CC BY
0SOVET DÖVRÜND9 §9KiDa T9HSILiN iNKi§AFI
AYGÜL X9LILOVA
AMEA §aki Regional Elmi Markazi "Tarix, arxeologiya va epiqrafika" §öbasinin ki9ik elmi i^§isi
Xülasa. Mdqalddd sovet dövründa §akida tahsilin inkiqaf istiqamdtldri araqdirilir. Malum olur ki, 20-ci illarda Sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra Nuxada tahsilin inkiqafinin vacibliyi masalasi xüsusila diqqat markazinda olmuqdur. Lakin burada maqsad ahalinin, haqiqatan, savadlanmasi yox, sovet ideologiyasinin daha rahat va kütlavi qakilda hayata kegirilmasi olmuqdur. Hamginin kütlavi savadlanmaq adi altinda xalqin milli va dini dayarlarina qarqi da gizlinda mübariza aparilirdi. Bu da haqli olaraq ahalinin arasinda naraziliqlara, etirazlara va aksina tahsildan yayinma hallarina sabab olurdu. 60-ci illardan baqalayaraq isa H.dliyevin saylari naticasinda Azarbaycanda va §akida tahsil sözün haqiqi manasinda dirgalmaya baqlamiqdir.
Agar sözlw. Nuxa, §aki, tahsil, sovet dövrü, H. dliyev.
DEVELOPMENT OF EDUCATION IN SHAKI DURING THE
SOVIET PERIOD
AYGUL KHALILOVA ANAS Sheki Regional Scientific Center Department of "History, Archeology and Epigraphy" junior scientific researcher
Summary. The article examines the development directions of education in Shaki during the Soviet period. It turns out that after the establishment of the Soviet power in Nukha in the 20s, the issue of the importance of the development of education was in the center of attention. However, the goal here was not to actually educate the population, but to implement the Soviet ideology in a more convenient and mass manner. Also, under the name of mass education, there was a secret struggle against the national and religious values of the people. This rightfully caused dissatisfaction, protests and, on the contrary, cases of evasion of education among the population. Starting from the 60s, as a result of the efforts of H. Aliyev, education in Azerbaijan and Sheki began to revive in the true sense of the word.
Key words: Nukha, Shaki, education, Soviet period, H. Aliyev.
РАЗВИТИЕ ОБРАЗОВАНИЯ В ШЕКИ В СОВЕТСКИЙ ПЕРИОД
АЙГУЛЬ ХАЛИЛОВА
Шекинский Региональный Центр Науки НАНА отдел «Истории, археологии и эпиграфики». младший научный сотрудник
Резюме. В статье рассматриваются направления развития образования в Шеки в советский период. Оказывается, после установления в Нухе советской власти в 20-е годы вопрос о важности развития образования оказался в центре внимания. Однако целью здесь было не собственно просвещение населения, а более удобное и массовое внедрение советской идеологии. Также под именем массового образования шла тайная борьба против национальных и религиозных ценностей народа. Это справедливо вызывало недовольство, протесты и, наоборот, случаи уклонения от образования среди населения. Начиная с 60-х
годов, благодаря усилиям Г.Алиева, образование в Азербайджане и Шеки начало возрождаться в истинном смысле этого слова.
Ключевые слова: Нуха, Шеки, образование, советский период, Г. Алиев.
1920-ci ilda XI Qirmizi Ordunun Azarbaycani i§gal etmasila Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin varligina son qoyuldu. Hakimiyyati ala ke9iran bol§eviklar "bu hokümat kandlilarin hokümatidir" §üari altinda ilk olaraq zahmatke§ kütlalari yanlarina 9akmakla ozlarina siyasi va ideoloji dayaq yaratmaga ba§layirlar. Yeni yaranan hakimiyyat orqanlari arasinda Xalq Maarif Komissarligina ahalinin savadlanmasi yonünda bir sira tap§iriqlar verildi. 9lbatta, burada asas maqsad ahalinin, xüsusila ganc naslin bol§evik tabligati istiqamatinda savadlanmasi idi. Yeni qurulan sovet camiyyatinda tahsil, elm, adabiyyat, incasanat birba§a dovlatin nazaratina ke9di. Yani tahsilin, incasanatin va adabiyyatin inki§afinda asas maqsad sovet ideologiyasinin hayata ke9irilmasi idi.
