CC BY
111
© Юдзянкова Г.В., 2010
УДК 811.161.3 ББК 81.2Бел-5
СТРУКТУРНА-СЕМАНТЫЧНАЯ АРГАН1ЗАЦЫЯ АНТРАПАНІМІКОНУ МАСТАЦКІХ ТВОРАУ БЕЛАРУСКІХ
АУТАРАУ XIX СТАГОДДЗЯ
Г.В. Юдзянкова
Статья посвящена исследованию поэтонимов. На материале языка художественных произведений литературы Беларуси XIX века рассмотрена структура и семантические особенности мужских личных имен.
Ключевые слова: поэтоним, антропоним, полная/неполная форма, коннотация.
У наш час у лшгвютычным асяроддзі асаблівая увага надаецца вывучэнню ана-мастыю у цэлым і, у прыватнасці, пытан-ням семантыю і функцыянавання уласных імёнау у мове і мауленш. Анамастычная лексіка займае важнае месца і у структуры мастацкага твора: выступае як выразны тэк-стастваральны сродак, з’яуляецца адметнай асаблівасцю творчай шдыв^уальнасщ пісьменніка, успрымаецца як сістэма уласных намшацый, якая выконвае у мастацкім творы найважнейшыя семантыка-стыль стычныя функцыі.
Літаратурная анамастыка - парауналь-на новая дысцыпліна для лшгвютычнай на-вукі, што пацвярджаецца адсутнасцю агуль-напрынятай дэфініцыі для гэтай навую: она-мапаэтыка (Э. Магазашк), стыл1стычная анамастыка (Г. Зайцава), л1таратурная антропонимика (Ю. Карпенка), паэтычная анамастыка (С. Зшш, Н. Падольская), па-этыка ошма (В. Калінкін). Апошш з перал> чаных тэрмшау, на думку яго стваральшка, патрабуе замены на больш лаканічны і ад-наслоуны - паэтонгмалоггя, спецыфічным прадметам даследавання якой з’яуляецца паэтонгм. В. Калшкш, гаворачы пра анты-номда отм - паэтотм, вылучае наступныя адрозненні гэтых паняццяу: 1) паэтошмам^ як
правіла, абазначаюцца не рэальныя, а існую-чыя у творчым мысленні аутара і (праз тэкст твора) ва успрымальнай свядомасці чыта-чоу ідэальныя вобразы выдуманых ці рэаль-ных аб’ектау, названых уласным іменем; 2) уласныя імёны адрозніваюцца прынцыпо-вай дынамічнасцю зместу, няустойлівасцю адносна прыналежнасці да анамастычнай ці апелятыунай лексікі; 3) гегемонія эстэтыч-най функцыі паэтоніма і дамініраванне у се-мантычнай сферы «паэтычных» канатацый [3, с. 97].
Як вядома, развщцё літаратурнай анама-стьікі адбываецца нераунамерна: анамасты-кон адных аутарау даследаваны больш, чым другіх. Да першай групы у айчыннай лінгвістаїчнай навуцы можна аднесці мову такіх творцау, як Якуб Колас, А. Мрый, Ф. Ян-коускі (В. Шур, Г. Усціновіч, Н. Чабатар), Ян-ка Купала (В. Ляшчынская), М. Багдановіч (Ю. Гурская), У. Караткевіч (Г. Семянькова), Янка Брыль (Л. Журауская). Г. Марчук (С. Бут-Гусаім); антрапанімікон драматыч-ных творау паслядоуна даследуецца В. Ра-гауцовым, творау фальклору і казак - А. Ро-галевым.
