CC BY
0UO'T 633.575.56
SOYANING 0GLYCINEHISPIDA L) SELEKSIYA KO'CHATZORIDA NAV VA TIZMALARNING FENALOGIK KUZATUV NATIJALARI I1Idrisov Xusanjon Abdujabborovich, 2Yigitaliyev Obloyor Donyorjon o'g'li, 3Ikromov
Ozodbek Davronjon o'g'li.
1dosent, q.x.f.f.d (PhD) Agrar qo'shma fakulteti Far'gona davlat universiteti, 2Seleksiya va urug'chilik mutaxassisligi 2-bosqich magistranti, 3Seleksiya va urug'chilik mutaxassisligi 1-bosqich magistranti, Agronomiya va Ekologiya fakulteti, Kuban davlat agrar universiteti.
Email: 1idrisovh256@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10935939
Annotatsiya. Ushbu maqolada soyaning nav tanlov ko'chatzoridagi o'rganilgan nav namunalari morfologik vafenalogik ko'rsatkichlari bilan nazorat naviga nisbatan yaxshi bo'lib, o'suv davri bo'yicha nazoratga nisbatan tanlab olgan nav namunalar hosildorligi jixatan yuqori bo'lganligi bayon etilgan.
Kalit so'zlar: Soya, seleksiya, populyatsiya, changlanish, tuproq, hosil, oqsil, aminokislotalar, moy.
Аннотация. В данной статье констатируется, что морфологические и фенологические характеристики изучаемых сортообразцов в селекционном питомнике сои лучше, чем у контрольного сорта, а урожайность отобранных сортообразцов значительно выше, чем у контрольного сорта в течение вегетационный период завершен.
Ключевые слова: соя, селекция, популяция, опыление, почва, урожайность, белок, аминокислоты, масло.Abstract. In this article, it is stated that the morphological and phenological characteristics of the studied variety samples in the soybean variety selection nursery are better than the control variety, and the yield of the selected variety samples is significantly higher than the control variety during the growing season done.
Keywords: soybean, selection, population, pollination, soil, yield, protein, amino acids,
oil.
Kirish. Respublikamizning sug'oriladigan maydonlarida soyaning eng yaxshi navlarni yaratishda doning tarkibi va uning sifat ko'rsatkichlari tashqi muxit va agratexnik tadbirlari doning sifati ga kuchli tasir qiladi Nav tuproq iqlim sharoiti don xosildorligini o'rganishda muxim axamiyatga ega. Soyachilikda don hosildorligi va don sifatini oshirishda yuqori mahsuldor navlardan foydalanish lozim. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 martida "2017-2021 yillarda respublikada soya ekini ekishni va soya doni yetishtirishni ko'paytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-2832-sonli qarori, 2017 yilning 24 iyuldagi PQ-3144-sonli ushbu qarorga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risidagi qarorida respublikada moyli ekinlar yetishtirishni ko'paytirish, yog'-moy korxonalarida noan'anaviy mahalliy yog'-moy mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish hisobiga ichki iste'mol bozorini to'ldirish, mahalliy soya navlarini seleksiyasi, urug'chiligini yo'lga qo'yish vazifalari qat'iy belgilab berildi. Qarorga ko'ra mamlakatimizda soya yetishtirishni ko'paytirish maqsadida 2017-2021 yillarda soya ekini maydonlarini bosqichma-bosqich oshirib borish ko'zda tutilgan[1].
Yevropada Avstriya-Vengriyada yaratilgan soyaning erta pishar navi ekish sifati bilan samarali bo'ldi. Shunday qilib, Bukovinada bir tup o'simlikda o'rtacha 188 ta don yetishtirildi. Tahlil natijalari original (turli) urug'larda protein va yog' miqdori oshdi va somoni qoramol
boqish uchun foydalanish mumkin ekanligini ko'rsatadi[2].
Voronej DAUda 1995 1997 yillarda olib borilgan tarjibalarning natijasi bo'yicha soyaning eng maqbul ekish muddati 20 aprel va eng past natija bergan muddat may oyining oxiri 25 may deb belgilangan [3].