Azarbaycanin har yerinda oldugu kimi Nuxa qazasinda da dovlatin nazarati altinda savadlanma va madani-maarif i§lari geni§ vüsat almi§di. "Azarbaycan SSR ahalisi i9arisinda savadsizligin lagvi haqda" (1924-cü il 18 mart), "Radd olsun savadsizliq" camiyyatinin tasis edilmasi haqqinda (1924-cü il 18 iyul), pulsuz ümumi ibtidai tahsila ke9irilmasi haqda (1927-ci il noyabr), "Ümumi icbari ibtidai tahsil haqqinda" qararlarin (1930-cu il 25 iyul) verilmasi tahsilda kütlaviliyin tamin edilmasini süratlandirdi. Qeyd edilanlari nazara alaraq icbari tahsilin tatbiqini sovet tahsilinin an boyük uguru kimi qiymatlandirmak olar. Digar mühüm maqamlardan biri tahsilda ilk illarda "türk dili" anlayi§ina xüsusi yana§manin sargilanmasi idi.
Sovet hakimiyyatinin 20-30-cu illarinda asasi Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati dovründa qoyulan "tahsilda türk dilinin icbariliyi prinsipi" davam etdirildi. AXC hokum atinin 1918-ci il 28 avqust tarixli qararinda góstarilmi§dir ki, bütün ibtidai tadris müassisalarinda tahsil §agirdlarin oz ana dilinda aparilmali va dóvlat dili türk dilinin tadrisi icbari suratda hayata ke9irilmalidir. Yeni qurulan §ura hokum atinin Xalq Maarif Komissarliginin 1920-ci il 29 avqust tarixli dekretina asasan rasmi dil rus va türk dillari oldugundan tahsilda bu dillarin tadrisi macburi idi. [1, 79]
Qeyd edilan müsbat maqamlarla yana§i tahsil sisteminda, sovet tahsilin ahali i9arisinda yayilmasinda, nazari va praktiki addimlarda yetarinca qüsur va 9ati§mazliqlar da movcud idi.
XX asrin 20-ci illarinda bol§evik ideologiyasina xidmat edan proletkult9uluq va vulqar sosializm nazariyyalari siyasi-ideoloji mübariza ila yana§i tahsil sahasinda da ozünü gostarmaya ba§ladi. ilk olaraq dovlat maktablarinda dini talimlar qadagan edildi, dini vazifali §axslar oz vazifalarindan uzaqla§dirildilar [12, 220]. Ham9inin "ali müsalman silki" maqsadli §akilda maktablardan uzaqla§dirilir, nüfuzlu, imkanli §axslara "kulak" adi qoyulur, onlarin mülklari dovlat tarafindan müsadira edilirdi.
