CC BY
40
УДК 330.362
СТАЦЫЯНАРНЫЯ СТАНЫ ТАВАРНА-ГРАШОВАЙ ГАСПАДАРКІ
М.І. ЯГОРАНКАУ
Установа адукацьіі «Гомельскі дзяржауны тэхтчны
утверстэт імя П.В. Сухога», Рэспублта Беларусь
Е.М. КАЗАКОВА
ЗАТ«Гомельэнэргасэрвіс», РэспублшаБеларусь
М.М. СТАРАДУБЦАВА
Гомельскі дзяржауны медыцынст інстьішут,
Рэспублта Беларусь
При встрече с неизвестным всегда возникают опасения, и лучший способ их побороть состоит в том, чтобы посмотреть, как это новое работает, что оно умеет делать и почему это ему удается.
Ян Стюарт [1, с. 6]
Уводзіньї
Істотньїя дасягненні, якія маюцца у актыве сучаснай тэарэтычнай эканомт, адносяцца у асноуным да мікраэканомікі. Тэорыя макрюканомікі, гэта значыць тэорыя развіцця нацыянальнай і сусветнай таварна-грашовых гаспадарак, знаходзіцца у цяперашні час у крызюным стане, фактычна у тупіку. Аб гэтым сведчаць катастрафічныя вынікі перабудовы эканомікі у постсавецкіх краінах, асабліва у Расіі [2]. Выявшася, што як расійская (у асобе вядучых вучоных-эканамютау), так і сусветная ( у асобе эканамічных дарадчыкау з прамыслова развітых краін і сусветных фшансавых організацый) эканамічная навука не у стане прапанаваць мадэль развіцця, на аснове якой можна было б распрацаваць болей ці меней здавальняючы план рэфармавання расійскай эканомш, дакладней эканомш вялікай дзяржавы. Рэфармаванне эканомікі малых дзяржау накшталт Чэхи, Эстоніі і т.п. залежыць ад многіх другарадных (пабочных) фактарау, а метады і вынікі рэфармавання іх эканомікі не могуць разглядацца як узор для другіх, асабліва вялікіх дзяржау (напрыклад, Украіны і Расіі). Расійскія вучоныя-эканамюты загаварылі аб неабходнасці распрацоукі новай эканамічнай парадыгмы [3].
У гэтых умовах асабліва актуальным з’яуляецца пошук залежнасцей, звязываючых фундаментальным характарыстыкі таварна-грашовай гаспадаркі (скорасць абарачэння грошай, маса грошай ва абарачэнш, аб’ём і цэны таварау) з улікам рэальных умоу яе функцыяшравання (вытворчасці таварау, стану рынку і г. д.).
Раунанне абмену таварна-грашовай гаспадаркі рV = МТ (1) [4, с. 45; 5, с. 260], дзе р -узровень цэн таварау; V- аб’ём іх выпуску; М- колькасць (маса) грошай ва абарачэнш; Т
- скорасть абарачэння грошай, шырока выкарыстоуваецца эканамiчнай тэорыяй і практыкай ужо болей ста год. Яно носіць імя Фшэра [6, с. 187], але было апісана яшчэ Марксам у першым томе «Капіталу», выдадзеным у 1867 годзе [7, с. 115], калі Ірвінг Фішер як раз і нарадзіуся. Нягледзячы на такі «сталы узрост» пытанне аб тыпе таварна-грашовай гаспадаркі, якому гэта раунанне адпавядае, чамусьці ніколі не абмяркоувалася і не абмяркоуваецца. Моучкі прымаецца, што раунанне (1) апісвае рэальную, дакладней існуючую таварна-грашовую гаспадарку. Але гэта нікім і ніколі не было навукова абгрунтавана.
Aналiз раÿнання (1) паказвае, што яно не ÿлiчвае два важнейшыя факты існуючай таварна-грашовай гаспадаркі - недасканаласць канкурэнцьп (манапалізаванасць рынку, эканамiчнyю несвабоду) i вытворчасць тавараÿ пры дапамозе сродкаÿ вытворчасцi, гэта значыць, асабл1вых, спецыяльных тавараÿ, вартасць якіх адразу (прадметы працы), або паступова (сродкі працы) пераносіцца на вартасць выпускаемых спажывецюх тавараÿ. Такім чынам, раÿнанне (1) апісвае вельмі iдэалiзаванyю таварна-грашовую гаспадарку.
Мэтай нашага артыкула з^ляецца пошук заканамернасцей, якія звязваюць фундаментальные характарыстыю рэальнай (існуючай) таварна-грашовай гаспадаркі з улікам недасканаласці канкурэнцып і факта вытворчасщ тавараÿ пры дапамозе сродкаÿ вытворчасцi.
