STUDYING THE TRAINING METHOD OF OUT-OF-CLASS LESSONS ON BIOLOGY AT SECONDARY SCHOOLS Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ОМУХТАНИ МЕТОДИКАИ ТАЪЛИМИ МАШГУЛИЯТХОИ БЕРУНАЗСИНфИ АЗ ФАННИ БИОЛОГИЯ ДАР МАКТАБ^ОИ ТА^СИЛОТИ МИЁНАИ УМУМИ

Боя^мадов Ш.

Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллоуи Рудаки

Тибки барномахои таълимй дар мактаби тахсилоти миёнаи умумй аз фанхои биология ва экология машгулиятхои берун азсинфй, аз чумла махфилхои фаннй, шабхои саволу чавоб, конфронсхои илмию назариявй, мушохидахои орнитологй дар китъаи таълимй-тачрибавй, озмунхои фанни мавриди омузиш карор мегиранд.

Вазифахои таълимй-тарбиявии курси мактабй аз фанни биология дар асоси алокахои зичи системаи таълимии дарсхои синфй бо машгулиятхои беруназсинфй бисёртар ичро карда мешаванд. Донишхо ва махоратхои аз фанни биология андухташудаи хонандагон дар дарсхо, корхои озмоишй, экскурсияхо ва дигар шакли кори таълим дар машгулиятхои гайрисинфй васеътар ва даркшаванда мегарданд, ки ба таваччух ва майлу рагбати хонандагон таъсири калони мусбй мерасонад.

Дар адабиёти методй ва тачрибаи кори мактабй мафхуми «машгулияти беруназсинфй»-ро бисёртар бо мафхуми «машгулияти беруназмактабй» шабохат медиханд, гарчанде ки хар яки онхо мазмуну мундаричаи хоси худро доро мебошанд. Еайр аз ин, машгулиятхои беруназсинфиро бисёртар хамучун як шакли таълим истифода мебаранд. Дар асоси мукоисаи ин мафхумхо бо дигар мафхумхои методии умумикабулгардида машгулияти беруназсинфиро ба яке аз кисмхои таркибии таълимии хонандагон мебоист дохил намуд, машгулияти беруназмактабиро аз фанни биология бошад ба системаи таълими иловагии хонандагон.

Машгулияти беруназсинфй аз фанни биология, берун аз дарс гузаронида мешавад. Вай барои хамаи хонандагон хатмй нест ва асосан, барои онхое ташкил карда мешавад, ки таваччух ва майлу рагбат нисбат ба фанни биология доранд. Мазмун ва мундаричаи машгулияти беруназсинфй аз доираи барномаи таълимй махдуд карда намешавад, лекин бисёртар берун аз барнома аст ва дар натичаи таваччух ва майлу рагбати хонандагону омузгорон ташкил ва гузаронида мешавад. Бисёртар омузгороне, ки ба гулпарварй таваччух доранд, хонандагонро ба шинонидани растанихои сояафкан чалб месозанд, лекин омузгороне, ки ба намудхои гуногуни парандагон таваччух доранд, кариб хамаи машгулияти беруназсинфиро ба мавзуъхои илмии парандашиносй, яъне орнитология мебахшанд.

Машгулияти беруназдарсиро хамчун машгулияти беруназ-синфй хонандагон берун аз синф ё мактаб ичро мекунанд, ки он тибки супоришхои омузгор хангоми омузиши ягон кисми биология ба рох манда мешавад. Мазмуну мундаричаи машгулияти беруназсинфй бо маводи барномавй алокаи зич дорад. Натичахои супоришхои беруназсинфй дар дарсхои биология аз чониби омузгор бахогузорй карда мешавад.

Машгулияти беруназмактабиро бошад, хонандагон дар фаркият аз машгулиятхои беруназсинфй ва беруназдарсй дар идорахои беруназмактабй мегузаронанд. (Масалан, стансияи табиатшиносии чавон, муассисахои таълимии иловагй) тибки барномахои махсус аз чониби кормандони муассисаи зерин тартиб дода шудааст ва тасдики худро аз чониби шахсони масъул ёфтааст.

