CC BY
50
УДК 811.161.3 '36
СТЫЛ1СТЫЧНАЯ ФУНКЦЫЯ ВЯЛ1КАЙ Л1ТАРЫ У ПАЭТЫЧНЫМ ТЭКСЦЕ
В. М. Саучанка
кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры беларускай i рускай моу
УА "Магшёусш дзяржауны ушверспэт iмя А. А. Куляшова", г. Магшёу, РБ
У артыкуле 1дзе гаворка аб асаблгвасцях выкарыстання вял1кай лтары у сучасным паэтычным тэксце, даецца стылгстычная характарыстыка некаторых спецыфгчных выпадкау выкарыстання вялгкай лтары: для эмацыянальнай афарбоук некаторых слоу, для сегментацыг маулення, для сггналгзацыг аб завяршэнт тэксту, для указання на ¡мплщытную тфармацыю, для актуалгзацыI дадатковых значэнняу слова I Iнш. У раскрыццI узаемаадност архтэктонМ I кампазщы!, у выяулент уплыву моуных I мауленчых сродкау выразнасцI на фармграванне аутарскага стылю значную ролю адыгрывае графгчнае афармленне паэтычнага твора, у прыватнасцI выкарыстанне вялгкай лтары.
Уводзшы
Пры успрыняцщ маулення галоунай задачай адрасата з'яуляецца засваенне значэння, щ, больш дакладна, сэнсавай структуры, якая адпавядае тэксту як суцэльна аформленай адзшцы. На вiзуальнае успрыняцце значны адбиак накладвае форма пададзенага матэрыялу, у тым лiку i памер шрыфта, яшм набраны тэкст. Чытацкая iндывiдуальнасць не менш выразная, чым аутарская, таму сучасны аутар выбiрае з напрацаваных развiццëм лтгаратуры канонау тольк1 тыя традыцыi i тэндэнцыi, як1я лiчыць важнымi, адпаведньеш для сваёй творчасцi.
У апошш час некаторыя даследчык1 характарызуюць тэкст не як паслядоунасць вербальных знакау, а "як прасторавае графiчнае рашэнне" [1, 5]. Такое азначэнне тлумачыцца тым, што у творах некаторых сучасных пiсьменнiкау, пераважна вершаваных, апублшаваных у канцы ХХ - пачатку ХХ1 стст., можна зауважыць прыклады новага графiчнага афармлення тэксту. Арыпнальна выкарыстаныя традыцыйныя грaфiчныя сродк1, а таксама адступленнi ад графiчнай нормы набываюць новы сэнс i становяцца раунапраунымi элементамi выказвання. Сх1льнасць да ужывання традыцыйных або нетрадыцыйных графiчных сродкау з'яуляецца адным з найважнейшых прынцыпау архiтэктанiчнай i кампазiцыйнай аргашзацш тэксту. Тэрм^1 "архиэктошка" i "кампазщыя" найчасцей успрымаюцца як лггаратуразнаучыя i ужываюцца пераважна для характарыстык1 знешняй i унутранай будовы звязнага тэксту. Так, М. М. Бахцш паслядоуна размяжоувае архиэкташчныя (герой, тып, характар; гумар, трагiчнае i камiчнае; лiрычнае) i кампазщыйныя (дыялог, жанр, актавае чляненне у драме; глава, страфа, радок, верш) формы [2, стб. 61]. В. Рагойша у сваю чаргу адносщь да архiтэктонiкi "астэму вонкавай арганiзацыi твора (наяунасць i размяшчэнне асобных раздзелау, актау, сцэн, страфiчных форм i г. д.)" [3, 149]. У кампазщыю даследчык лiтаратуры уключае "характар раскрыцця зместу, размяшчэнне слоуна-вобразнага матэрыялу унутры архиэкташчных форм" [Тамсама]. Ужо з прыведзеных вызначэнняу сутнасцi архiтэктонiкi i кампазщып вынiкае немагчымасць iх катэгарычнага размежавання, бо архiтэктанiчныя i кампазiцыйныя формы настолько цесна пераплецены, што межы паняццяу вызначыць проста немагчыма: аналiз кампаз^шных асаблiвасцей заусёды будзе закранаць знешнюю будову твора, а поуная характарыстыка архiтэктанiчнай адметнасцi абавязкова грунтуецца на унутранай арганiзацыi тэкставых адзшак.