Вьінікі даследавання і іх абмеркаванне
Калі абазначыць аб’ём сродкаÿ вытворчасцi праз «b», то (V - b) будзе аб’ёмам спажывецюх тавараÿ. Чым болей ступень манапалізаванасці таварна-грашовай гаспадаркі, тым меней выпускаецца і прадаецца тавараÿ. У першым прыблiжэннi ступень манапалізаванасці, дакладней звязаны з манапалізаванасцю аб’ём выручю пры продажы тавараÿ можна прыняць роÿным a/V, дзе «а» - пастаянная велiчыня. Aдсюль вынiкае, што манапольная састаÿляючая цаны спажывецкix тавараÿ будзе a/V2 (цана, як вядома, з^ляецца першай вытворнай ад выручю па аб’ёму прадаж і залежыць ад агульнай колькасці прадаваемых тавараÿ, у тым ліку і сродкаÿ вытворчасцi). Aдпаведна раÿнанне рэальнай таварна-грашовай гаспадаркі можна запісаць у выглядзе: (р + a/V2)(V - b) = MT (2), дзер - узровень цэн спажывецюх тавараÿ на свабодным рынку. Aдзначым, што аб’ём (V) можна разглядаць не толькі як колькасць тавараÿ, а таксама і як колькасць працоÿнага часу (напрыклад, гадзін, дней і г.д.), які затрачаны на вытворчасць тавараÿ. У апошнім выпадку «р» будзе з’яÿляцца цаной адзінкі затрачанага часу пры ÿмове продажу тавараÿ на свабодным рынку (паказчык грамадска неабходнай працы, канкурэнтаздольная цана), а вышкам эканамiчнай несвабоды таваравытворцаÿ будзе галоÿным чынам памяньшэнне канкyрэнтаздольнасцi (якасці) і адпаведна цаны (р) тавараÿ.
Па сэнсу параметр «b» характарызуе незалежнасць (эканамiчнyю свабоду) таваравытворцаÿ, а «a/V2» - залежнасць (несвабоду). Гэтыя xарактарыстыкi знаходзяцца ÿ дыялектычнай сувязі, таму яны ÿваxодзяць у раÿнанне (2) як узаемазалежныя параметры (сумножнікі), а не як простыя складнікі. Такі ÿлiк «b» i «a/V2» якасна змяняе раÿнанне абмену (1). Aдпаведна раÿнанню (2) таварна-грашовая гаспадарка ÿ адрозненне ад раÿнання (1) можа існаваць мінімум у трох стацыянарных станах, два з якіх з^ляюцца ÿстойлiвымi (стабiльнымi), а адзін - няÿстойлiвым (нестабiльным, пераходным паміж двумя стабiльнымi станамі) (мал. 1). Раÿнанне (2) можна перапісаць у прыведзеным выглядзе: (рпр + 3/У2пр) (3 V„p - 1) = 8Тпр, дзерк, Vk і Тк з^ляюцца адпаведнымi параметрамі ÿ крытычнай кропцы «к» (мал. 1), арпр = р /pk, Vw = V/ Vk, Тпр = T/Tk.
Эксперыменты на рэальнай таварна-грашовай гаспадарцы праводзіць вельмі цяжка, а часцей за ÿсё немагчыма, калі справа тычыцца аналізу гаспадаркі ÿ шыроюх iнтэрвалаx скарасцей абарачэння грошай, yзроÿняx цэн, аб’ёмах выпуску-продажу тавараÿ. На мадэлях гэта рабіць значна лягчэй.
p
g
q
w
V
I
Мал. 1. Фaзaвaя дыяг-paMa тaвapнa-гpaшoвaй racnaAapRi ÿ кaapдынaтax «p-V»: reaMexpbnHbi вoбpaз paÿHaHHM (2): Tk - isacxapacHaM зaлeжнacць цэн cпaжывeцкix тaвapaÿ (p) aд aгyльнaгa aб,eмy пpoдaжy тaвapaÿ (V) пpы кpытычнaй œopac^ aбapaчэння гpoшaй; Ті - iзacкapacнaя зaлeжнacць цэн cпaжывeцкix тaвapaÿ (p) aд aгyльнaгa aб,eмy пpoдaжy тaвapaÿ (V) пpы T <
Tk. Acтaтнiя aбaзнaчэннi ÿ тэкcцe
