Научная статья на тему 'СПОРТ СОҲАСИДАГИ АГЕНТЛИК ФАОЛИЯТИ ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТУРЛАРИ'

СПОРТ СОҲАСИДАГИ АГЕНТЛИК ФАОЛИЯТИ ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТУРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
204
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ / ФУқАРОЛИК ҲУқУқИ / СПОРТ АГЕНТИ / БИЗНЕС / СПОРТ МЕНЕЖЕРИ / ШАРТНОМА / ВОСИТАЧИ / қОНУН

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Етмишбоев М.М.

Ушбу мақолада спорт соҳасидаги агентлар фаолиятининг тушунчаси, хусусиятлари ҳамда фуқаролик-ҳуқуқий жихатдан уни тартибга солиш чоралари ёритилган. Спорт бўйича агент - спортчи номидан ва унинг манфаатлари учун шартнома асосида фаолият кўрсатадиган, тузилган шартномалар шартларига ва спортчининг ҳуқуқларига риоя этилишини кузатиб борадиган шахс ҳисобланади. Спорт сохасидаги агентларнинг муносабатларини фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солишга комплекс илмий ёндашув талаб этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT, DISTINCTIVE FEATURES AND TYPES OF AGENCY ACTIVITIES IN THE FIELD OF SPORTS

This article covers the concept, features of the activities of agents in the field of sports, as well as measures to regulate it from a civil legal nature.A sports agent is a person who acts on behalf of an athlete and in his interests on a contractual basis, monitoring compliance with the terms of concluded contracts and the rights of an athlete. An integrated scientific approach to the civil law regulation of the relations of agents in the sports sphere is required.

Текст научной работы на тему «СПОРТ СОҲАСИДАГИ АГЕНТЛИК ФАОЛИЯТИ ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТУРЛАРИ»

Етмишбоев М.М.

Ички Ишлар Вазирлиги Академияси Узбекистон, Тошкент шахри

СПОРТ СОХДСИДАГИ АГЕНТЛИК ФАОЛИЯТИ ТУШУНЧАСИ, УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТУРЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада спорт сохасидаги агентлар фаолиятининг тушунчаси, хусусиятлари уамда фуцаролик-ууцуций жихатдан уни тартибга солиш чоралари ёритилган. Спорт буйича агент — спортчи номидан ва унинг манфаатлари учун шартнома асосида фаолият курсатадиган, тузилган шартномалар шартларига ва спортчининг ууцуцларига риоя этилишини кузатиб борадиган шахс уисобланади. Спорт сохасидаги агентларнинг муносабатларини фуцаролик-ууцуций тартибга солишга комплекс илмий ёндашув талаб этилади.

Калит сузлар: Жисмоний тарбия ва спорт, фуцаролик ууцуци, спорт агенти, бизнес, спорт менежери, шартнома, воситачи, цонун.

Yetmishboev M.M.

Academy Of The Ministry Of Internal Affairs Republic Uzbekistan, Tashkent

THE CONCEPT, DISTINCTIVE FEATURES AND TYPES OF AGENCY ACTIVITIES IN THE FIELD OF SPORTS

Annotation. This article covers the concept, features of the activities of agents in the field of sports, as well as measures to regulate it from a civil legal nature.A sports agent is a person who acts on behalf of an athlete and in his interests on a contractual basis, monitoring compliance with the terms of concluded contracts and the rights of an athlete. An integrated scientific approach to the civil law regulation of the relations of agents in the sports sphere is required.

Keywords: Physical education and sports, civil law, sports agent, business, sports manager, contract, intermediary, law.

Бугунги кунда жисмоний тарбия ва спортнинг ахамияти юртимизда тобора ортиб бораётгани билан бир каторда унинг хукукий асосларини доимий равишда такомиллаштириб борилишини даврнинг узи курсатиб бермокда. Рим хукуки давридан бизга маълум булган энг кадимги хукукий конструкциялардан бири шартнома хисобланади. Шартнома мулкий муносабатларни (фукаролик-хукукий) хукукий тартибга солишда универсал усул сифатида марказий уринни эгаллайди. Спорт сохасидаги

муносабатлар хам асосан шартномалар билан тартибга солинади. Хусусан, ХХ асрнинг охирги йигирма йиллигида спортнинг тобора такомиллашишида давлатнинг урнини мустахкамлаш тенденцияси юзага келди. Бунга уз навбатида: 1) спорт сохасидаги конун хужжатларини ва норматив-хукукий асосларини кабул килиниши; 2) спортни ривожлантириш ва молиялаштиришда хукумат ва махаллий хокимият органларининг иштироки, жамоатчилик билан алокалари; 3) спортнинг нафакат маданий балки моддий томонлама молиявий ривожи; 4) спорт шартномалари субъектларининг кулами кенгайиши, спорт агенти ва бошкалар сабаб булмокда дейишимиз мумкин.