Пакольк1 "кампанаванне тэматычна-суб'ектнага пласту мастацкага твора вызначае яго стылёвыя асаблiвасцi" [4, 373], то узаемадзеянне архиэктонш i кампаз^н праяуляецца таксама на лшгвютычных узроунях. Стыль непасрэдна звязаны з архiтэктонiкай i пэуным чынам суадносiцца з кампаз^шй. Формы мауленчага выражэння, моуныя асаблiвасцi (грaфiчныя, лекачныя i фанетычныя сродк1 выразнасщ, сштакачныя кaнструкцыi) у залежнасцi ад стылю упарадкоуваюцца; набываюць (дзякуючы iх размяшчэнню) aдзiнa магчымае значэнне; выконваюць у тэксце эстэтычную функцыю. Стыль мастацкага тэксту выражаецца у спецыфiчнaй заканамернасщ аб'яднаных моуных рэсурсау, выкарыстаных шсьменшкам у aдпaведнaсцi з яго уласнай задумай. 1ндывщуальны стыль кожнага аутара сшроувае на "сваю" aрхiтэктонiку i кампазщыю, характарызуецца спецы^чным iх узаемадзеяннем. Лiтaрaтурa aпошнiх двух стагоддзяу дазваляе
нaзipaць сxiльнaсць дa yсклaдненaй, нaсычaнaй 6удовы твоpa i пaтpaбyе пiльнaй yвaгi чытaчa. У paскpыццi yзaемaaдносiн apxiтэктонiкi i кaмпaзiцыi, у выяyленнi уплыву моУныx i мayленчыx сpодкay выpaзнaсцi нa фapмipaвaнне a^rapraara вдыястылю знaчнyю pолю a1дыгpывaе гpaфiчнaе aфapмленне гаэтычгага твоpa, у opbrnaTrnc^, нетpaдыцыйнaе yжывaнне вялiкaй лiтapы.
Bhiiiik'i дacлeдaвaння i ix a6MepKaBaHHe
Aкpaмя тpaдыцыйнaгa вылучэння пpы дaпaмозе вялтай лiтapы yлaсныx нaзвay, можнa зayвaжыць некaтоpыя выпaдкi яе спецыфiчнaгa выкapыстaння, у знaчнaй стyпенi xapaктэpныя для сyчaснaгa гаэтычгага тэксту. Axapaктapызyем ^^TOphia з ix.
1. Дaволi чaстa вялiкaя лiтapa сiгнaлiзyе a6 пaчaткy тэксту цi пеpшaгa словa y веpшaвaныx paдкax, нaпpыклaд:
Лёс да кожнага прыходзщь босы, Як Хрыстос,
Каб бядзл кожнага турботы, Як абуць свой лёс у лапцi, у боты, А яму не занасщь калёсы: Боссю - каб нячутна! -Ходзц лёс.
(Р. Бapaдyлiн. Лёс дa кожгага пpыxодзiць босы) Tara тpaдыцыйны зaпiс упльтае нa фapмipaвaнне цэлaснaгa pытмiчнa-мелaдычнaгa aдзiнствa. C^a ж сiстэмa apгaнiзaцыi гpaфiчныx сpодкaУ для мaксiмaльнaгa yздзеяння нa pэцыпiентa зведзенa дa мшмуму, што, aднaк, зyсiм не знiжaе мaстaцкaй вapтaсцi твоpa: тaкiм чынш ayтap дaпaмaгaе paзвiвaць фaнтaзiю yспpымaльнiкa тэксту, дaзвaляючы чытaчy сaмaстойнa paсстaвiць aкцэнты, вылучыць iстотнaе i дpyгaснaе. Cyчaснaя белapyскaя пaэзiя aдстyпaе aA пpывычrara зaпiсy: у пaчaткy веpшaвaныx paдкоУ i нaвaт у пaчaткy тэксту вялiкiя лiтapы выкapыстоУвaюццa yсë paдзей. Tax, нaпpыклaд, як стылiстычнa aфapбaвaнaе yспpымaеццa aфapмленне тэксту без пaчaтковaй вялiкaй лiтapы, сa шмaткpоп'ем у пaчaткy i кaнцы стpaфы: ... дзе ахрошчаны -там адпяяны, дзе народжаны -там пахаваны...