Mahz bela macburi "müsadiralar" naticasinda Nuxada maktab §abakasi az zamanda xeyli daracada geni§landirildi. 1920-ci ilda Nuxada iki seminariya (oglan va qiz), Pedaqoji maktab faaliyyata ba§lami§, 1923-cü ilda Sanaye va Tibb Texnikumlari a9ilmi§di [15, 128]. 1920-ci ilin dekabrinda Nariman Narimanov Nuxaya galarak müallimlarla gorü^mü^dür. §aki Qaza icraiyya Komitasinin birba§a gostari§i ila (8 fevral 1923-cü il) 1923-cü ildan §akida olan bütün xüsusi maktablarin faaliyyati qadagan edilir. Bununla da hamin dovrda §akinin Goynük, Cafarabad, Varta§en, Qutqa§en, Nic nahiyyalarinda olan fardi maktablarin faaliyyatina xitam verilmi§dir.Takca 1930-cu ila qadar Nuxada 100-dan artiq §axsi mülk müsadira edilarak tahsil va digar müassisalara 9evrilmi§dir. Masalan, Nuxada Mammad Dada§ovun mülkü Tacrüba maktabi kimi, Haci Mammad Sadiq 9liyevin mülkü Oglan seminariyasina, Fatma xanim Haci aga qizinin evi 5 sayli maktab kimi, Nasir Mahmudovun mülkü rus maktabi kimi istifada olunmu§dur [3, 3]. Hatta 1931-ci ilda §akixanovlara maxsus mülkün hacz edilmasi barada §ahar §urasina müraciat da edilir.
Aparilan sinfi mübariza tadbirlari naticasinda imkanli §axslarin ovladlari müxtalif bahanalarla tahsildan uzaqla§dirilir, onlarin avazina yoxsul va fahla balalari tahsila calb edilirdi [18, 72]. 1922-ci ilda §akida ali maktablar ü9ün talaba hazirlayan fahla fakültalari, 1923-cü ilda isa tibb kadrlari hazirlayan fakültalar faaliyyata ba§lami§dir [14, 58].
1929-cu ilda artiq Nuxada madani hücum ba§lami§, bir 9ox kurslar faaliyyat göstarirdi. Nuxada savadsizligi lavgedici kurslarin ta§kili ü9ün savadsizligi lavg edacak §axslarin ehtiyacini ödayacak qadar tadris lavazimatlari ila tachiz olunmasi barada Okruk Maarif §öbasindan rica olunurdu [4, 211]. Ham9inin rayon arazisinda yerla§an bütün qiraatxanalarin da zaruri lavazimatla tamin edilmasi masalasi müzakira edilmi§dir. Ham9inin protokolun mazmunundan oxuyuruq ki, "kandlarda maktaba calb olunan oglan va qizlarin maktaba müntazam davam etmalari tamin olunsun. Mövhumatla mübariza lazim bilinsin. Müallimlara mövhumatla mübarizada aktiv olmaq tap§irilsin. Müallim olmayan kandlar ü9ün kadr hazirlamaqdan ötrü bir ayliq hazirliq kursu a9ilsin".
Nuxa rayon va §ahar icraiyya komitasinin 28 fevral, 1 avqust 1930-cu il tarixli pleniumunun 3 sayli Protokolunda isa "müallimlarin icazasiz maktabi buraxaraq ba§qa i§larla ma§gul olmasinin yolverilmazliyi, sahibsiz va yoxsul u§aqlarin maktaba calb edilmasi, müallimlarin maa§inin vaxtli-vaxtinda verilmasinin tamin olunmasina qarar verilmi§dir". Ham9inin qararin 2-ci maddasinda qarara alinir ki, "Okruk Maarif §öbasindan xahi§ edilsin ki, radiolarin tamir edilmasi ü9ün sarancam versin" [4, 12-19]. 1930-cu illarda Nuxa rayon icraiyya Komitasinin bütün kand §ura sadrlarina göndardiyi yazi§malarinda qeyd olunur ki, "yerlarda yaz akin kompaniyasini ke9irmak münasibatila Nuxa §ura firqa maktabinin son qrupunun talabalari göndarilir. icraiyya Komitasi talabalarin kömayindan geni§ istifada etmayi kand §uralarina tap§irir" [5, 5].
Qaradagli va Babaratma kand sovetlarinin 28 yanvar 1929-cu il tarixli ümumi iclaslarinin 2 sayli protokolunda iclas qarara alir ki, "bütün §ura üzvlari savadsizligin lavgi i§inda ciddidir. §urada 9ali§araq ba§qa kandlilari da kursa calb etsinlar" [7, 3].