Спортчининг уз вакили ёрдамида шартнома имзолаши холати илк бор 1925 йилда Америка Кушма штатларида кайд этилган. Иллинойс университетининг Америка футболи, бейсбол, баскетбол каби спорт турларида юкори натижаларни кулга киритаётган истикболли талабаси Г.Ранж укишни тамом килгач узининг "Chicago bears" клуби билан имзолаган дастлабки профессионал шартномасини вакили-агенти ёрдамида имзолаган. Аммо шундан кейин хам бундай холатлар кайд этилган даврда камдан-кам кузатилган. АКШда спорт агентлари уз фаолиятларини 1970 йилларга якин фаоллаштира бошлайди. Шуни хам таъкидлаб утиш керакки, мазкур давр профессионал спортдаги эркин агентлик муносабатлари билан ажралиб туради, чунки спортчиларнинг катта кисми резерв тизими, яъни "кайси клуб хохласа уша клуб олиши мумкин" принципига асосланган тизимга мувофик уз жамоалари олдида шартномавий мажбуриятларга эга булиб, уларда танлов хукуки ва мукобил вариант булмаган. Аслини олганда, спортчилар учун факатгина "таклиф этилаётган нарсага рози булиш ёки мусобакаларда иштирок этишдан воз кечиш" коидаси мавжуд эди. Агент хизматларидан фойдаланиш учун спортчидан мавжуд тизимни енгиб утишга етарлича жасорат талаб этилар эди. 1980 йилларга келиб, спорт мусобакаларига булган кизикишнинг тикланиши натижасида спорт агентларининг фаолияти янада фаоллашди ва у даромадли сохага айланди. Шимолий Американинг хоккей, бейсбол, баскетбол ва америка футболи буйича лигаларида фаолият курсатаётган спортчилар узаро ракобат килишни бошлайди, бой клублар энг зур спортчиларни олишга интила бошлади ва уз-узидан уларнинг маошлари сезиларли даражада уса бошлади. Бундай вазиятда спорт агентларининг уз хизматларини спортчиларга таклиф этишга булган интилишлари хам шунга мувофик равишда ортиб кетди. Албатта, бу жараён хам муаммосиз кечмади. Асосий муаммо куп сонли спорт агентлари орасидаги чекланган спортчилар учун кескин ракобат мухитининг шаклланганида булди.[1]

Шулардан хозирги пайтда спорт сохасида жуда тез ривожланиб келаётган Спорт сохасидаги агентлар фаолиятига назар ташласак, Давлат сиёсати учун мухим саналган спорт сохаси, хусусан спорт сохасида агентлар фаолияти етарлича тартибга солинмаган ва етарлича тадкикот