(У. Някляеy. Нaдпiс га коле) Пpaцытaвaны веpш yяyляеццa як вытpымкa з нейкaгa больш aб'ëмнaгa тэксту. Aдпaведны зaпiс пaкaзвaе не тольш нa змястоyнaсць пpыведзенaгa выслоуя, aле i нaкipоyвaе чытaчa га pоздyм aб незaпiсaныx paдкax, aб тым, чaмy гэты нaдпiс зpоблены iменнa "на коле". Ma^brna, npb нaпiсaннi вялiкaй лiтapы y пaчaткy кожнaгa paдкa тэкст габыу бы звыгайгае aфapмленне. Але звыгайгае aфapмленне apыентyе нa звыгайны сэнс, няxaй сaбе i сxaвaны. Пaзбягaючы тpaдыцыйнaсцi зaпiсy, ayтap не пpостa пpэтэндyе нa apыгiнaльнaсць, aле i мяpкyе, што чытaч yбaчыць i aдчyе нявыкaзaны сэнс незвычaйнa пaдaдзеныx paдкоy.
2. Несiстэмнaе нaпiсaнне y пaчaткy paдкa вялiкaй i мaлой лiтapы чaстa можa yкaзвaць ra тэмaтычнaе i стылiстычнaе сyпpaцьпaстayленне гашж pознымi чaсткaмi тэксту:
"Ты Бог?.. " - запытау ён аднойчы, Адказ не пачуу, i па ночы, Па полi, па дыме над m Пайшоу за сабой маладым, За сталым i пастарэлым -У чорным, у шэрым, у белым...
(У. Някляеу. "Ты Бог?.." - зaпытay ëн aднойчы...) Ужтанне вялтай i мaлой лiтapы y пaчaткy веpшaвaныx paдкоУ нiбы paзбiвaе тэкст нa чaсткi: у пеpшaй чaстцы кожны paдок yспpымaеццa як эмaцыянaльнa ra^Ha^i, змястоуны, бо aпiсвaе сг^^м y дaдзены чaс, у дaдзены момaнт. А потым pэaльнaсць стaновiццa yяyнaсцю -i пaстyповa знiкaе, знiкaе, зшгае (чоpны колеp спaчaткy губляе свaю выpaзнaсць, шapэе, потым зyсiм зшгае, злiвaеццa з дaлëкaй беллю). Taкое Уpaжaнне (aд pэaльнaгa дa уяугага, aд чоpнaгa дa белaгa, aд iстотнaгa дa нiкчэмнaгa, aд быцця дa небыцця) дaпaмaгaе ствapыць увядзенне мaлой
лiтapы y пaчaткy двyx веpшaвaныx paдкоy. Нaвaт тэмп мayлення некaлькi змяняеццa, не
пaд уплывш знaкay пpыпынкy, a менaвiтa npas aдпaведнaе нaпiсaнне.
3. У твоpы могуць спaлyчaццa нaпiсaннi з вялтай лiтapы, зaснaвaныя нa пpaвiлax apфaгpaфii, i нaпiсaннi, выкapыстaныя ayтapaм з мэтaй yзмaцнення стылiстычнaй выpaзнaсцi пэyнaгa словa:
нервы - гэта струны
не гiтарныя не кантрабасныя
чалавечыя Цела майго з^загнага
яны зроблены з сонечных промняу
з балотнай цты i кветак пунсовых
я нацягваю ix памiж вагонамi цела
i з размаху б 'ю пальцамi
какафотя не для Баха не для Шастаковiча
не для Стравiнскага
штосьцi для Сталта
(З. Bmrëy. Неpвы - ^a стpyны...) Нечaкaнaе нaпiсaнне з вялгай лiтapы пеpшы paß выкapыстaнaгa словa "Цела" кaнтpaстyе з шступным ужтаннем з вялгай лп^ы пpозвiшчaУ ведомый мyзыкaнтay (Baxa, Шaстaковiчa, Cтpaвiнскaгa) i сaвецкaгa raparn Cтaлiнa. Taкое вылучэнне невыпaдковaе. Mai^ma, ayrap бунтуе сyпpaць тaго, што aднолькaвa (з вялiкaй лiтapы) шшуцвд як пpозвiшчы людзей, што пaдapылi свету столько xapaствa i пpыгaжосцi, тaк i пpозвiшчa чaлaвекa, яю зaгyбiy столько жыццяу. А "Цела" - можa, гэтa i ëсць тыя зaгyбленыя мш^ны, npa як1я i pyra не пaдымaеццa нaпiсaць з мaлой лiтapы. Гэтa только aдзiн з мaгчымыx вapыяm'ay "зaзipнyць" у сxaвaны пшгж paдкоУ сэнс. Пеpaвaгa тaкix нетpaдыцыйнa aфоpмленыx твоpaУ якpaз i зaключaеццa у мaгчымaсцi неaднaстaйнaгa yспpыняцця.