PaÿHaHHi (і) і (2) - гэтa мaтэмaтычныя мaдэлi тaвapнa-гpaшoвaй гacпaдapкi, якія ÿлiчвaюць яє мaкpaxapaктapыcтыкi (p, V, Мі Т) (і), a тaкcaмa яє мaнaпaлiзaвaнacць і вытвopчacць тaвapaÿ пpы дaпaмoзe cpoдкaÿ вытвopчacцi (2). Вядoмa, штo мaтэмaтычныя paÿHaHHi, якія aпicвaюць мaдэлi пpaцэcaÿ і з^ pэaльнaгa cвeтy, aбыякaвы дa кaнкpэтнaй пpыpoды aпoшнix. Aднo і тоє paÿHaHHe мoжa aпicвaць npa^cbi і з’явы poзныx фopм pyxy мaтэpыi (мexaнiчнaй, фiзiчнaй, xiмiчнaй і г. д.). Нeaбxoднa yлiчвaць, што зaкoны нiжэйшaй (мєнєй cклaдaнaй) фopмы pyxy мaтэpыi выкoнвaюццa ÿ выгадку вышэйшaй фopмы, a He нaaдвapoт. Пacпpaбyeм вызнaчыць cтpyктypнyю (Фізічную) мaдэль, якoй aдпaвядaюць гэтыя paÿHaHHi. Як вядoмa, тaвapнa-гpaшoвaя гacпaдapкa cклaдaeццa з MHocraa тaвapaвытвopцaÿ-пpaдaÿцoÿ, якія ÿзaeмaдзeйнiчaюць ^між caбoй, мaюць пэÿнyю cвaбoдy гacпaдapчaй дзeйнacцi і aднaчacoвa ÿ пэÿнaй cтyпeнi зaлeжaць aдзiн aд дpyгoгa. Гэтa aзнaчae, штo янa з^ляєцвд дынaмiчнaй cicтэмaй, cicтэмaй мнoгix (MHocraaM) pyxaючыxcя ÿзaeмaдзeйныx чacцiнaк. Гэтa cтaтыcтычнaя cicтэмa з кaaпepaтыÿным xapaктapaм пaвoдзiн. Aб,ём cpoдкaÿ вытвopчacцi ÿ тaвapaвытвopцaÿ-пpaдaÿцoÿ (b), які вызнaчae cryne^ ix экaнaмiчнaй cвaбoды, у cicreMe мнoгix чacцiнaк мoжнa paзглядaць як yлacны aб,ём чacцiнaк, гэтa згачыць aб,ём, нeдacтyпны дpyгiм чacцiнкaм гад 4ac ix pyxy (aнaлaг cm aдштypxoÿвaння, якія і вызнaчaюць naMepbi нeдacтyпнaй дpyгiм чacцiнкaм вoблacцi). Узaeмнyю зaлeжнacць тaвapaвытвopцaÿ-пpaдaÿцoÿ мoжнa paзглядaць як yзaeмнae пpыцяжэннe чacцiнaк, a aб,яднaннe тaвapaвытвopцaÿ-пpaдaÿцoÿ, якoe вядзє дa пaвышэнню cтyпeнi мaнaпaлiзaцыi тaвapнa-гpaшoвaй гacпaдapкi, у тaкoй мaдэлi мoжнa paзглядaць як вынiк дзeйнiчaння cm yзaeмнaгa пpыцяжэння чacцiнaк. Aб,ём выпycкy-пpoдaжy тaвapaÿ (V) - гэтa aгyльны aб,ём, зaймaeмы cicтэмaй, Maca гpoшaй вa aбapaчэннi (М) - ^Hcram'a cicтэмы (як вядoмa, для paÿнaвaжнaй тaвapнa-гpaшoвaй гacпaдapкi Maca гpoшaй вa aбapaчэннi з,яÿляeццa вeлiчынёю пacтaяннaй), œopac^ aбapaчэння гpoшaй (Т) - вєлічьшя, якaя xapaктэpызye cяpэднюю cкopacць pyxy чacцiнaк. Выpyчкy aд пpoдaжy тaвapaÿ мoжнa
pазглядаць як энepгiю cicтэмы. Пакoлькi цана таваpаÿ з,яÿляeцца пepшай вытвopнай ад вьфучкі па аб,ёмy пpадаж, то яна па ютоу адпавядаe ÿдзeльнай ciлавoй хаpактаpыcтыкi cicтэмы мнoгiх чаедінак (напpыклад, цicкy i г. д.). Для cпpашчэння аналiзy 6удзєм pазглядаць, штo таваpна-гpашoвая гаcпадаpка cкладаeцца з аднатыпных (аднoлькавых, нeадмeтных) таваpавытвopцаÿ-пpадаÿцoÿ. Гэта дазваляe pазглядаць таваpна-гpашoвyю гаcпадаpкy як аднакампанeнтнyю cicтэмy мнoгiх чаcцiнак. Рэальныя cicтэмы, адпавядаючыя вышэйапicанай мадэлi, шыpoка pаcпаÿcюджаны i вывyчаюцца poзнымi навукамі, y пpыватнаcцi фізікай [8,
c. 303-528]. Хаpактэpным пpыкладам з,яÿляeцца малeкyляpная cicтэма (pэчыва). Для малeкyляpнай астэмы pаÿнаннe (1) адпавядаe pаÿнанню стану щэальнага газу, а pаÿнаннe (2) - pаÿнанню cтанy pэальнага газу.
