОТАЦИЯ

Республикамизда мавжуд сузориш тармоцларини асосий цисмини грунт узанли каналлар ташкил цилади. Сузориш тармоцларининг уртача фойдали иш коэффициенти 0,5-0,6 атрофида булиб, улардан фойдаланиш жараёнида катта мицдорда сувларнинг шимилиб йуцотилиш оцибатида ер ости сувлари сатуларининг кутаришига сабаб булмоцда. Мавзунинг долзарблиги шундаки ирригация тизимидан сув шимилишига царши цопламалар уосил цилишнинг янги усуллари ва материалларини яратиш ва урганиш сув ресурсларидан оцилона фойдаланишнинг асосий масаласидир. Каналларда сув шимилишига царши янги, арзон ва ирригация тизимининг узига мавжуд материаллардан фойдаланиб цоплама уосил цилиш технологиясини ишлаб чициш давр талаби саналади.

Калит сузлар: бентонит, сув, техналогия, инъекция, грунт, сув тежамкор, филтрация коэффициенти, сув сарфи, бетонли, бентонит, гилли, полимер материал, грунт ичидан, намлик, сизилиш тезлиги.

The main part of existing irrigation networks in our republic is made up of underground channels. The average useful efficiency of irrigation networks is around 0.5-0.6, and during their use, a large amount of water is lost due to seepage, which causes the rise of underground water levels. The relevance of the topic is that the creation and study of new methods and materials for creating anti-water absorption coatings from the irrigation system is the main issue of rational use of water resources. Development of a new, cheap and irrigation system coating technology using available materials against water absorption in canals is considered a demand of the times.

Key words: bentonite, water, technology, injection, soil, water saving, filtration coefficient, water consumption, concrete, bentonite, clay, polymer material, from soil, moisture, seepage rate.

Основную часть существующих оросительных сетей в нашей республике составляют подземные каналы. Средний полезный КПД оросительных сетей

ABSTRACT

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

составляет около 0,5-0,6, и при их использовании большое количество воды теряется из-за просачивания, что вызывает подъем уровня грунтовых вод. Актуальность темы заключается в том, что создание и исследование новых методов и материалов для создания водопоглощающих покрытий из системы орошения является основным вопросом рационального использования водных ресурсов. Велением времени считается разработка новой, дешевой технологии покрытия оросительных систем с использованием доступных материалов против водопоглощения в каналах.

Ключевые слова: бентонит, вода, технология, закачка, грунт, водосбережение, коэффициент фильтрации, водопотребление, бетон, бентонит, глина, полимерный материал, из грунта, влага, скорость просачивания.

Бугунги кунда Республикамизда сув хужалиги сохасига жуда катта эътибор берилмокда, бунинг асосий сабаблари истемолчиларни керакли микдорда сув билан таъминлаш. Узбекистан Ресубликаси Президенти Ш.М. Мирзиёев хам бу соха вакилларига сувдан самарали фойдаланиш ва сув тежамкор техналогияларни кенг жорий этиш вазифасини юклади.

Утказилган тадкикот ишимизнинг асосий максади Президентимизнинг Сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепциясида белгилаб берилган сугориш тизимларидан фойдаланиш коэффициентини 0,63 дан 0,73 га кутаришга хизмат килади.

Муаммонинг куйилиши. Республикада барпо килинган аксарият сув хужалиги инфратузилма объектларининг хизмат курсатиш муддати 50-60 йилдан ортиб, уларнинг техник холати йилдан- йилга ёмонлашмокда. Натижада ирригация тизими ва сугориш тармокларининг фойдали иш коэффициенти уртача 0,63, бир катор худудларда эса, ундан хам паст булиб, асоссий манбалардан олинадиган сувнинг 35-40 фоизи сугориш тармокларида йукотилмокда [2].

НАТИЖАЛАР ТАХЛИЛИ ВА МИСОЛЛАР

Сугориш тизимларида сув сизишига карши материалларни урганиб чикиб биз бентонитни грунт ичига инъекция килиш оркали сув сизилишини камайтиришни экспериментдан утказдик. Бентонит сув билан аралаштирилган кейин хосил булган эритма структуравий элементларни ураб турган грунт ичидан инъекция килиш йули билан киритилади. Тахминан 16 соатдан кейин

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 10

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

сув утказмайдиган изоляция катлами хосил булади. Бентонитли аралашма фаол изоляция булиб, уз-узидан сикилиш кобилиятига хам эга.

Бу ерда шуни таъкидлаш уринлики бентонитнинг куп микдордаги захираси Навбахор конида мавжуд (Навоий вилоятида) (1-жадвал), яъни таклиф этилаётган материалнинг компонентлари махаллий хомашёлар хисобанади [3].