4. Чaсaм вялiкaя лiтapa можa быць пaкaзчыкaм сегментaцыi мayлення, пеpaдaвaць жaдaннi ayтapa aб мaгчымым yспpыняццi стpyктypнaй apгaнiзaцыi твоpa:
Пажадай мне моцы сталёвай птушка палётная лiра шалёная сонца салёнае
Пажадай мне мора вольнага
ветру дзжага
вопратт дымнай
Каб iмчалiся аблок марныя
горы чорныя
дрэвы фарныя
звяры сiнiя
вершы файныя
(З. Вшгёу. Пaжaдaй мне моцы стaлëвaй...) ^ы звычaйным пyнктyaцыйным aфapмленнi словы, нaпiсaныя вялiкaй лiтapaй, мaглi б сiгнaлiзaвaць npa пaчaтaк новaй стpaфы. Дa тaго ж, пaстaноУкa знaкay пpыпынкy пpaдyгледжвaе нaяyнaсць пayз пaмiж paздзеленымi aбо aдaсобленымi aдзiнкaмi. Aдсyтнaсць тaкix шуз можa нaкipоyвaць тaксaмa нa суцэльгае, iмклiвaе yспpыняцце зместу веpшaвaныx paдкоy: ayтapy пaтpэбнa yсë i a^asy, пpычым як мaгa xyтчэй; шшто, yзятaе пaaсобкy, не зможa зaдaволiць жaдaнняy нaвaт нa некaтоpы чaс. Taкое выкapыстaнне вялiкaй лiтapы у знaчнaй стyпенi с^ыле спpaшчэнню пyнктyaцыйнaй астэмы. Рaзaм з сiнтaксiчнымi сyaдносiнaмi пaмiж чaсткaмi тэксту aктyaлiзyеццa мiстычнaе цi iкaнiчнaе знaчэнне гpaфiчнa вылyчaныx слоу.
5. Нязвыклaе выдзяленне вялiкiмi лiтapaмi тaго цi iншaгa словa aбо словaфоpмы пaвышaе стылютычную выpaзнaсць выкaзвaння, як у нaстyпным пpыклaдзе:
...ноч несвiтальная мроiвам чорных пялёсткау
крые шапоча зашэптвае мёртвыя раны ...дай абудзщца й расцеплщь кавалачак воску новаю свечкай гарэць
да Цябе, мой абраны
...ведаю: сонца глыбокага утоены уздым зрушыцца 1мем Твaiм
(Г. Дyбянецкaя. Ноч)
Haпiсaнне з вялтай лiтaры слоу Цябе, 1мем, Твaiм дaпaмaгaе нaймaцнейшaмy вырaжэнню лГрычнык пaчyццяy ayтaрa. Hевыпaдковa нaвaт першыя словы y вершaвaныx рaдкax зaпiсaны з мaлой лггары: yсë неiстотнaе, не вaртaе yвaгi i знaчэння, aпрaчa кaxaнaгa, aпрaчa яго iмя.
б. Словы (OTasbi, ради), шп^ныи з вялiкaй лггары, yспрымaюццa не только як эмaцыянaльнa aфaрбaвaныя, aле i як носьбГты дaдaтковaгa сэнсу, спецыфГчныя yкaзaльнiкi нaяyнaсцi iмплiцытнaй iнфaрмaцыi: Блгзюя словы, Босюя словы -
Шэпча ix сэрца мае зноу i зноу -Тры ахоунт, тры анелы -ВЕРА, НАДЗЕЯ, ЛЮБОУ.
(Г. Чyмaковa. Тры словы) Tara спосaб не только сiгнaлiзyе aб зaвяршэннi тэксту, aле i у^^ец^ для вылучэння слоу, дaе мaгчымaсць yспрымaць ix як ключaвыя, нaкiроyвaе нa aсэнсaвaнне i перaaсэнсaвaнне знaчымaсцi пaдaдзенaй iнфaрмaцыi, тым больш што успрыняцце пaдтэкстy aкaзвaеццa не менш вaжным, чым рaзyменне yсix слоу, yключaныx у тэкст.
Быввюць выпздк1 пaсклaдовaгa нaпiсaння слоу з вялiкaй лiтaры, што упльтае нa aктyaлiзaцыю дaдaтковыx (пaдтэкстaвыx) семaнтычныx адценняу словa: Kaлi б не кaxaнне, То гэты свет
Не меу бы сэнсу i плëнy... Свечга без полымя -Простa предмет: HE-A-^^AY^-Hb.