Мал. 2. Фазавая дыяграма таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi ÿ кааpдынатах «р-Т»: фаза А i В -^ла^ашлая канкypэнцыя (фаза А - фізічшє pабcтва, фаза В - наёмная ^аца), фаза С -даотаналая канкypэнцыя (cвабoдная pыначная эканoмiка)
Для pазглядаeмай намі мадэлi таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi «р-Т» дыягpама [9, c. 431;
10, c. 146] ^ьшєдзєш на малюнку 2. Стан астэмы на дыягpамe паказваeцца кpoпкай, таму што мecцазнахoджаннe кpoпкi цалкам вызначаeцца яє абcцыcай (Т) i аpдынатай (р). Такая кpoпка на дыягpамe называeцца фiгypатыÿнай кpoпкай. Аналіз дыягpаммы паказваe, штo таваpна-гpашoвая гаcпадаpка мoжа знахoдзiцца ÿ шаcцi cтацыянаpных cтанах, тpы з якіх з,яÿляюцца ÿcтoйлiвымi (A, B i С), а астатнія тpы - няÿcтoйлiвымi, пepахoднымi (A-B, B-C, A-C). Уcтойлiвыя cтаны называюцца фазамі. Вядoма, штo фаз тыпу фазы А мoжа быць ^калькі [9, c. 28-42]. Aднocна нядаÿняe адкpыццё вадкіх кpышталёÿ дазваляe лічьіць, штo апoшняe мoжа быць улаедіва такcама фазe В. У адпавeднаcцi з тэopыяй фазавых pаÿнаваг фазы А i В адпавядаюць залeжным павoдзiнам чаcцiнак, пpы гэтым для фазы А хаpактэpна бoльшая залeжнаcць павoдзiн чаcцiнак, чым для фазы В. Для фазы С хаpактэpны ^а^ычна нeзалeжныe павoдзiны чаcцiнак (у нашым выпадку таваpавытвopцаÿ-пpадаÿцoÿ). Адзначым, штo фаза С на малюнку 2 адпавядаe фазe II на малюнку 1, фаза В -ф^зє I, а лінія KS - лініі k-q. npbi павышэнш V i (абo) T члєн a/V2 iмкнeцца да нуля, а pаÿнаннe (2) - да pаÿнання p(V-b) = МТ, якoe па хаpактаpy адпавядаe pаÿнанню (1). Раÿнаннe (2) ÿ пepшым наблiжэннi апicваe павoдзiны фаз I (В) i II (С), а татеама
пераходнага паміж імі стану. У тэорьп фазавых раунаваг раунанне, якое апісвае паводзіньї фаз А, В і Сі пераходныя паміж імі станы адсутнічае, а фаза А апісваецца уласным эмтрычным раунаннем [11, с. 236]. З улікам вывадау тэорып катастроф для аднамернай фазавай прасторы (аднакампанентнай аднароднай сістэмы) [1, с. 347], тэарэтычнае раунанне для фазы А павінна быць раунаннем пятай ступені тыпу ах5 + Ьх4 +сх3 + dx2 + ех + / = 0.
Для сістэм, адпавядаючых разглядаемай намі мадэл^ выконваецца правіла фаз Гіббса [9, с. 28-29; 11, с. 451]: F +f = К + 2, дзе F - колькасць фаз; К - колькасць кампанентау; / -варыянтнасць паводзін сістэмы. З гэтага правіла вынікае, што для аднакампанентнай сістемш f = 3 - F. У такім разе для адной фазы (F = 1) ва умовах раунавагі рэалізуецца біварыянтны тып паводзін: / = 2. Гэта азначае, што незалежна можна змяняць два з трох параметрау таварна-грашовай гаспадаркі, напрыклад р і Т, р і V, Т і V. Ва умовах раунавагі двух фаз (Е = 2) рэалізуецца монаварыянтны тып паводзіны сістэмы: / = 1 (незалежна можна змяняць толькі адзін параметр таварна-грашовай гаспадаркі з трох: напрыклад, р, V або «Т»). Ва умовах раунавагі трох фаз ^ = 3) рэалізуецца нонварыянтны тып паводзін сістемш: / = 0 (ні адзін з параметрау таварна-грашовай гаспадаркі немагчыма змяняць).
Нонварыянтнаму тыпу паводзін сютэмы (нонварыянтнай раунавазе, раунаважнаму суіснаванню трох фаз: А, В, С) на дыяграме «р-Т» адпавядае кропка «К». Лініі КЕ, KD і KS з’яуляюцца граніцамі фаз (дакладней пагранічнтмі паміж фазамі абласцямі). Кропка «К» разам з сыходзячымі да гэтай кропкі лініямі КЕ, KD і KS, а таксама палямі фаз (А, В, С) складаюць фігуру, якую называюць «трохпраменевай зоркай», для якой трайная кропка з’яуляецца вяршыняй. Монаварыянтнаму тыпу паводзін (суіснаванню двух фаз: А-В, А-С, В-С) адавядаюць лініі КЕ, KD і KS. Біварыянтны тып паводзін рэалізуецца, калі у якасці сістэмы разглядаецца адна з трох фаз (А, В, С або, інакш кажучы, участкі дыяграммы DKE, EKS і DKS) (мал. 2).
Стан аднакампанентнай сістемш, дакладней пераменная стану (адзін з трох параметрау сістемш: р, V, Т) вызначаецца двумя (астаткавымі) параметрамі, якія называюцца незалежнымі пераменнымі або кіруючымі параметрамі сістэмы. Апошнімі часцей за усё выбіраюцца параметры Т і р. Параметр V звычайна вшбіраецца у якасці залежнага (пераменнай стану сістемш).
Якім тыпам эканамічных (вытворчых) адносін адпавядаюць фазы А, В, і С таварна-грашовай гаспадаркі?