Nuxa icraiyya Komitasinin 31 mart 1932-ci il 7 sayli protokolunda komitanin nümayandasi öli Cabbar qeyd edir ki, Babaratma va Qaradagli kandlarindan farqli olaraq Qudula kandinda maarif bölmasi daha faaldir" [5, 40].
Nuxa Qaza Xalq Maarif §öbasinin Nuxa §ahar §urasina göndardiyi 8.06.1931-ci il tarixli sanadinda qeyd edilir ki, "maktablarin tamiri ila alaqadar Maarif §öbasi 5055 manat borclanmi§dir. §ahar §urasindan hamin borcun in§aat pulu hesabina ödanilmasi ü9ün icaza istanilir".
16 mart 1931-ci il Nuxa qazasi Daira icraiyya Komitasinin salahiyyat va vazifalari haqqinda nizamnamasinda qeyd edilir ki, "türlü-türlü metodik birla§malar yaradilmali, xüsusi fann kabinalari ta§kil edilmali, maarif i§9ilari ixtisasartirma kurslarina göndarilmalidirlar".
Hamin dövrda Nuxa §ahar §urasinin iclaslarinda fabrik-zavod maktablarina daha 9ox qiz u§aqlarini calb etmayin vacibliyi vurgulanir va maktablarda gedan politexnizatsiya i§larina qizlarin da calb edilmasinin vacibliyi qeyd olunurdu.
ARDA §aki filialinin arxivinda arxiv sanadlari ila apardigimiz ara§dirmalardan malum olur ki, 1931-ci ilda Nuxa §ahar §urasina edilan müraciatda qeyd olunur ki, "Nuxa §ahar Oxud kand 9o9uk bag9asinin remont ü9ün tartib olunmu§ smetasi tasdiq olunsun" [3, 480]. Ham9inin hamin sanadin 489-cu sahifasinda qeyd olunur ki, "Nuxa §ahar Ki§ kandinda ahalinin ma§guliyyati ü9ün qiraatxananin ta§kilina va otaq ayrilmasi ü9ün kand §urasinin alinda olan vergidan 300 manat ayrilmasina icaza verilsin" [3, 489].
Ham9inin 11 noyabr 1931-ci ilda Nuxa icraiyya Maarif §öbasi va Nuxa M.K.i arasinda baglanmi§ Mü§tarak müqavilaya asasan:
- 10 sinifdan artiq olan maktab kulyerlarinin maa§larinin artirilmasi;
- Kurs müallimlarinin maa§larinin 65 manatdan verilmasi;
- 5-10 illik staji olan müallimlara mükafat verilmasi;
- Müallimlari va texniki i§9ilari kurortlara göndarmak ü9ün lazimi yollarin axtarilmasi.
Görülan bütün tadbirlara baxmayaraq hamin dövrda maktabya§li u§aqlarin hamisini tahsila calb
etmak da mümkün olmami§dir. Bununla bagli Azarbaycan Kommunist Partiyasinin VIII Qurultayinda qarara alinir ki, "...növbati 10 il arzinda pulsuz ümumi ibtidai tahsila ke9ilsin" [15, 133]. Buna uygun olaraq 1922-ci ilda §akida bir qrup ziyalilarin va ahalinin kömayi ila Böyük Dahna, Su9ma, Qoxmuq, Ba§ Göynük kand maktablarinin yenidan qurulmasi yönünda xeyli i§lar görülmü§dür [16, 59].
Hamin illarda Çaki Maarif §öbasi tarafindan ayda bir dafa buraxilan "Bilgi" jurnalinda Çakida dogulan va adabiyyat tarixinda xüsusi rola malik olan adiblarin asarlarindan parçalar verilir, tahlillar aparilirdi [13, 1].