Бентонит аралашмаси сув утказмайдиган бентонит гили микдори сезиларли даражада 50 кг/м3 дан камрок, лекин истисно сифатида 140 кг/м3 холатлар мавжуд булиб, Бромбах тугон учун (Германия) 100 кг/м3 тоза гилдан фойдаланилган, Верней (Франция) тугонида эса 117 кг/м3 гил ишлатилган[4].

Сув сизилишига карши материал сифатида урганилаётган бентонитнинг хусусиятлари:

Кимёвий таркиби- Si8AI4O20(OH)4xnH2O

Бентонитдан фойдаланишимиздан олдин унинг таркиби физик хусусиятлари урганиш максадида лабороторияда текшириб сув шимилиши кандай ва узгаришини аниклаб олдик.

Тажрибалар шуни курсатадики цилиндрсимон курилмадаги сувнинг босими ошиб кетган вактда бентонит аралашмаси кумнинг тешиклари тамон харакатланар экан [5].

4-расм. Бентонитнинг лаборатория шароитида сув шимилиши урганилгандаги куринишлари

4 а расм. 4 б расм. 4 д расм. 4 е расм.

Бентонитнинг Бентонитнинг Бентонитнинг Бентонитнинг

табиий пресланган максимал сув максимал сув цуруц ва сув

уолати ютиш циймати ютган уолати ютган уолатлари

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

EeHTOHHTHHHr npecnaHraH TaSuufi KypyK xonaTura cyB öepum opKanu cyBHHHr mHMHnHffiH Hara^acuga x,a^MHuHr y3rapu aHuKgaHgu Ba Hara^anap Ta^KOcnaHHÖ KySugaru ^agBan Ba rpa^uK Kypumra KenTupungu.

EeHTOHHT m(cyB)rpa MM V(6eHTOHHT) CM3 a (KeHraHH in ko3$$HU MeHTM)

SisAl4O20(OH)4 x nH2O (7 rpaM HaMyHaga) 0.1 2.453125 0

0.2 2.453126 0

0.3 2.453128 0

0.4 2.453135 0

0.5 2.698437 5 0 .1

0.6 2.722968 75 0 .11

0.7 2.7475 0 .12

0.8 2.772031 25 0 .13

0.9 2.821093 75 0 .15

0 1.0 3.189062 5 0 .30

1 1.5 3.311718 75 0 .35

2 2.0 3.385312 5 0 .38

3 2.5 3.434375 0 .40

4 3.0 3.557031 25 0 .45

5 3.5 3.679687 5 0 .50

1-^agBa^.EeHTOHHTHHHr KypuK 5-pacM.EeHTOHHTHUHr cyB

xpnaTgaH m(CyB) rpaMM cyBHHHr muMunumu muMumu Hara^acuga x,a^M opKanu xa^MHHHr y3rapumu y3rapumu rpa^uru.

3KcnepuMeHTHH yTKa3umHMH3 ynyH aBBano MKopuga xapaKTepucTHKanapu KypcaTunraH 6eHTOHmg,aH HaMyHa cu^araga ^oöganaHum ynyH 50Kr, 20 Kr

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

тупрок, асбоб ускуналар, улчаш воситалари хамда бир хил микдорда хар бир объект учун 180 см3 cув керак булди.

Кичик тадкикот ишимизни утказишимиз учун учта бир хил улчамдаги канални тайёрлаб олишимиз керак. Биринчи вариантда бетонли канал, иккинчи вариант ананавий грунтли канал булса учунчи вариант эса бентонитли каналда экспериментни утказамиз.

6-расм. Бетонли каналнинг Бетонли каналда сувнинг

эксперимент куриниши. сизилиши вакт, сувнинг чукурлиги, хаво

намлиги ва хаво хароратига богликлик графиги.

7-расм. Грунтли каналда Грунтли каналда сувнинг сизилиши сувнинг сизилиши вакт буйича вакт, сувнинг чукурлиги, хаво намлиги ва ракамларда хаво хароратига богликлик графиги.

Сугориш тизимларида хужаликлараро ички грунтли каналлар 77% ни ташкил килади. Экспериментимизнинг ичида энг куп сув сизилиш кузатилган вариант хам айнан грунт узанли канал.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

8-расм. Бентонитли каналда

Бентонитли

каналда

сувнинг

сувнинг сизилиши вакт буйича сизилиши вакт, сувнинг чукурлиги, хаво ракамларда намлиги ва хаво хароратига богликлик

графиги.