предметига айланиб улгурмаганлиги бу сохада килиниши лозим булган ишлар куплигини англатади. Агент тушунчасига таърифни куплаб хорижий луFат ва энциклопедияларда топиш мумкин. "Спорт агенти" тушунчаси хакида эса, илмий адабиётларда, норматив-хукукий хужжатларда, ички (локал) хужжатларда, спорт ташкилотларининг регламент нормаларида маълумот (жуда кам) олиш мумкин. Спорт агентлиги профессионал спортда хизмат курсатиши ва бу хизмат эса, айнан фойда олиш учун хак эвазига амалга оширилишини инобатга оладиган булсак, спорт агенти бевосита шартномавий-хукукий фаолиятнинг мустакил субъекти хисобланишига алохида эътибор каратиш лозим булади. Шунингдек, улар фаолиятини шартномаларсиз тасаввур этиб булмайди. Узбекистон Рсепубликасида амалда булган норматив-хукукий хужжатлар тахлил этилганида спорт буйича агент фаолияти билан боFлик нормалар умумий холда курсатилганлиги маълум булди. Хусусан, "Жисмоний тарбия ва спорт туFрисида"ги Узбекистон Республикаси К,онунида спорт буйича агентга таъриф берилган булиб унга кура спорт буйича агент — спортчи номидан ва унинг манфаатлари учун шартнома асосида фаолият курсатадиган, тузилган шартномалар шартларига ва спортчининг хукукларига риоя этилишини кузатиб борадиган шахс хисобланади [2]. Яна бир норматив-хукукий хужжатда, яъни Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 22 май 311-сон карорининг 6-бандида Узбекистон футбол ассоциациясига Халкаро Футбол Ассоциациялари Федерацияси (ФИФА) талабларига мувофик салохияти юкори футболчиларни профессионал даражада тайёрлаш, уларнинг хорижий давлатларнинг нуфузли футбол клубларида профессионал фаолият олиб боришини таъминлаш, шунингдек, футболчиларнинг хукук ва конуний манфаатларини химоя килиш максадида Футбол буйича агентлар (воситачилар) фаолиятини тартибга солиш ва уларни аккредитациядан утказиш тартибини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш вазифаси белгиланган [3]. Спорт буйича агент фаолиятига доир утказилган тахлиллар юкоридаги 2 та нормадан бошка бирор коидалар Узбекистон конун хужжатларида келтирилмаганлигини курсатди. Умуман олганда мавжуд норма хам спорт буйича агентнинг фаолият юритишига асос булиб хисобланади. Бирок, спорт буйича агент фаолиятининг бугунги кундаги спорт муносабатларининг шаклланиши ва ривожланишидаги ахамиятини инобатга олсак, юкоридаги нормаларнинг айрим жихатларини такомиллаштириш зарур булиб хисобланади. Узбекистон Республикасида спорт агентлари фаолиятида агентларнинг спортчилар ва спорт клублари уртасида шартномалар тузишда воситачилик тарзидаги иштироклари мухим ахамият касб этади. Шундай килиб, спорт агенти фаолиятининг катта кисмини спорт сохасида агентлик шартномасини тузиш йулида килинган харакатлар ташкил килади. Аслида, спорт агентининг фаолияти воситачилик фаолият хисобланганлиги ва

унинг сохаси спорт булганлиги учун хам икки тарафламалик хусусиятига эга. Яъни бу масала хам спорт сохаси конунчилиги, хам фукаролик сохаси конунчилиги билан тартибга солинади.

Спорт сохасидаги агентлик фаолиятини турли олимлар ижодларида учратиш мумкин. Шундай килиб, С.В.Николюдин агентлик шартномасини "фукаролик-хукукий битимнинг барча белгиларига эга булган воситачилик шартномаси" деб тушунади, унга кура "бир томон (агент) бошка томон (принципиал) номидан маълум хак эвазига тадбиркорлик (тижорат) максадларида юридик ва бошка харакатларни амалга ошириш мажбуриятини олади. Аксинча, М.З.Пак агентлик шартномаси мижоз ва учинчи шахс уртасидаги хукукий муносабатларни ривожлантиришга каратилган воситачилик харакатларининг агент томонидан мижоз манфаатларини кузлаб амалга оширилиши билан боFлик деб хисоблайди. М.И.Брачинский эса эътиборни бундай харакатларнинг тизимлилиги ва агентлик шартномасини битта бизнес битими учун ишлатиш мумкин эмаслигига каратади.

Спортдаги агентлар фаолияти учун бу ёндашувлар факат энг минимал тарзда кулланилиши аник. Цивилистларнинг агентлик хизматларининг факат тадбиркорлик муносабатларига йуналтирилганлиги хакидаги фикри махаллий профессионал спортда уз ифодасини топмайди. Спорт клублари ва профессионал спортни бошкариш билан шуFулланадиган бошка ташкилотларга нисбатан агент уз хизматларини курсатиш хукукига эга ва шу нуктаи назардан уларнинг фойда (даромад) олишига каратилганлиги окланади. Аксинча, миллий мехнат конунчилигига мувофик спортчилар мурожаатида агентлар фаолиятини амалга ошириш мижознинг тадбиркорлик максадларига каратилган фаолият сифатида куриб чикиш мумкин эмас. Мижознинг спорт тизимининг тегишли вакили билан хукукий муносабатлари спорт сохасидаги агентлар фаолияти субъектида ягона эмас. Спорт агенти уйинчиларни трансфер килишнинг энг яхши вариантларини танлаши, консультация килиши, тавсиялар бериши, меъёрий-хукукий хужжатлар билан аник такикланмаган бошка харакатларни амалга ошириши мумкин. Спорт федерациялари томонидан агентлар фаолиятини корпоратив (махаллий) тартибга солишда агент хам мижоз номидан бажаришга хакли булган харакатларнинг тулик руйхати мавжуд эмаслиги бежиз эмас. Шунингдек, агентлик хизматларини битта мижозга тизимли курсатиш концепцияси спорт мухитида изчил эмас. Спорт агенти спорт сохасининг тегишли вакили учун бир марталик шартнома тузиши (масалан, уйинчини бир клубдан бошкасига утказиш) ва кейинчалик унинг профессионал фаолиятини хукукий куллаб-кувватлашда иштирок этмаслиги мумкин. Бу факатгина томонлар тузган агентлик шартномасининг шартларига боFлик. [4] К,онунчилик даражасида хам, корпоратив даражада хам бугунги кунда бундай чеклов урнатилмаган.