Вядома, што асноуншмі эканамічнымі адносінамі з’яуляюцца адносшы уласнасці на сродкі вытворчасщ. Яны характарызуюцца формай (прыватная і грамадская) і правамі (валоданне, распараджэнне-юраванне і выкарыстанне). Прыватная форма уласнасці падраздзяляецца на працоуную і непрацоуную. Працоуная форма уласнасці можа быць толькі мелкай (відавочна, што чалавек сваёй працай у адзіночку не можа за перыяд працаздольнага жыцця стварыць буйную уласнасць) і яна ужо дауно выціснута, знішчана непрацоунай формай уласнасці, памеры якой неабмежаваны (буйнай уласнасцю). Як вядома, болей буйная уласнасць эканамічна болей эфектыуна і уся эканамічная псторыя чалавецтва - гэта псторыя узбуйнення, канцэнтрацыі уласнасці (капіталу).
Для прыватнай формы уласнасці чыстымі (першароднымі) з’яуляюцца два тыпу залежнасці таваравытворцау: фізічнае (прававое, антычнае) рабства і наёмная праца ^канамічнае рабства, як яе назвау К. Маркс [7, с. 702]).
Таму як фазы А і В адпавядаюць залежным вытворчым адносінам (ступень залежнасці для фазы А з’яуляецца большай, чым для фазы В), а фаза С адпавядае практычна незалежным адносінам, то фазу А можна дешьіфікаваць як эканамічны уклад, для якога характерным з’яуляецца фізічнае рабства (рабауладальніцкі лад), а фазу В - як эканамічны уклад, для якога характерным з’яуляецца наёмная праца (буржуазнае грамадства). Фазу С можна дентифікаваць як свабодную рыначную эканамшу. Адсюль вынікае, што эканомша краін з наёмнай працай і прыватнай уласнасцю на сродкі вытворчасщ, у тым ліку прамыслова развітшх краін, не з’яуляецца свабоднай рыначнай эканомікай і
пpынцыпoва нє мoжа ёю быць. Адпаведна яна нє з,яÿляeцца i найбoльш pазвiтай фopмай pыначнай эканoмiкi. Па гэтай ^ьмыне яна нє мoжа быць yзopам пpы pэфаpмаваннi эканoмiкi дpyгiх кpаiн, у тым ліку i эканoмiкi Рэcпyблiкi Бeлаpycь. Узopам з,яÿляeцца мадэль cвабoднай pыначнай эканамт c незалежньїмі таваpавытвopцамi.
Як даcягнyць cтанy cвабoднай pыначнай эканoмiкi?
Заpаз ycя ÿвага па пoшyкy мадэлi эфeктыÿнай эканoмiкi cканцэнтpавана на змене фopмы ÿлаcнаcцi. Бecпадcтаÿна лічьіцца, што ^ьшатная фopма ÿлаcнаcцi з,яÿляeцца аcнoвай pыначнай эканамiкi i без яе юнаванне таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi немагчыма. Адзначым, штo гэта нікім, нiкoлi i нідзе не былo навyкoва абгрунтавана. Тым не меней буйную ÿлаcнаcць (нацьіялізаваньїя cpoдкi вытвopчаcцi, дзяpжаÿнyю маёмаедь) пpапанyюць пpыватызаваць (pаздpабiць), зpабiць мелкай. Але мелкая ÿлаcнаcць нeэфeктыÿна, як cвeдчыць эканамiчная гicтopыя. Узнікае пытанне, як cyмяcцiць дзяpжаÿнyю (дакладней фамаджую, гэта значыць буйную) ÿлаcнаcць з таваpна-гpашoвай гаcпадаpкай, з pыначнай эканoмiкай?
Нeабхoдна звяpнyць увагу на тое, штo эфeктыÿнаcць таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi залежыць не тoлькi ад фopмы ÿлаcнаcцi, але i ад пpавoÿ уламані. Па мepы ÿзбyйнeння ÿлаcнаcцi ^авы ÿлаcнаcцi cтанoвяцца ÿcё бoлeй важньїмі для эффeктыÿнаcцi эканoмiкi.
Заpаз, калі тваp эканoмiкi ва ÿcix ^аінах вызначаецца буйньїмі пpадпpыeмcтвамi, cамым важным для эффект^на^ эканoмiкi з,яÿляeцца ^ава pаcпаpаджэння-кipавання cpoдкамi вытвopчаcцi. Aпoшняe азначае, што эффекть^наедь cyчаcнай эканoмiкi вызначаецца эфекты^наедю кipавання. Таму галoÿнyю ÿвагy тpэба заcяpoдзiць не на змене фopмы ÿлаcнаcцi, а на змене пpавoÿ yлаcнаcцi.