Цэнтральнае месца у анамастычнай прасторы мастацкага дыскурсу належыць антрапонімам, таму «вывучэнне літаратур-най антрапаніміі - гэта магістральны накіру-нак у сучаснай літаратурнай анамастыцы» [8, с. 116]. Аналізуючи развщцё айчыннай
літаратурнай анамастшкі і літаратурнага ан-трапоніма, у прыватнасці, Г. Басава адзна-чае, што адной з асноуных задач у гэтым накірунку з’яуляюцца збіранне і сютэматы-зацыя фактычнага матэрыялу кожнага літа-ратурнага перыяду, жанру, каб з фрагментарных даследаванняу стварыць прыклад-ную літаратурную анамастыку [1, с. 226]. Улічваючы гэта і адсутнасць у беларускім мовазнаустве комплекснага даследавання асаблівасцей антрапанімікону мовы мас-тацкіх тэкстау літаратурш Беларусі XIX ста-годдзя, а таксама разглядаючы адзначаны перыяд як новы у гісторті беларускай мовы, мы звярнуліся да творчасці А. Абуховіча, Ф. Багушэвіча, К. Веранщына, В. Дуніна-Марцінкевіча, В. Каратынскага, Яна Чачо-та, Янкі Лучыны і інш.
У гэтым артыкуле, мы звернемся да аналізу мужчщнскіх уласных асабовых імёнау (фактычны матэрыял складае каля 250 адзі-нак), якія з’яуляюцца галоуным кампанентам антрапанімічнай прасторы тэкстау вышэйназ-ваных аутарау.
Прынята лічыць, што сігніфікагаунае зна-чэнне уласнага асабовага імя - гэта указанне на гендэрную прыналежнасць рэферэнта, аднак пазтонім валодае большай сэнсавай насычанас-цю. Так, адзін і той жа персанаж (рэферэнт) можа быць абазначаны некалькімі імёнамі з рознымі сігніфікатамі. Яскравым пацвярджэн-нем гэтаму з’яуляецца паэма Ф. Багушэвіча «Кепска будзе», у якой галоуны герой щэнтыф-ікуецца 5 варыянтамі свайго каляндарнага імя Калістрат (канан., правасл.), паколькі яно было незразумелым для сялянскага асяроддзя: Аліндарка, Каліндарка, Каліста, Ліндарка, Скаліндарка: Паказалі усё чыста, / І што імя мне Каліста / Што завуць мяне Ліндарка / Так, на смех, што чыста гол, /Як ліндар, што на фальварку: / Весь маёнтак - ён ды вол. Як адзначае І. Воранава, «у мастацкім тэксце анамастычныя адзінкі звычайна з’яу-ляюцца знакамі адметных штучных сігніфіка-тау, створаных аутарам і успрынятых чыта-чом, паколькі дэнататамі у такім выпадку з’яуляюцца не толькі матэрыяльныя прадме-ты рэчаюнасщ, але і ідэальныя, выдуманыя аутарам» [2, с. 9].
Мужчынскі антрапанімікон у сваёй боль-шасці аднаслоуны і прадстаулены тыповымі
хрысціянскімі імёнамі, уласцівымі рэальнай антрапанімічнай сістэме разглядаемага перы-яду, што пацвярджае палажэнне Ю. Карпенкі аб другасным характары літаратурнай анама-стыкі, якую можна вызначыць як «суб’ектыу-нае адлюстраванне аб’ектыунага» [4, с. 35]: Антон, Апанас, Астап, Ахрэм, Базыль, Га-пон, Грышка, Даніла, Зміцер, Мацей, Мікіта, Мірон, Прахор, Пятрусь, Саука, Халімон і інш. Некаторыя з гэтых адзінак архаізаваліся і вщйшлі з актыунага ужытку у сучасным іме-наслове. Паводле структуры намі вылучаны поуныя (афщыйныя, так званыя пашпартныя) і няпоуныя (размоуныя) формы наймення пер-санажау.
Поуныя формы мужчынскіх асабовых імёнау з’яуляюцца малаужывальнымі і выкарыстоУваліся аутарамі у наступных выпадках: для ідэнтыфікацыі прадстаунікоу вышэйшага саслоуя (Аляксандр - суддзя, Антон, Дамінік, Станіслау - паны), штэл-^енцыи (Віктар - паэт, Уладзіслау - на-стаунік), паважаных у грамадстве асоб ста-лага узросту (Мірон - бацька Гапона): Пан маршалак Пачціускі з панам Зацнеускім толькі што прьіехалі. Пан Станіслау на сваім арабчыку (В. Дунін-Марцінкевіч, Залёты); Ён к сынам Уладзіслава прьіставіу займацца. / Рэдю быу чалавек ён, улас-наю працай / Да навукі прабіуся старанна, рупліва... (В. Дунін-Марцінкевіч. Блага-лавёная сям’я).