Шундай килиб, спортдаги агентлик фаолиятининг фукаролик -хукукий табиати хозирги вактда спорт агенти фаолиятида мижозлар ва бошка манфаатдор шахслар билан муносабатларни урнатишининг деярли барча боскичларида юзага келадиган бир катор профессионал муаммоларни етарли даражада хал кила олмайди. Замонавий профессионал спортда агентлик шартномасининг факат фукаролик-хукукий тузилмаларидан фойдаланиши энди етарли эмас, бу агентлар фаолиятининг асосий масалаларини батафсилрок тартибга солиш зарурлигини курсатади.

Шуни таъкидлаш керакки, корпоратив ва конун хужжатлари билан бевосита таъкикланмаган агентлик хизматларининг мумкин булган турларини тахлил килиш асосида, биз спортдаги агентлар фаолиятининг таърифини шакллантиришимиз мумкин. Бу фаолият спорт тизимининг субъектларига шартнома ва шартномадан ташкари асосда курсатиладиган ва асосан ихтисослашган субъектлар уртасидаги муносабатларни расмийлаштиришга каратилган воситачилик хизматлари туплами шаклида профессионал асосда амалга ошириладиган харакатлар мажмуи сифатида тушунилиши керак.

Спорт агенти биринчи уринда спортчининг манфаатларини кузлаб, унинг учун бир каторн хизматлар мажмуини амалга оширувчи вакилдир. Спорт сохасидаги агентлар фаолиятини жисмоний шахслар хам, юридик шахслар хам агент сифатида фаолият юритиши мумкин булиб, бу ерда вакиллар фаолият курсатувчи спорт тури хал килувчи ахамиятга эга. Шундай холатлар хам мавжудки, бунда профессионал спорт агенти бирданига бир нечта спорт турини камраб олади. Масалан, АКШ да бир шахсдан хоккейда, бейсболда, америка футболида агентлик хизматлари таклифини олиш мумкин. Спорт агенти тушунчасини унинг фаолиятидан келиб чиккан холда таърифлаш мумкин.

Спорт агентининг асосий фаолият турларига куйидагилар киради: -шартномалар тузишда мижозларга хукукий кумак бериш; -мижознинг бир жисмоний тарбия ва спорт ташкилоти (спорт клуби) дан бошкасига утиши (трансфери)да музокаралар олиб бориш.

Спорт агентларининг кушимча фаолият турлари орасидан куйидагиларни ажратиб курсатиш мумкин:

-мижозлар даромад ва харажатларининг молиявий бошкаруви;

-мижозлар фаолиятиниг соликка оид режалаштирилиши;

-зиддиятли вазиятларни хал килиш;

-машFулот ва мусобакавий фаолиятни ташкил килиш;

-суFурталаш;

-кимматли когозларни бошкариш; -хайрия акцияларида иштирок этиш;

-пресс-конференцияларни ташкил килиш, ОАВ билан алокада булиш ва бошка фаолият турлари. Спорт агентининг мижозлари сифатида

спортчилар, мураббийлар, жисмоний тарбия ва спорт ташкилотлари (спорт клублари) намоён булиши мумкин.

Бундан ташкари, агент спортчига кушимча хизматлар курсатади-бу чикишлар (суз маърузалар, семинарлар, мастер-класслар, шоудастурларда иштирок хакида бормокда) ва рекламадан тортиб, спортчининг карераси давомида ва у якунлангандан сунг маслахатлар беришгача булганларни камраб олади. Назарда тутилган барча холатларда спорт агенти спортчининг вакили, яъни "спортчи томонидан унинг номидан харакат килишга ваколат берилган шахс" сифатида эътироф этилади.

Спорт агентининг энг мухим бурчи бу агент вакили булган шахснинг хукуклари ва конуний манфаатларини виждонан химоя килишдир. Бу шуни англатадики, агент хар кандай холатда хам уз макомини суистеъмол кила олмайди ва шу билан унга ишонган спортчининг мавкеини хавф остига куя олмайди, аксинча, спортчи ютукларга эришиши учун енг макбул ва фойдали шартномаларга харакат килиши керак.