Стан cвабoднай pыначнай эканoмiкi мoжа быць даcягнyты, на^ьіклад з дапамoгай ^эды!™!*: мeтадаÿ Давання cpoдкамi вытвopчаcцi. Гpамадcкyю ÿлаcнаcць, гэта значыць мінулую назапашаную пpацy, увашбленую ÿ гpамадcкiх cpoдках вытвopчаcцi, тpэба пepадаваць пpацoÿным (таваpавытвopцам) не ÿ ^ьтатную ÿлаcнаcць, а ÿ pаcпаpаджэннe (кipаваннe) на пpынцыпах дoлeвага ^эдыту, у тым ліку натypнага ^эдыту (аpэнды). У аpэндy мoжна пepадаваць i пpыpoдныя pэcypcы (зямлю, ле^ pадoвiшчы каpыcных выкапняÿ i г. д.). ^эдых, як вядoма, хаpактаpызyeцца платнаcцю, тэpмiнoваcцю i зваpoтнаcцю. Aтpыманнe дoлeвага кpэдытy павінна ажыцяÿляцца, як i ажыцяÿляeцца атpыманнe кpэдытy заpаз ва ÿciм cвeцe, пpаз фшатоавыя аpганiзацыi. Пpынцып атpымання кoжным пpацаздoльным гpамадзянiнам пpава кpэдытна-дoлeвага pаcпаpаджэння фамаджай yлаcнаcцю павінен быць замацаваны ÿ канстытуцьп кpаiны. Гэты пpынцып аÿтаматычна знішчьіць наёмную пpацy, гэта значыць эканамiчнyю залeжнаcць таваpавытвopцаÿ (пpацoÿных), забяотечыць выcoкyю эфeктыÿнаcць эканoмiкi, а та^ама пepахoд без cтpат да стану cвабoднай pыначнай эканoмiкi. Гэты cпpавядлiвы дэмакpатычны пpынцып адпавядае пpынцыпy «^жнаму па пpацы». Ён забяcпeчыць узнікненне дoбpаахвoтных аcацыяцый таваpавытвopцаÿ (cвабoдна аcацыipаванных таваpавытвopцаÿ, як пicаÿ Маpкc) i cтpoя «цьівілізаваньїх каапepатаpаÿ», аб якім маpыÿ Ленін. Такі cтpoй, адпавядаючы фазе С таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi, мoжна назваць cацыялicтычным. Сацьіялізм з яго лoзyнгам «кoжнамy па пpацы» мoжа быць тoлькi pыначным, таму што толькі pынак (ні якicьцi дзядзька, ні якаяедь кантopа) мoжа cпpавядлiва ацаніть нашу пpацy, яе нeабхoднаcць дpyгiм людзям, гpамадcтвy. Інакш кажучы, тoлькi pынак здoлeн вызначыць шлькаедь гpамадcка нeабхoднай пpацы, yваcoблeнай у ^адуктах, якія мы зpабiлi. Гэта шлькаедь вызначаецца pаÿнаважнай цанoй на pbffl^. Маpкc лiчыÿ, штo гэта мнoгафактаpная задача мoжа быць вьфашана pазлiкoвым метадам. У дзевятнаццатым стагоддзі аднocна такoга poдy задач аналагічньїя пoгляды бьілі ÿ мнoгiх вyчoных, у тым ліку cycвeтна вядoмых матэматыкаÿ, а не тoлькi ÿ Маpкcа. Але cyчаcная навука паказала беотадст^наедь такoга падькаду. Нягледзячы на гэта, аб’екть^на пpацoÿная тэopыя ваpтаcцi Маpкcа [7] не cyпяpэчыць тэopыi гpанiчнай каpыcнаcцi, pаÿнаважнай pыначнай цаны (pаÿнавазe пoпытy i пpапанавання) [12, c. 195203; 13, c. 41-78]. Наадваpoт, апoшняя канpэтызye i пацвяpджаe яе. Раÿнаважная цана
(кpoпка пepаcячэння кpывoй пoпытy i кpывoй пpапанавання) вызначае кoлькаcць гpамадcка нeабхoднай пpацы, yваcoблeнай у таваpах.