(С. Зaконнiкay. Kaлi б не кaxaнне) Пaсклaдовaе нaпiсaнне зaпaвольвaе тэмп чытaння, выкaрыстaнне вялiкaй лггары сцвярджaе знaчнaсць словa не тольш для нaзвaнaгa прaдметa (свечк1), aле i нaогyл для усяго тэксту: тольш y кaxaннi сyтнaсць жыцця, без кaxaння сцiрaеццa яго сэнс, зшгае жaдaнне iмкнyццa нaперaд; пaзбayленaй жыццядaйнara aгеньчыкa душы не стaе сшы гaрэць.
Вывады
Прaведзены aнaлiз вершaвaныx творay дaе пaдстaвы сцвярджaць:
1) у сyчaснaй белaрyскaй шэзй функцып вялiкaй лiтaры знaчнa ^ш^^ц^: янa выкaрыстоУвaеццa з мэтaй нaдaць слову (щ яго чaстцы) aсaблiвyю знaчнaсць у дaчыненнi дa прыведзенara зместу, прыцягнуць i зaтрымaць yвaгy чытaчa, пaУторнa прaчытaць верш i перaaсэнсaвaць яго змест, выклiкaць у свядомaсцi чытaчa пэуныя нaкiрaвaныя aсaцыяцыi i шш. ;
2) выкaрыстaнне вялiкaй лiтaры чaсцей зa yсë мaе пaдтэксaвyю iнфaрмaцыю i тaмy пaдвяргaеццa дaдaтковaмy aсэнсaвaнню i перaaсэнсaвaнню. Чaсaм вялшя лiтaры зaмяняюць нaрмaтыyныя сродк1 кaмпaзiцыйнaй i сiнтaксiчнaй aргaнiзaцыi тэксту, спрыяюць ayтaнaмiзaцыi чyжогa мayлення. Cловa, зaпiсaнaе вялЫмГ лiтaрaмi, нaбывaе дaдaтковyю сiмвaлiчнyю i iнтaнaцыйнyю aфaрбоУкy, у той чaс як словы, нaпiсaныя без нaрмaтыyныx вялiкix лтгар, тaксaмa aтрымлiвaюць дaдaтковyю стылютычную aфaрбоУкy: могуць aбaзнaчaць ayтaрскiя aдносiны, зшжэнне стылю i тэмпу мayлення, рayнaпрayе з шшымГ элементaмi тэксту;
3) стaндaртны зaпiс пaэтычнaгa тэксту не вaлодaе экспрэсiyнaсцю. HепaслядоУнaе выкaрыстaнне вялтай i мaлой лiтaры пэуным чыгам aбнayляе тэтычтае мayленне. Mенaвiтa вa Умовax незaxоУвaння трaдыцый i прaвiл з'яyляеццa мaгчымaсць aсэнсоУвaць i перaaсэнсоУвaць знaчнaсць элементay тэксту. РaсшыфроУкa падтэксту чaсaм aкaзвaеццa не менш вaжнaй, чым успрыняцце yсix слоу, з я^ склaдaеццa тэкст. Hенaрмaтыyнaе нaпiсaнне вялiкaй i мaлой лiтaр дaстaтковa рaспayсюджaнa у сyчaснaй пaэзii i чaстa дaпaмaгaе aбaзнaчыць мяжу успрыняцця тэксту - псixaлaгiчнyю щ iнтaнaцыйнyю.
Лтаратура
1. Дудаков-Кашуро, К. В. Экспериментальная поэзия в западноевропейских экспериментальных течениях начала ХХ века: футуризм и дадаизм / К. В. Дудаков-Кашуро. - Одесса, 2003. - 128 с.
2. Тамарченко, Н. Д. Архитектоника / Н. Д. Тамарченко // Литературная энциклопедия терминов и понятий / под ред. А. Н. Николюкина. - М. : НПК «Интелвак», 2003. - 1600 стб.
3. Рагойша, В. Тэорыя лггаратуры у тэрмшах / В. Рагойша. - Мшск : Беларуская энцыклапедыя, 2001. - 383 с.
4. Лтературознавчий словник-довщник / Р. Т. Гром'як [та шш.]. - К. : ВЦ "Академiя", 1997. - 752 с.
Summary
The article is about the peculiarities of capital letters' using in modern poetic text. There is a stylistic characterization of some specific cases of capital letters' using. They can be used for emotional word coloration, for the speech segmentation, for the signaling of text's ending, for pointing on implicit information, for the actualization of additional word's meaning and so on. The graphic appearance of poetic work in particular capital letters' using plays the important role in opening the relation of architectonics and composition and also influencing of linguistic and speech means of expressiveness on author's style formation.
Пастуту у рэдакцыю 15.01.14