Tadqiqotning maqsadi. Asosiy va takroriy ekinga moslashgan serhosil, don tarkibi oqsil va moy moddalariga boy, doni to'kilmaydigan, kasallik va zararkunandalarga chidamli tezpishar soya va moshning yangi navlarini yaratish
Tadqiqot vazifasi. nav sinash ko'chatzorida barcha xo'jalik ko'rsatkichlari yuqori istiqbolli, serhosil, oqsil va moyga boy, kasalliklarga chidamli nav namunalar nazorat bilan taqqoslanib o'rganiladi
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida nav tizmalarida ekish ishlari Toshkent viloyati uchun optimal muddat aprel oyning uchinchi o'n kunligidan may oyining 1 o'n kunligigacha ekildi. Tadqiqot davomida nav va tizmalarini rivojlanish fazalari beshta fazalarga bo'lib o'rganildi Nav va tizmalarida urug'ning optimal muddada tez va to'liq unib chiqishi, gulashi, shonalashi, dukkaklashi va pishishi o'rganildi. Seleksiya ko'chatzoridan ajratib olingan nav namunalari morfologik va biologik ko'rsatkichlari bilan andoza "O'zbek-2" navi nisbatan eng yaxshi ko'rsatkichlari o'rganildi "O'zbek2" navi gullashi 56, 64 kungacha, dukkaklash fazasi 75, 90 kungacha, pishishi 125, 135 kungachcha davom etdi. Nav namunalarini gulashi, shonalashi, dukkaklashi va pishishi bilan yuqori bo'lganligi bilan ajralib turdi. Tajribalardan olingan natijalar 1-jadvalda keltirilgan. Ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, 6806, Yugaslavakiya, 514501, AQSH 9607, Maldaviya 6467, AQSH K-63, AQSH I-530536, Avstralya 9256, AQSH 6466, O'zbekiston 9094, AQSH 2600, Shimoliy Xitoy 7559, AQSH 64644, Qozoqiston nav namunalari shonalashi va gullashi, nazoratga nisbatan 15 20 kun oldin gullashi boshlangani aniqlandi. Tanlab olingan o'simliklarning dukkaklanish fazasi bo'yicha K 24 AQSH, 521857 AQSH, 9159 AQSH 3926 Pomir o'lka, 4896 AQSh nav namunalari andoza naviga nisbatan 2026 kun oldin dukaklanish boshlangani aniqlandi . 1-jadval
Soyaning seleksiya ko'chatzorida nav va tizmalarinining fenalogik kuzatuv
nati alari
Katolog raqami va kelib chiqishi To'liq unib Gulashgacha ( Dukkaklashgacha Pishishgacha
№ chiqish (kun) kun) (kun) (kun)
O'zbek2 10 12 35 45 64 75
1 6806 Yugaslaviya 7 -10 22-27 45-57 95-110
2 514501AQSH 7-10 23-26 50 55 120
3 9607 Maldaviya 7 -10 23 25 60-80 95-110
4 6467 AQSH 7 -10 23-25 60 75 95-110
5 K 63 AQSH 7 -10 2730 45 60 110 125
6 I-530536 Avstralya 7 -10 23-27 65 70 115 120
7 9206 AQSH 7 -10 27-30 45 55 120 125
8 6466 O'zbekiston 7 -10 23-25 38 48 110120
9 9094 AQSH 7 -10 25-28 4055 110 125
10 2600 Shimoliy Xitoy 7 -10 21-23 35 55 90 110
11 7559 AQSH 7 -10 28-32 3545 100 110
12 K 24 AQSH 7 -10 28 45 45 55 95 105
13 521857 AQSH 7 -10 32 45 3763 110 115
14 9159AQSH 7 -10 34 48 47 56 105 115
15 3926 Pomir 7 -10 32 47 43 57 100 110
Pishish jariyonida andoza naviga nisbatan o'rganildi 6807 Yugoslaviya, 514501AQSh, 9607 Maldaviya, 6467 AQSh, K 63 AQSh, I 530536 Avstralya, 9256 AQSh, 6466 O'zbekiston, 9094 AQSh, 2600 Shimoliy Xitoy, 7559 AQSH, pishish jarayonida andoza naviga nisbatan 1520 kun oldin pishib yetildi.
Xulosa. Yuqorida keltirilgan natijalar asosida tanlab olingan dukkakli ekin soyaning boshlang'ish manbalari kelgusida nazorat jarayonining keyingi bosqichlarida o'rganish va ular asosida yangi navlar yaratishda foydalanish belgilab olindi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 14 martida "2017-2021 yillarda respublikada soya ekini ekishni va soya doni yetishtirishni ko'paytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-2832-sonli qarori.
2. Katyuk, A.I. Osenka adaptivnosti sortov soi raznix agroekotipov / A.I. Katyuk, V.V. Zubko // Izvestiya Samarskogo NS RAN. 2014.- T. 16.-№ 5(3).- 1140-1142-str.
3. Atabayeva.X.N, Israilov.I.A. Umarova.N Soya morfologiya, biologiya, etishtirish texnalogiyasi 2011,11 -bet
4. B,A, "Metodika polevogo opita", Izd-vo «Kolos» Moskva 1985g
5. Dala tajribalarini o'tkazish uslublari.Toshkent.2007 y.
6. Idrisov, X. A., Atabayeva, X. N. (2022, may). Loviya va mosh ekinlarining umumiy ahamiyati va biologik xususiyatlarini tahliliy o'rganish. In international conferences on learning and teaching (vol. 1, no. 8, pp. 644-651).
7. Xalima, A., Xusanjon, I., & Abdulvosid, S. (2022). O'tloqi-botqoq tuproqlar sharoitida mosh (Phaseo1is aireis piper) ning o 'sishi, rivojlanishi va don hosildorligi. Research and education, 1(2), 373-381.
8. Xusanjon, I., & Abduxolik, K. (2022). Moshning yangi navlarini yaratishda seleksiya ko'chatzorida o'tkazilgan tadqiqotlar. Research and education, 1(4), 50-56.
9. Abdujabborovich, I. X., Ozodbek, A., Nodirbek, X., & Abrorbek, a. (2022). Sug 'oriladigan maydonlarda mosh (Phaseolus aureus Piper) navlarining simbiotik faoliyatiga ekish muddati va me'yorining ta'sirini o'rganish. Science and innovation, 1(1), 615-624.
10. Abdujabborovich, I. X., o'gli, u. X. I., qizi, a. D. A., qizi, y. M. N., & ogli, m. A. A. (2022). Tipik bo'z tuproqlar sharoitida mosh (Phaseolus aireus Piper) navlarini tadqiq etish. Science and innovation, 1(d2), 160-165.