Разгледзім заpаз пepахoдныя cтаны таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi A-B, B-C i A-С. З тэopыi фазавых pаÿнаваг вядoма, што пepахoд ад аднoй фазы (I) да дpyгoй фазы (II) (мал. 1) ^аз пepахoдны cтан, у вoблаcцi якoга магчыма змяненне V без змянення Т i p (на^ьіклад, пepахoдны cтан, падoбны пepахoднамy cтанy, абмежаванаму кpывoй «g-d-k-m-w», iзаcкаpаcная залeжнаcць тыпу Т1 на мал. 1), ажыцяÿляeцца пpаз yтваpэннe заpoдкаÿ нoвай фазы ÿ нeтpах cтаpoй, а пepахoдны cтан, у вoблаcцi якoга немагчыма змяненне V (на^ьіклад, пepахoд ад фазы В да фазы С ^аз iзаcкаpаcнyю залeжнаcць тыпу Tk, мал. 1), ажыцяÿляeцца «імгненна» без yтваpэння заpoдкаÿ [14, c. 316-346]. У пepшым выпадку пepахoд называецца пepахoдам пepшага poдy, у дpyгiм - дpyгoга poдy [15, c. 271-272]). Пepахoд ад фазы А да фазы В таваpна-гpашoвай гаcпадаpкi з,яÿляeцца пepахoдам ад фізічнага pабcтва да эканамiчнага (наёмнай пpацы), ад pабаÿладальнiцкага ладу да ладу бypжyазнага. Пpы пepахoдзe пepшага poдy ÿ нeтpах pабаÿладальнiцкага ладу ÿзнiкаюць заpoдкi ладу бypжyазнага (гэта вoблаcць, аналагічная па хаpактаpy вoблаcцi g-d-k-f-q на мал. 1). Гэты пepахoдны cтан у эканамiчнай гicтopыi атpымаÿ назву феадальнага ладу. Пepахoд ад феадальнага да бypжyазнага ладу (вoблаcць, аналагічная вoблаcцi «q-f-k-m-w» на мал. 1), калі pаcпадаюцца астаткі pабаÿладальнiцкага ладу пpы панаванні ладу бypжyазнага, cпeцыяльнай назвы не атpымаÿ. Магчымы такcама пepахoд ад pабаÿладальнiцкага ладу да ладу бypжyазнага без yтваpэння заpoдкаÿ бypжyазнага ладу (у нeкатopых кpаiнах так i былo). Пepахoд пepшага poдy ад pабаÿладальнiцкага (пpыгoннiцкага) ладу да cацыялiзмy, калі ÿзнiкаюць заpoдкi cацыялicтычнага ладу ÿ нeтpах pабаÿладальнiцкага ладу, мoжна iдэнтыфiкаваць як «азіяцкі cпocаб вытвopчаcцi», для якoга хаpактэpна дзяpжаÿная ÿлаcнаcць на зямлю (cpoдак пpацы) i абшчыннае зeмлeкаpыcтаннe (фактычна pаcпаpаджэннe зямлёй абшчынай на ÿмoвах натypнага ^эды^, узятага ÿ джяpжавы, натypальнай pэнты). З улікам дэcпатычнага хаpактаpy дзяpжавы азіяцкі cпocаб вытвopчаcцi нeабхoдна pазглядаць не як пepыяд пepахoдy ^амаде^а ад пepшабытнага камунізму да pабаÿладальнiцкага ладу, а як пepахoдны ^pb^ ад pабаÿладальнiцкага ладу да cацыялicтычнага, калі ÿ нeтpах pабаÿладальнiцкага ладу фаpмipyюцца заpoдкi ладу cацыялicтыячнага ÿ ашбе абшчын, выплoчваючых натypальнyю pэнтy за каpыcтаннe (pаcпаpаджэннe) зямлёю. Далейшы пepахoд да cацыялicтычнага ладу, калі pаcпадаюцца аcтаткi pабаÿладальнiцкага ладу, у ricropbii чалавецтва не ажыццявiÿcя. Гэты шлях ^апанавалі наpoднiкi для Раті, але ён быÿ нeабгpyнтавана адвepгнyт бальшавікамі. Пepахoд пepшага абo дpyгoга poдy ад бypжyазнага да cацыялicтычнага ладу яшчэ не ажыццявiÿcя ні ÿ аднoй кpаiнe cвeтy. Спpoба ажьіццявіць пepахoд ад pабаÿладальнiцкага (^ьгонніцкага) ладу да cацыялiзмy на базе наёмнай пpацы ÿ СССР не магла cкoнчыцца нічьім іншьім, як усталяваннем бypжyазнага ладу ÿ яго завepшаннай фopмe (дзяpжаÿная ÿлаcнаcць i cyпoльны pаcпаpадчык ёй у а^бе паpтыi, дакладней паpтыйна-гаcпадаpчага актыву азначае нішто іншае, як вышэйшую фopмy пpыватнай yлаcнаcцi). Так i адбылocя. Цяпepашняя cпpoба Раccii пepайcцi ад завepшанай фopмы бypжyазнага ладу да cвабoднай pыначнай эканoмiкi пpаз yтваpэння мелкай yлаcнаcцi - гэта шлях у cяpэднeвeчча. Катаcтpафiчныя для эканoмiкi вьінікі такoй cпpoбы ÿжo вiдавoчны.