Гузаронидани машгулияти беруназсинфй дар таълими фанни биология ахамияти таълимию тарбиявй дорад. Чунин ахамияти вай чи аз чониби олимони-методист ва чи аз чониби омузгорони пуртачриба муайян карда шудааст. Вай имкон медихад, ки донишхоеро, ки онхо дар раванди дарс аз худ кардаанд, васеъ карда шаванд ва онхоро бо боварии катъи такмил медиханд. Ин пеш аз хама ба он алокаманд мебошад, ки дар чараёни машгулияти беруназсинфй, ки ба дарс на он кадар зич нест, имконияти хеле хам калон барои истифода бурдани мушохидакорихо ва озмоишхо (эксприментхо)-методхои асосии фанни биология пайдо мешаванд. Озмоиш ва мушохидакорихо аз руи ходисотхои биологй гузаронида мешаванд, хонандагон тасаввуротхои амик дар бораи предметхо ва ходисотхои мухити зист пайдо мекунанд.

Дар асоси гуфтахои дар боло зикргардида хатман дар мактабхои тахсилоти миёнаи умумй тарбияи дустдорй нисбат ба Ватан васоити дустдорй ба табиати кишвар аз чониби хонанда-

гони синни томактабй бояд дар сатхи баланд ба рох монда шавад.

Тарбия чист? Мо тасаввур мекунем, ки ин «гизо»-и маънавии кудак бо нексириштй, химматбаландй ва зебогии «гизои зебогй» мебошад. Имруз тарбияи шахсии маънавй ва фархангй дар доираи вазифахои маорифпарварй, таълимдихй карор мегирад. Бинобар хамин мактаб дар хамчоягй бо оила метавонад вазифаи асосиро ичро кунад-тарбияи инсониро бо харфи калон, одам ва ё шахсияти аз чихати экологй босавод, шахсеро, ки дар асри XXI умр ба сар мебарад. Дар замони муосир проблемаи тарбияи экологй дар мадди аввал карор дорад, ва ба вай бисёр диккати калон зохир карда мешавад. Барои чи ин проблемахо ё ин ки масъалахо бисёр актуалй шуморида мешаванд? Сабаб дар фаъолияти одам ва табиат, бисёртар бесаводй, нодурустй аз нуктаи назари экологй, ки ба вайрон шудани баробарвазнии экологй оварда мерасонад. Ба табиат зарар овардан харчанд ки дар шакли нисбатан сода хам бошад, хангоми кудакй бештар рух медих,ад.Ана барои чи накши муассисахои томактабй дар тарбияи экологй бузург аст, бахусус, дар синну соли кудакй.

Аз иктибосхои дар боло овардашуда номувофикихои зеринро нишон додан мумкин аст:

- байни бавучудоварии зарурияти муносибати кудак бо эчодиёт, таълим, маълумотнокй ва кисмати вакти шахсони синну солашон рафтагй.

- байни методхои рушди ибтидой экологй ва хусусиятхои рушди эчодиёти кудакон.

Дар асоси чунин номувофикихо проблемахои зерин муайян карда шуданд:

1.Чопи нокифояи маколахо дар адабиёти методй-огози экологии кишвар.Максад:Ба кудакон андухтани донишхои элементарй доир ба табиат, дастгирй кардани таваччух, майлу рагбат бахри дарки мухити зист, омухтани биниши гайриоддй, азсаргузаронии эстетикй (зиндаю зебо), дар бари мавчудоти зинда будан.

2.Фарохам овардани шароитхо бахри рушди фаъолияти дарксозию-экологй, фархангии кудакони синни томактабй.

Вобаста ба гуфтахои дар боло зикргардида вазифахои зерин муайян шудаанд:

- шиносой бо «Пайрахаи экологй» дар марзи богчаи бачагон.

- ташкил кардани мухити рушдёбанда.

- интихоб ва омузиши адабиёти методй доир ба тарбияи экологии кудакони синну солашон томактабй дар бораи Ватан.