У некаторых выпадках экзатычныя, рэдмя для беларускага антрапанімікону уласныя імёны у сваёй афщыйнай форме ужываюцца для рэпрэзентацып незвычайных персанажау (напрыклад, звязаных з цём-нщмі сіламі): Альберт - чарнакніжнік, і праз гэта зрабіуся багаты... Старыя на-гадвалі маладым і недасведчаным, каб пазбягалі Альберта і сяброуства з ім (Ян Баршчэусю. Шляхціц Завальня).
Няпоуныя формы найменняу з’яуля-юцца стылютычна маркіраванымі і найбольш частотнымі сярод зафшсаваных намі адзінак, што тлумачыцца традыцыйнымі уяуленнямі беларусау, а таксама ужываннем такіх адзі-нак у пераважна для щэнтыфшацыи сялян. Такія антрапошмы надзвычай варыятыуныя, што з’яуляецца вышкам адаптацыи хрысці-янскіх імён (гл. табл. 1).
Табліца 1
Асноуныя формы мужчьінскіх асабовых імёнау у творах літаратуры Беларусі
XIX стагоддзя
Поуная форма Размоуныя варыянты
фанетычны марфалапчны
Іван* Ян Янка, Янук, Ясь, Ясік
Васіль* Базъть -
Агафон Гапон Гапонка, Гапончык
Пётр - Пятрок, Пятрук, Петручок, Пятрусь
Антон* Антоні Антось, Антоська
Мірон * Мірун Міронка
Дзмтрый Зміцер, Змщёр Змітрок
Харытон * Хартон -
Фёдар Хвядор, Хведар, Хвёдар -
Багдан* - Багданак
* - зафіксавана у тэксце.
Выкарыстанне аутарамі у творах такіх эмацыйных форм уласных імёнау з’яуляецца сродкам вар’іравання моунай экспрэсіі і абу-моулена прагматычным кантэкстам. Успры-манне сэнсу пэунай варыяцыі імені залежыць ад канкрэтнай сітуацыі, чалавечых адносінау, апісаных у творы. Так, формы з фармантамі -к-, -ок-, -ык-, -ечк-, -ік-, -ак-, -аньк-, -ачк-, ужытыя у адносінах паміж сваякамі, сябрамі, блізка знаёмымі людзьмі, набываюць фаміль-ярна-сяброускае значэнне: Бачыш, Антосеч-ка! Просты мужык, без прасветы, а якую дау табе маральную навуку... (сястра звяр-таецца да брата. - Г. Ю.) (В. Дунін-Марцін-кевіч. Залёты); Стась... Хачу сказаць - пан Станіслау, - з самага маленства, кожную хвілю, на кожным кроку, у кожным наймен-шым нават выпадку, быу такі шчыры мой прыяцель (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты); Та-дорка, каханы, саколіку ясны! / горка твая доля, да і мы ж няшчасны... (В. Дунін-Марцінкевіч. Былщы, расказы Навума); у адносі-нах да дзяцей і падлеткау маюць значэнне ласкі, пяшчоты: Іх, сяброу маленькіх, / Ба-чыць рад я на палетках - / Змітрака, Мар-цінка, Юрку, / Дамщэлю і Пракседку (Ян Чачот. Вясковыя уцехі).