Sovet ideoloji sisteminin asas tarkib hissalarindan olan dina qar§i mübariza onun maktab, tahsil siyasatinda da get-geda ciddi xarakter alirdi. 1928-ci ildan etibaran dövlat müassisalarinda, tahsil müassisalarinda içlayan qadinlar macburi qaydada çadradan imtina etmali idilar [б, 17]. §akida Xanim Mahmudova, Bilqeyis Ha§imzada, Naima öfandiyeva kimi müallimlar maktabli qizlarin va qadinlarin çadralarini açmasi yönünda tabligat aparirdilar [12, 6g]. Lakin bu tadbirlar yerli ahali arasinda çox zaman xo§ qarçilanmir, bazan çadrani atan qadinlara qar§i müxtalif hada-qorxular edilir, hatta onlarin öldürülmasi hallarina da rast galinirdi [1G, 352]. Hatta hamin dövrda Çakida aparilan "çadra tabligati" naticasinda 14 qiz §agird maktabdan uzaqla§mi§dir [23]. Qadin örtüklari ila paralel ki§i papaqlarina qar§i da mübariza aparilirdi. Bela ki, bu mazmunda yazilan tadqiqat asarlarinda maktablarda kalagayilarla birlikda papaqlarin yandirilmasi, §apkalarla avaz edilmasi macburi xarakter daçidigi, papaqli gazan komsomollarin carima edilmasi haqda atrafli bahs edilir [4, 50]. Sözsüz ki, çadradan va papaqdan imtina edilmasi hamin dövrün zararli ideoloji nazariyyasi sayilan proletkultçuluq nazariyyasinin diktasi idi. Bu da, sözsüz ki, yeni quruluçun tarafdarlari ila milli va dini mühafizakar tabaqalar arasinda ciddi naraziliga, hatta bazan qar§idurmalara, ölüm hallarina bela gatirib çixarirdi [11, 341]. Yerli ahali milli va dini heysiyyatinin alçaldilmasi ila asanliqla bariçmirdi.
Milli va dini dayarlara qar§i mübariza va buna qarçiliq olaraq cavab tadbirlari va qarçidurmalar 1930-cu illarda da davam edirdi. "Savadsizliqla mübariza" §üari altinda xalqin milli va dini dayarlari tamamila sixiçdirilaraq qadagan edilirdi. Bu siyasat 30-cu illar tahsil sisteminda da dayiçmadi.
1929-cu il fevralin 1-dan Azarbaycanda yeni alifbaya keçildi. Darsliklarin latin qrafikali yeni alifba asasinda naçri reallaçdi.
1930-cu ilda ÜiK(b)P MK tarafindan "Ümumi icbari ibtidai tahsil haqqinda" qarar qabul olundu. Qarara asasan 8 yaçli uçaqlarin, 11-15 ya§li yeniyetmalarin macburi oxudulmasi va tadrican yeddiillik tahsila keçilmasi üçün konkret tadbirlar müayyan edildi. 1933-cü ildan Nuxa qaza maktabi 7 illik tahsil vermaya baçladi.
SSRi XKS va ÜiK(b)P MK-nin 1933-cü il 12 fevral tarixli, 1936-ci il 15 may tarixli, 1935-ci il 3 sentyabr tarixli, 1936-ci il 4 iyul tarixli "Maktab haqqinda partiya va hökümat qararlari" Azarbaycanda va qazalarda maktab içinin takmillaçdirilmasina xeyli takan verdi. Azarbaycanda xalq tahsilina uygun olaraq Nuxada da 1934-cü ilda tahsil sistemi maktabaqadar tarbiya, ibtidai maktab (I-IV siniflar), natamam orta maktab (V-VII siniflar) va orta maktabdan (VIII-IX siniflar) ibarat idi. 1939-cu ilda latin qrafikali alifbanin tatbiqina son qoyuldu. 1940-ci ildan bütün tahsil müassisalarinda krill (rus) alifbasina keçildi.