- чамъ кардан ва истифода бурдани маводхои фархангй (адабиётхои бадей-ёрии волидайнро илова карда).

Корро бо кудакон дар мавзуи «Тарбияи дустдорй ба Ватан васоити дустдорй ба табиати кишвар» ба рох монда, мо дар назди худ вазифахои зеринро гузоштаем:

- тарбия намудани кудакон дар рухияи ватандустй, таърихи вай;

- омузиши муносибати нек ва хуб кардан ба мухити атроф (ба хонахое, ки моро ихота мекунанд, ба предметхои гирду атроф, номи шахрхо, богу богот, гулистонхо);

- мурочиат кардан ба фарханг ва анъанахои халк; сифатхои бехтарини онро тарбия намудани мехнатдустй, некию некбинй, дастгирии хамдигар, изхори тасалият кардан;

- рушд додани кобилияти эчодй ва аклию-зехнии кудакон, фарханги суханронии онхо;

-парастиш кардани муносибати хиссиётй, шоирона ба табиат, ки хоси гузаштагони мо

мебошанд.

Кудакони то синни мактабй дар огози босуръати рушдёбй мебошанд, дар бораи маънавиёти ин давра албатта шартан харф задан мумкин аст, зарур аст, ки чунин тарбияеро ба рох монд, ки ба таъмини чунин сифатхо мусоидат намояд: хамчун дустпарварй, донишдустй, илмдустй, майлу рагбати устувор ба донишхо; дарк намудани чахони наздик ва дур; рушди кобилияти азсаргузаронй; хиссиёт ва тасалият кардан; кушиш бахри бехтар будан, махорати хохиш ва нафси худро нигох доштан, аз руи вичдон муносибат кардан ба рафтору кирдори худ.

Бисёр мутафаккирон ва педагогхои машхур ахамият аз чумла табиат хамчун воситаи хуби тарбияи кудакон додан: Я.А.Каменский табиатро сарчашмаи дониш хамчун воситаи рушди аклу зехн, хиссиёт ва ирода медид. К.Д. Ушинский чонибдори он буд, ки «Кудакон ба табиат бурда шаванд», ки ба онхо аз хама чизхои дастрас ва фоидаовар бахри рушди аклию- зехнй ва суханронихои онхо хабар дода шавад.

Идеяхои шиносоии кудакони то синни мактабй бо табиат дар назария ва амалияи тарбияи томактабии даврони Шуравй дар маколахо, корхои методии (О. Иогенсон, А.А.Быстров, Р.

М.Басс, Е. Ганнингс) ва дигарон инъикос ва рушд ёфтаанд. Накши мудим кордои педагогдо ва методистони машдур бозиданд, ки дар маркази диккати ондо асосан ташаккулёбии мушодидакорй дамчун мектоди асосии шиносой бо мудит, чамъоварй, амиктар ва васеъ кардани маълумотдои дар бораи табиат буд (З.Д.Сизенко, С.А. Веретенникова, А.М.Низова, Л.И. Пушина, И.В. Лучич, А.Ф.Мазурина ва гайрадо) .

Дар солдои 90-ум яке аз аввалиндо шуда, барномаи С.Николаева «Экологи чавон» дар асоси консепсияи хусусии тарбияи экологии кудакони синну солашон томактабй аз чоп баромад. «Экологи чавон» ду барномаро дар бар мегирад барномаи тарбияи экологии кудакони синну солашон томактабй ва барномаи такмили ихтисоси кормандон дар содаи тарбияи экологии кудакон, яъне дамзамон масъалаи баркароршавии огози фарданги экологй дар кудакон ва рушди вай дар калонсолон, тарбиякунандагони ондо дал мешавад ё дали худро меёбад (гарчанде, ки тарбиягар содиби фарданги экологй дамчун шароити мудити рушди кудакон мебошад). Барнома асоснокии муфассал, назариявй ва санчишй дошта, муносибатдои кудакон ва рушди дамачонибаи ондоро муайян месозад.