Эмацыянальную насычанасць узмац-няе ужыванне асабовага імя разам з мянуш-кай, асабліва калі яна утворана ад прозвішча, або часткай прозвішча-кампазіта: Хрэн табе у вочы, - жонка, а жонка! Хадзі ды паузірайся, як дачка твая з Грышкам Цюхайчыкам галубіцца! (адным з кампа-
нентау парадыйнага «шляхецкага» про-звішча Цюхай-Ліпскі з’яуляецца апелятыу цюхцяй - разм. неадабр. ‘непаваротлівщ, няспрытны, абыякавы да усяго чалавек; няуклюда’); Бяры кубак ды выт за зда-роуе маладых Грьішкі Ліпскага з Мары-сяю і падзякуй богу. Што лёгка вьірабіу-ся ад суда (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская Шляхта).
За некаторщмі асабовщмі уласнщмі імёнамі, якія, як правіла, дантщфікуюць эп-ізадычных персанажау і ужываюцца у мас-тацкім тэксце у размоунай форме, замаца-валіся пэуныя канатацыи - «дадатковыя се-мантычныя і стылютычныя адценні, якія на-кладваюцца на асноунае значэнне і надаюць эмацыянальна-экспрэсіуную афарбоуку вы-казванню (урачыстасць, фамільярнасць і інш.)» [7, с. 68]. Такія адзінкі набылі аба-гульнена-сімвалічнае значэнне і могуць ак-туалізоувацца у тэксце у множным ліку, вы-конваючы не характарыстычную, а наміна-тыуную функцыю: Маладзенькі Саука пры музыцы стане, /Міленькай Агатцы у вочкі загляне, / Тупне нагой трэйчы, аж узд-рыгнуць дзеукі, / Дый вядзе пад скрыпку гэтаю прьіпеукі... (В. Дунін-Марцінкевіч. Былщы, расказы Навума); Пакуль новы год настане на свеце, / Календар гэты, па-ночкі, купеце!.. / Аднача скажа, калі будні, свята, /1 гдзе бываюць якія кірма-шы, /Гдзе сабяруцца Янкі, Саукі нашы... (Я. Лучына. Пакуль новы год настане на свеце. . . ).
128
Г.В. Юдзянкова. Структурна-семантычная аргашзацыя антрапанімікону мастацкіх творау
Табліца 2
Канатацын мужчынсюх асабовых імёнау
Уласнае асабовае імя Канатацыя Колькасць зафжсаваных выпадкау
Астапка Музы'ка 2
Ананя Музы'ка (скрыпач) 3
Саука Малады бесклапотны юнак 5
Пятрук/Пятрок Бедны селянін 4
Гэтая асаблівасць паэтошмау найбольш яскрава адлюстравана у прыказках і прымау-ках, якім уласціва перавага канатацыйнага кампанента асабовага уласнага імя над на-мінацыйным (пры дапамозе якога щэнтыфшу-ецца канкрэтная асоба, персанаж). На думку даследчыкау, многія уласныя імёны як «оні-мы-кампаненты унутры прыказак дэактуаль заваліся, як бы растварылюя у агульным сэн-се прыказю» [5, с. 213]: Хщёр Змщёр, ды і Саука не дурань - г. зн. адзін хггры, ды й другі не дурны. У прыказках тыпу Ігнат не вінават, і Аугіння не вінна апаз^ыуныя уласныя імёны функцыянальна тоесныя асабовым займеннікам ён і яна, бо утвараюць супраць-пастауленне мужчына - жанчына. Сэнс прыказак не змяняецца, але у выпадку замены уласнага імя іменем агульным або займенні-кам знікае выразнасць, экспрэсія.