Спорт сохасидаги агентлар фаолиятини фукаролик-хукукий жихатдан воситачилик шартномасига боFласак, Узбекистон Республикаси фукаролик кодексининг 48-боб 832-моддасида Воситачилик шартномасига таъриф бериб утилган, унга кура Воситачилик шартномаси буйича бир тараф (воситачи) иккинчи тарафнинг (комитент) топришоти буйича уз номидан, бирок комитент хисобидан бир ёки бир неча битимни хак эвазига тузиш мажбуриятини олади. Воситачилик шартномаси ёзма равишда тузилиши шарт[5].

Бошка давлатларнинг Спорт сохасидаги агентлар фаолиятига назар ташлайдиган булсак, бир катор хорижий давлатларнинг конунларида "спорт агенти" тушунчасининг куйидагича таърифларни учратиш мумкин:

Россия Федерацияси Жисмоний тарбия ва спорт конунида Спорт агенти- бу спортчилар ва мураббийларни профессионал спорт клубига ишга жойлаштиришга кумаклашиш буйича юридик ва бошка харакатлар оркали фаолиятни амалга оширувчи жисмоний ёки юридик шахс;

Беларусь Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт конунида Спорт агенти - бу якка тартибдаги тадбиркор сифатида руйхатдан утган ва профессионал спорт субъекти билан тузилган фукаролик-хукукий шартномалар асосида амалга ошириладиган жисмоний шахс;

Тожикистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт конунида Спорт агенти бу жисмоний ёки юридик шахс; спортчилар ёки мураббийларни профессионал спорт клубига ишга жойлаштиришга кумаклашиш буйича конуний ва бошка харакатлар оркали фаолиятни амалга оширишувст шахс;

Куриб турганимиздек, хорижий давлатларнинг конунларида хам спорт агентлари тушунчаси хукук сохаси, айнан фукаролик-хукуки билан боFликлигини учратишимиз мумкин.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, спорт агенти спортчи уз эътиборини туликлигича машFулотлар жараёни хамда мусобакаларга каратишига шароит яратадиган продюсер, топ-менежер, шахсий администратор ва тижорат директори функцияларини амалга оширади. Замонавий спортда жисмоний юкламалар ва ракобат даражаси шу кадар юкорики, профессионал спортчи кундалик ва ташкилий муаммоларга чалFишга шунчаки имконият топа олмайди. Унинг урнига бундай ишларни спортчи томонидан ваколат берилган шахслар амалга оширади. Агентнинг вазифаси - спортчига у ёки бу спорт турининг бизнес сифатидаги барча хусусиятларини хисобга олган холда самарали карорлар кабул килишига ёрдам беришдир. Агентнинг асосий вазифаларидан бири спортчи фаолиятининг усиши ва молиявий фаровонлигини таъминлашдир. Буни бажариш эса мушкул вазифа хисобланади, чунки агент спортчи ва икки иш берувчи уртасидаги воситачиликни амалга оширади. Булардан ташкари, агент уз спортчиси учун тарбиячилик вазифасини бажариши хам керак булади. Гап шундаки, купгина замонавий спортчиларда шахснинг мотивацион сохаси ва фаолиятини иродавий тартибга солиш кобилияти етарли даражада ривожланмаган. Бу, купинча, муносиб шартномани имзолагандан сунг баъзи ёш спортчилар интилишини тухтатади ва захирада утиришга рози булади. Шунинг учун агент машFулотларда факат хакикий мехнат унга спортнинг юкори чуккиларига эришишига ёрдам беришини, мураббий айтганидан бироз купрок ишлаш кераклигини, кичик нарсадан бошлашнинг ёмон жихати йуклигини, чунки бу ишга туFри муносабатда булиши кези келиб, катта нарсага айланишини спортчи онгига доимий равишда сингдириши керак.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. "Узбекистон Республикаси жисмоний тарбия ва спорт туFрисида"ги конуни. Т. 2015

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карори. 2017 йил 3 июн.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Туризм ва спорт вазирлиги фаолиятини ташкил этиш туFрисида"ги карори. 2021 йил 6 апрель.

4. Узбекистонда жисмоний тарбия ва спортнинг хукукий асослари./Ш.Б. Джумакулов. Укув кулланма.- Т.2021.

5. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. - Т.2021.

6. Халкаро спорт хукуки асослари. / Г.Р. Асатова, А.Х.Хаётов, Б.А. Нариманов. Укув кулланма.- Т.: 2018.

7. http://www.gov.uz

8. http://www.lex.uz

9. http://www.olimpic.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.