У адpoзнeння ад нeжывoй пpыpoды i жывёльнага cвeтy чалавек - cвядoмая icтoта i мoжа ÿплываць на ciтyацыю (як ^ькільнікі cтаpoй cicтэмы мoгyць пepашкаджаць
з,яÿлeнню нoвых фopм гаcпадаpання, так i ^ькільнікі нoвай cicтэмы мoгyць пpымycoва ÿвecцi нoвыя фopмы гаcпадаpання). Не толькі быццё вызначае cвядoмаcць, але i cвядoмаcць вызначае быццё (быццё i cвядoмаcць знахoдзяцца ÿ зваpoтнай cyвязi). Аналагам ciл пpыцяжэння нeжывoй пpыpoды ÿ эканoмiцы з,яÿляeцца манапалізацьія cpoдкаÿ вытвopчаcцi (пpыватная ÿлаcнаcць на cpoдкi вытвopчаcцi). У нeжывoй пpыpoдзe чаедши cамi па cябe не мoгyць змяніць улаодів^ ім ciлы ^ыцяжэння i адштypхoÿвання. Манапалізацьію i аб’ём cpoдкаÿ вытвopчаcцi чалавек мoжа cвядoма змяніць (паменьшыць,
павялічыць або зуам зшшчыць). Гэта азначае, што фазавыя пераходы у таварна-грашовай гаспадарцы могуць ажыццяуляцца свядома (для гэтага не патрабуецца вызначаны узровень развіцця прадукцыйных сіл), краінам непатрэбна «выспець» для такога пераходу. Адзшае, што патрэбна для гэтага - навукова абгрунтаваная тэорыя пераходу. «Выспяванне» краіны патрэбна пры стыхшным характары развіцця. Неабходна адзначыць, што ступень свядомасщ чалавецтва (узровень грамадскай свядомасщ) пакуль што застаецца нізкай i можна сказаць чалавецтва яшчэ толью пераходзіць ад біялагічнай формы руху матэрьп да свядомай. 1накш кажучы, чалавецтва знаходзiцца па Марксу на этапе сваёй «перадпсторып», а сапраудная псторыя чалавецтва, як свядомай формы руху прыроды, яшчэ не пачыналася. Аб гэтым сведчаць шматлiкiя безвышковыя для працоуных спробы (паустанш, рэвалюцып) устанавщь справядлiвы грамадскi лад. Апошняе ёсць нiшто iншае, як рух, яю апiсваецца добра вядомай у бiялогii матэматычнай мадэллю Вальтэрра-Лоткi, улiчваючай барацьбу папуляцый за iснаванне (у разглядаемым намi выпадку - уладальшкау сродкау вытворчасцi i таваравытворцау-працоуных) [16, с.158].
Вывады:
1. Распрацавана новая канцэпцыя (фазавая тэорыя) таварна-грашовай гаспадарю, згодна з якой таварна-грашовая гаспадарка можа юнаваць у шасцi стацыянарных станах, тры з якiх з’яуляюцца устойлiвымi (фазы), а тры - няустойлiвымi (пераходныя станы).
2. Праведзена щэнтыфшацыя фаз i пераходных станау таварна-грашовай гаспадаркi як эканамiчных укладау (спосабау вытворчасцi).
3. Распрацаваная канцэпцыя дазваляе лапчна звязаць усе вядомыя эканамiчныя уклады таварна-грашовай гаспадаркi i прадказвае iснаванне новых тыпау эканамiчных укладау. Яна дазваляе растлумачыць незразумелыя раней эканамiчныя працэсы, з’яуляецца дальнейшым развiццём фармацыйнай тэорыi развiцця грамадства.
Л1таратура
1. Стюарт Ян. Концепции современной математики /Пер. с англ. - Мн.: Вышэйшая школа, 1980.- 384 с.
2. Глазьев С. //Российский экономический журнал. - 2002. - № 1. - С. 3-7.
3. Нужна новая парадигма развития экономики России //Проблемы теории и практики управления. - 2001 - № 5. - С. 124-127.
4. Фишер И. Покупательная сила денег /Пер. с англ.; Сост. и вступ. статья М.К. Бункина, А.М. Семенов. - М.: Дело, 2001. - 320 с.
5. Самуэльсон П. Экономика /Пер. с англ.: В 2-х т. - М.: НПО «АЛГОН», Машиностроение, 1997. - Т. 1. - 335 с.
6. Словарь современной экономической теории Макмиллана. - М.: ИНФРА-М, 1997. -608 с.
7. Маркс К., Энгельс Ф. Избранные сочинения: В 9-ти т. - М.: Политиздат, 1987. - Т. 7. -811 с.
8. Левин В.Г. Курс теоретической физики: В 2-х т. - М.: Физматгиз, 1962. - Т. 1. - 696 с.
9. Аносов В.Я., Озерова М.И., Фиалков Ю.А. Основы физико-химического анализа. - М.: Наука, 1976. - 504 с.
10. Физическая химия: В 2-х кн. Кн. 1: Строение вещества. Термодинамика: Учебник для вузов /К.С. Краснов, Н.К. Воробьев, И.Н. Годнев и др. - 3-е изд., испр. - М.: Высшая школа, 2001. - 512 с.
11. Физическая энциклопедия /Гл. ред. А.М. Прохоров; Ред. кол. Д.М. Алексеев, А.М. Балдин, А.М. Бонч-Бруевич и др.: В 5-ти т. - М.: Сов. энциклопедия, 1988. - Т. 1.
- 704 с.
12. Маршалл А. Принципы экономической науки /Пер. с англ. - М.: Издательская группа «Прогресс», 1993. - Т. 2. - 312 с.
13. Бартенев С.А. Экономические теории и школы (история и современность). - М.: Изд-во «БЕК», 1996. - 352 с.
14. Русанов А.И. Фазовые равновесия и поверхностные явления. - Л.: Химия, 1967.388 с.
15. Физическая энциклопедия /Гл. ред. А.М. Прохоров; Ред. кол. Д.М. Алексеев, А.М. Балдин, А.М. Бонч-Бруевич и др.: В 5-ти т. - М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.- Т. 5.- 760 с.
16. Амелькин В.В., Садовский А.П. Математические модели и дифференциальные уравнения. - Минск: Вышэйшая школа, 1982. - 271 с.
Пастуту у рэдакцыю 20.05.2002 г.