Пры называнні персанажау, якія з’яуля-юцца не беларусамі, а прадстаунікамі іншых народау, пісьменнікі карыстаюцца характэр-нымі для антрапанімікону пэунай мовы імё-намі: Зыгмунд, Эдмунд, Карл, Фелікс, Эдвард (польск.), Ларс (шведск.): Але Ларс, шведскі ротмістр, ужо іх чакае - / Акру-жыу і зншчальным агнём спатыкае (Дунін-Марцінкевіч. Шведы на Літве). Значную частку такіх адзінак складаюць імёны яурэйска-га паходжання для ідэнтыфікацыі прадстауні-коу гэтага народа, як правіла карчмароу: Бэра, Ёсель, Іцка, Мордка, Хаім, Шлёмка, Шмуй-ла: Адагрэцца б у карчомцы... / Дык я вінен грошы Шлёмцы, / Каб не дау часам па карку! (Я. Лучына. Што думае Янка, везучы дро-вы у горад); На шчасце, з блізкага маёнтка ехау конна аканом і, чуючы пранізлівы крык арандара, павярнуу да карчмы. Ёсель бя-жыць насустрач аканому (Ян Баршчэусю. Шляхціц Завальня). Для стварэння адпавед-нага культуралагічнага фону мова прадстау-нікоу гэтай нацыянальнай групы арганізуецца адпаведным чынам: Ясны пане! сто з тут
цуць, / Цы я магу усё знаць... / Каб я таго не циніу, / То напавер і не дау, / Хоць Га-понцык і прасіу /Маёй Сэйны сто бог крый! (В. Дунін-Марцінкевіч. Гапон); Яно так, На-вумка! Але з ты, Цітацка, сказы, цы зап-лаціс? (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідщлія).
Адзінкавымі з’яуляюцца так званыя не-каляндарныя імёны тыпу Акула, Карпа: Так стары Акула вячэрняй парою, / Седзячы на прызбе, бедавау думою... (В. Дунін-Марцінкевіч. Былщы, расказы Навума); Карпа, выгнаны з маёнтка, аддадзены быу у ра-ботнікі аднаму заможнаму гаспадару... (Ян Баршчэусю. Шляхціц Завальня). У ста-ражытных славян была традыцыя найбольш поуна вызначаць асобу чалавека, адпаведна яго вонкаваму выгляду ці характару. На думку Н. Парфёнавай, «выкарыстанне назвау жывёл, птушак, рыб, раслін у якасці асабо-вых імён - звычай, які адлюстроувае погля-ды нашых продкау на прыроду асабовага імя. У такіх імёнах адлюстраваліся найста-ражытнейшыя вераванні, што той ці шшы род брау сваё паходжанне ад пэунага віду жы-вёлы ці расліны» [6, с. 81]. Аднак з распау-сюджаннем хрысщянскай рэлігіі на бела-рускіх землях такія імёны сталі ужывацца у якасці мянушак.
Антрапаформула «асабовае імя + про-звішча» сустракаецца у мове творау у наступ-ных выпадках: 1) падчас афщыйнага звароту да персанажау-сялян: Выбачайце, я, даве-даушыся, што тутака пан Сабковіч, зай-шоу паведаміць, што станавы яго трэбу-ець у справе мужыка Гапона Барьічкі, ка-торы заявіу, што учора укралі у яго мала-дую кабылку... (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты); А відзеу ты (пытаюць суддзі), як Пят-рук Сушка Бартку біу? (Ф. Багушэвіч. Свед-ка); 2) для рэ^эзентацып прадстаунікоу шля-хецкага саслоуя: Антоні Муха двух маёнт-кау панам звауся, / Свайго не прапускау і за чужым не гнауся...; Гадоу таму са
MЕЖKУЛЬTУРНAЯ KOMMУНИKAЦИЯ
трыццаць пан майго фальварка / Ян Сліва быу суддзём гратчным. Гаспадарку / Яго кутушы і прыняушы ва уладанне, / Прый-шлося мне прыняць суддзі былога званне (В. Дунін-Марцінкевіч. З-над 1слачы, або лекі на сон). Праз такія найменні аутары эксплшу-юць сацыяльную функцыю, якая дакладна указвае на месца персанажа у сацыяльнай структуры грамадства.
Для адрознення персанажау, щэнтыфка-ваных найбольш распаусюджанымі імёнамі, ужываецца і двухкампанентная мадэль «аса-бовае імя + тапонім»: Шаноуны Эдвард, Віктар і Станіслау, далей / Пан Ян з Янова дзедзіч, бацька селяніну, / Ды шкода, не пазнаеш галавы краінт, / Бо пан Ян з Бага-това сёння не прыбудзе... (В. Дунін-Марцінкевіч. Літаратарскія клопаты).