Дамин тавр, мудтавиёти бисёре аз барномадои таълимии экологии кудакони синну солашон томактабй фаъолияти баланди эчодкории мутахассисонро намоиш медиданд-фадмиши проблема-дои экологии сайёра, зарурияти далли ондо, арзишдои табиат ва даёт дар руи замин бо тамоми мавчудот ва зодир кардани зарурияти тагйирёбии стратегия ва рафтори боодобонаи инсонй дар сайёра, тарздои таъсири байнидамдигарй ба табиат. Аммо дар баробари ин лозим меояд, ки одамон маълумоти дар сатди баланд карордоштаи экологй дошта бошанд, огоз намуда аз синни томактабй.

Яке аз шартдои зарури тарбияи экологй-ташаккулёбии муносибати диссиётнокй бо олами табиат дар кудакон мебошад. Хуб мешуд, ки ондо хурсадй ва гамгинй мекарданд, дар тааччуб нисбат ба предметдо ё объектдои табиат мемонанд, чаро ки чадони табиат кисмати чудонашавандаи чадони дар як кудак бокй мемонд. Кайд кардан зарур аст, ки кудакон ба дайвонот таваччуди зиёд доранд. Ондоро асосан он чизе ба худ чалб месозад, ки дайвондо даракат мекунанд, амал мекунанд, садо мебароранд, дар таъсири байнидамдигарй эътино месозанд. Нисбат ба дайвонот кудакон ба растанидо таваччуди кам зодир менамоянд, ки ин албатта аз нуктаи назари амалй низ мушодида карда мешавад. Воситаи хуби чалби кудакон ба растанидо ин мутолиаи афсонадо, киссадо, хушдолидо, зарбулмасалдо, маколадо, чистондо ва гайра ба шумор меравад, ки хубтар ва ба таври органикй ба даёти кудакон ворид мегардад.

Мо дар раванди кори тадкикотй будан кудаконро бо пайродаи экологии богамон шинос намудем, ки дар он чо ондо объектдои табиати зинда ва гайризиндаро дар алокамандй ба чойи зисти дайвонот омухтанд. Дар ондо таъсири дуруст ва бошуурона намудан ба мудити зисти табиат, диссиёти эститекй, медрубонй базебоии кишвар тарбия дода шуд.

Дамин тавр, аз натичадои раванди тадкикотдои мо, ки дар мактабдои тадсилоти миёнаи умумии гуруди шадру нодиядои минтакаи Кулоби вилояти Хатлон гузаронида шуда буданд, бармеояд, ки проблемаи омухтани методикаи таълими машгулиятдои беруназсинфй ах фанни биология боз дам дар сатди баланд карор дода шавад.

АДАБИЁТ

1. Сорокина Л.В. Бозидои масъалавй ва чашни аз фанни биология (дастури методй). М. «ТЦСфера». 2005.

2. Шарова И.Х., Мосалов А.А. Биология. Машгулияти гайрисинфй аз фанни зоология. М. «Нашрияи НЦЭНАС». 2004.

3. Широких Д.П., Нога Г.С. Методикаи таълими биология. М. 1980. стр.159.

4. Кострынин Р.А. Соатдои синфй дар мавзуи « Пешгириии одатдои зараровар» (синфдои 9-11). М. Глобус. 2008. (кори тарбиявй).

5. Никимов А.И. Назария ва методикаи таълими биология. М. «Колос». 2007.

6. Никимов А.И., Мокеева З.А. Машгулияти гайрисинфй доир ба биология. М. «Маориф». 1980.

ИЗУЧЕНИЕ МЕТОДИКИ ОБУЧЕНИЯ ВНЕКЛАССНЫХ ЗАНЯТИЙ ПО ПРЕДМЕТЫ БИОЛОГИИ В СРЕДНИХ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

В данной статье рассматривается проблема изучения методики обучения внеклассных занятий по предмету биологии в средних общеобразовательных школах города Куляба и группы районов Хатлонской области Республики Таджикистан.