Бентонитлида кутилган натижа диярли биз кутгандек булди грнтлига нисбатан анча сув сизиши камлиги билан яхши натижага эришдик.

Бундай холатда филтрлаш коэффициенти куйидаги формула билан аникланади

К

hFT '

бу ерда: W- сувнинг хажми, см3; l- тупрок катламининг баландлигига тенг филтрлаш йулининг узунлиги, см; h- босим, см; F- намунининг юзаси, см2; T -филтрлаш давомийлиги, с.

ёки

Kio

[ф(—)t] — ■ - ■ 864

^ к т0

бу ерда S- пезометрдаги сув сатхининг дастлабки даражадан хисобланишдаги кзатилган пасайиши, см; Но- дастлабки баландлик, см; 9(S/Ho)-улчамсиз коэффициент; t- сув сатхининг тушиш вакти, с; Ар- пезометрнинг

кундаланг юзаси, см2; Ак- каналнинг юзаси, см2; h- тупрок намунасининг баландлиги, каналнинг баландлигига тенг, см; Т0= (0,7+0,03Tf) филтрлаш коэффициенти киймати 100 хароратда сув филтрлаш шартларига келтириш учун узгартириш, бу ерда: Tf - тажриба вактидаги сувнинг хакакий харорати, С0; 864- конвертация коэффициенти (см/с дан м/кунгача) [6,7].

Oriental Renaissance: Innovative, VOLUME 2 | ISSUE 10

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor (J) SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

ХУЛОСА

Ирригация каналларидан сув сизилишига царши материалларни тадбиц этиш учун:

- Сугориш тизимларидаги ички каналларининг ФИК ларини ошириш;

- Хужаликлараро ички каналлардан ФИК ошириш максадида сув сизилишига карши янги материаллардан фойдаланиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Сув тежамкор технологияларни кенг жорий этиш;

- Грунт узанли каналлардан фойдаланиш коэффициентини ошириш.

Ирригация каналларидан сув сизилишига царши материалларни тадбиц

этишда хориж тажрибаларини урганиб махаллий ички каналларимизда куллай бошлаш оркали сугориш тизимларидан фойдалиш коэффициентини оширишимиз мумкин. Бундан материаллар куп лекин биз энг макбулини танлаб олишимизда куплаб экспериментлар утказиб энг оптималини танлаб олишимиз керак булади. Масалан бентонитнинг хусусияти яхши сув сизилишига карши фойдаланишимиз мумкин эканлиги юкоридаги тадкикот натижаларида куриниб турипти.

Тавсия этганимиздек бентонитни куллаш оркали ички каналлардан фойдаланиш курсатгичини яхшилаш билан бир вактда иктисодий тежамкорликга эришилади. Бетонли каналлар хам яхши лекин битта камчиллиги бор лойка чукиндиларни тозалашда экскаваторнинг тиши синиши устига каналнинг юзасига дарз кетиши натижасида куплаб нокулай муаммоларга дуч келинмокда. Бентонитли каналда эса бунака муаммолар булмайди ва иктисодий тарафдан бетонлига караганда анча арзон хамда тозалашда кулай мухит пайдо булади сабаби бентонитнинг эластиклиги ва грунт катламидан камида 10 см пастда жойлаши тозалашда экскаваторнинг тиши дарз кетишини олдини олиб яхши ишлаши учун шароит яратиб иш унумдорлигини оширишга хизмат килади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепцияси

2. Хамидов М.Х., Бегматов И.А., Глобал иклим узгариши ва сугорма дехкончилик. - Тошкент: Ирригация ва мелиорация журнали, 2022. -№1(27).

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

3. Мухиддинов Б.Ф., Рузиев Д.У., Новые каталит ические системы на основе местного бентонита для парофазной гидратации ацетилена. Республиканской научно- технической конференции 2011й. Б-182-183.

4. Косимов Т.О., Юлдошев М.А., Табиий ва махаллий хом-ашё бентонитдан турли сохаларда фойдаланиш имкониятлари. ТИ^ХММИ "^ишлок ва сув хужалигининг муаммолари- 18. Тошкент-2019. Б-558-559.

5. Арифжанов А.М., Жураев Ш.Ш., Исследование водопроницаемости бентонита. Science and world. 2019. №4 (68) Б-33-34.

6. Осипова М.А. Инженерная геология в коломенский спициалъная геология М.А. Осипова-М. УДН, 2019. Б-115.

7. Павчин М.П., Методы определения коэффициента филътрации грунтов / М.П. Павчин Б.И., Балыков.-М. Энергетика, Б-115.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.