Такім чынам, асабовыя уласныя назвы як неад’емны кампанент літаратурнага твора валодаюць значным семантыка-стылютыч-ным патэнцыялам: яны ствараюць нацыяналь-ны і рэпянальны каларыт, з’яуляюцца срод-камі сацыяльнай характарыстыкі персанажа. Мужчынсю антрапанімікон у прааналізаваных творах даволі рэпрэзентатыуны і адлюстро-увае асноуныя мадэлі іменавання на тэрыто-рщі Беларусі XIX стагоддзя.
СПІС ЛІТАРА ТУРЫ (СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ)
1. Басава, Г. І. Лггаратурныя антрапошмы як элемент «анамастычнай прасторы творам) / Г. І. Басава // Беларуская мова у другой палове XX ст. : матэрыялы Міжнар. навук. канф., Мінск, 22-24 кастр. 1997 г. / Беларус. дзярж. ун-т. - Мінск : БДУ, 1998. - С. 225-228.
2. Воронова, И. Б. Текстообразующая функция литературных имен собственных (на материале эпических произведений XIX-XX вв.) : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Воронова Ирина Борисовна. - Волгоград, 2000. - 24 с.
3. Калинкин, В. М. Поэтонимология: из заметок о метаязыке науки / В. М. Калинкин // Логос ономастики. - 2008. - N° 2. - С. 96-101.
4. Карпенко, Ю. А. Имя собственное в художественной литературе / Ю. А. Карпенко // Филологические науки. - 1986. - № 4. - С. 34-40.
5. Лепешау І. Пра паходжанне прыказак / І. Ле-пешау // Полымя. - 2007. - № 4. - С. 210-216.
6. Парфёнова, Н. М. Нелюбка, Власова дочь / Н. М. Парфёнова // Русская речь. - 1993. - №3.-С. 80-83.
7. Сцяцко, П. У Слоунік лшгвютычных тэрмь нау / П. У Сцяцко, М. Ф. Гуліцкі, Л. А. Антанюк. -Мінск : Вышэйш. шк., 1990. - 220 с.
8. Фомин, А. А. Литературная ономастика в России: итоги и перспективы / А. А. Фомин // Вопросы ономастики. - 2004. - № 1. - С. 108-120.
КРЫНЩЫ ФАКТЫЧНАГА МАТЭРЫЯЛУ (ИСТОЧНИКИ)
Багушэвіч, Ф. Творы: вершы, паэмы, апавя-данні, артыкулы, люты / Ф. Багушэвіч. - Мінск : Маст. літ., 1991. - 309 с.
Баршчэусю, Ян. Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях / Ян Баршчэусю ; уклад., пер. з польск. і камент. М. Хаустовіча. -Мінск : Маст. літ., 1990. - 383 с.
Дунін-Марцінкевіч, В. Творы / В. Дунін-Марцінкевіч. - Мінск : Маст. літ., 1984. - 527 с.
Лучына, Я. Творы: вершы, нарысы, перакла-ды, люты / Я. Лучына ; уклад. і прадм. У Мархеля. -Мінск : Маст. літ., 1988. - 214 с.
Марцінкевіч, Г. Адвячорак / Г Марцінкевіч // Літа-ратура Беларусі: першая палова XIX стагоддзя : хрэста-матыя. - Мінск : Беларус. навука, 2000. - С. 437-455.
STRUCTURAL AND SEMANTIC ORGANIZATION OF ANTHROPONIMIC BELARUSIAN AUTHORS OF THE 19TH CENTURY
G. V. Yudzyankova
The article deals with poethonyms. The structural and the semantic peculiarities of the male personal names are regarded in the belles-lettres language of the Belarusian literature of 19th century.
Key words: poethonym, anthoponym, full/short form, connotation.
130
Г.В. Юдзянкова. Структурна-семантычная арганізацьія антрапанімікону мастацкіх твораy