Автором уделено пристальное внимание основе учебновоспитательных задач школьного курса по предмету биологии на основе тесных связей учебных классных занятий с внеклассными занятиями.

STUDYING THE TRAINING METHOD OF OUT-OF-CLASS LESSONS ON BIOLOGY

AT SECONDARY SCHOOLS

The article consideres the problem of studying of a technique of training of out-of-class lessons on biology at high secondary schools of the city of Kulob and group of the districts of Khatlon region of the Republic of Tajikistan.

The author paid close attention of a basis to teaching and educational problems of a school course of a biology subject on the basis of close ties of educational class lessons with out-of-class lessons.

Key words: method, lesson, teaching, training, educationl problems, study.

Сведения об авторе:

Бояхмедов Шарифхан Кулбоналиевич, ассистент кафедры математико-естественной истории и методики преподавания, Кулябский государственный университет им. А. Рудаки. Тел.: + (992) 988025102; 905 557604

Ábout the author:

Boyahmadov Sharifkhon Qulbonalievich, assistant of the Chair of Mathemtics-Natural History and its Teaching Method, Kulob State University named after A. Rudaki. Tel.:

+(992)988025102; 905 557604

БАРХУРДИ АНДРАГОГЙ НИСБАТИ НИЗОМ^ОИ СОЗГОРИИ ТА^СИЛОТИ

КАЛОНСОЛОН

Сафаров М. В.

Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи А. Рудаки

Мухаккикон В.В.Краевский ва А.В.Хуторской дар таълифоти охирини назариявии худ мазмуну мухтавои тахсилотро «хамчун тачрибаи созгории ичтимоии педагогй», ба сифати фарханги инсонй бо тамоми чузъу унсурхои онхо бо мукаммалияти тачрибаи ичтимой муайян кардаанд» [2, c.3]. Дадафи тахсилот: омоданамоии инсон нисбати хаёт дар чомеа (сотсиум), зухури салохиятхои гуногун барои сифати хаёт дар самту сохахои гуногуни он: табиат, фарханг, техника, сохахои ичтимой.

Дар робита нисбати муосиргардонии таълиму тахслот мухаккик И.И.Соколова чунин андеша меронад: «Ислохоти омузгорон дар тахсилот дар тамоми олам аз тахлили низомхои гайрисамараноки маориф, метьодхо ва технолгогияхо огоз меёбад».[4, с.32].

Шиори аксари педагогхои муосир чунин аст: Таълим гирифтан барои зиндагй кардан, на зиндагй кардан барои таълим гирифтан. Зиндагй кардан дар замони муосир ва мухиту шароитхои нав, дар чомеаи муназзаман рушдкунанда бо суръатхои фавкулоддаи рушди он, бо суръатнокии равандхои тамаддунй ва хамчунин кухнашавии босуръати донишу маълумотхо, тагйирёбии аксари вазифахо ва мазмуну мохияти онхо алокаманд мебошад.

Хдмин тарик, самти духураи созгорй мусаллам аст: тавассути тахсилот -мутобикати (созгории) шахси калонсол нисбати мухиту шароитхои нав дар хаёт ва кору фаъолияти у - ва созгории худи тахсилот нисбати хаёти шахсони мушаххас, ки дар мухиту шароитхои муайян зиндагй мекунанд.

Дарачахои гуногуни созгорй (мутобикат) мавчуданд. Аз мавкеи нооника тахсилот -ин раванди созгории инсон нисбати ягон мухиту шароит (табий, экологй, ичтимой, фархангй) мебошад.

Аз мавкеи мухаккик В.И.Сурнин, тахсилот ба чунин навъхо чудо мешавад:

- мутобикатй (созгорй) (ибтидой, ки тавассути инсон ба тарики табий дар чараёни хаёти у дастрас мегардад);

-назоратй (тавассути инсон дар чараёни тахсилоти мутобикатй (созгорй)-и ягон сохтори ичтимой дастрас мегардад;

-самтй (нигаронида шуда) (тавассути инсон дар рафти тахсилоти мутобикатй