1930-cu illarda ADPi-nin pedaqoji fakültasinda ixtisasli müallimlarin hazirlanmasi öz növbasinda Nuxada da tahsilda keyfiyyat dayiçikliyi ila naticalanmiçdir. 1933-cü ildan yeddiillik tahsil vermaya balayan Nuxa qaza maktabi 1939-cu ilda sakkizillik maktaba çevrildi. Azarbaycan Tibb institutunun Nuxa fakültasi faaliyyata baçladi [20, 27].
1930-cu il 28 aprelda Nuxada ikinci §ura maktabi istifadaya verildi [24, 22]. Nuxada Ganca toxuculuq institutunun 6 ayliq hazirliq kursu açilir va oraya yalniz 17 yaçindan yuxari olanlar va 7 illik maktabi bitiranlar qabul olurdular [20, 19].
1930-cu illarda da qizlarin tahsildan yayindirilmasi hallari davam edirdi va bela hallara qar§i müayyan mübariza tadbirlari da görülürdü. "§aki fahlasi" qazetinin 1932-ci il, 27 oktyabr, N 60 sayinda "Baltali, Qudula va Babaratma kandlarinda azyaçli qizlarin tahsildan yayindirilaraq niçanlandigi" yazilirdi [19, 60].
"§aki fahlasi" qazetinin dekabr, 1930-cu il, dekabr, N 57 sayinda "uçaqlarini maktaba göndarmayanlarin 40 manat carima olunacagi va ya 15 gün müddatina habs olunacagi" bildirilirdi [23, 57].
Sovet dövründa matbuat da qarazli mövqe nümayi§ etdirarak Müsavat dövründaki tahsilin vaziyyati ila, 30-cu illardaki sovet tahsilini müqayisa edarak qeyd edirdi ki, Müsavat dövründa Nuxada yalniz 3 ibtidai maktab oldugu halda, bu gün Nuxada 54 maktab vardir ki, burada 10558
§agird oxuyur. Doqquz ikidaracali maktabda 1754 §agird oxuyur. Nuxada 6 texnikum, 4 fahl a fakültasi mövcuddur. Hamçinin 1932-ci ilda Nuxanin maarif i§larina 1 milyon manatin sarf olunacagini yazir [21, 23].
Rasmi hesabat sanadlarina asasan deya bilarik ki, 1936-ci ilda Nuxada 40 ibtidai, 31 tam olmayan orta va 4 orta maktab var idi. Bu maktablarda toplam 12297 §agird tahsil alirdi. Bu §agirdlardan 2686 nafar ibtidai, 9485 nafar tam olmayan orta va orta maktablarda tahsil alirdilar. Bina ûçûn maktablarin vaziyyatinin isa o qadar da yax§i olmadigi qeyd edilirdi. Uçaqlarin azligindan bazi kandlarda maktab taçkili mümkün olmadigindan A§agi Çabalid, Oxud, Ki§, Ba§ Göynük kimi kandlarda maktab yaçli uçaqlari tam §akilda maktaba calb etmak mümkün olmami§di [8, 657].
1935-36-ci tadris ilinda Nuxada 312 müallim olmu§dur. 103 kiçi müallim, 43 qadin müallim §aharda, 166 müallim isa kandlarda çaliçirdi. Lakin bazi kand maktablarinda (Açagi Çabalid, Kiçik Dahna, Cayirli) vaziyyatin acinacaqli oldugu qeyd edilirdi [8, 657]. Köhna adat-ananalarla va din aleyhina mübariza 30-cu illarda da maktablarda davam etdirilirdi. Ba§ Layisqi, A§agi Küncüt va §in kandlarinda savad maktablari düzgün taçkil edilmami§dir. Ki§, §abalid, Bilacik, Oxud, Babaratma, Cayirli kand maktablarinda har sinifda 25-30 nafar avazina 5-6 talaba var idi [8, 657]. Eyni zamanda Ki§, Ba§ Zayzid, §in va Layisqi kand maktablarinda talabalar yax§i toplanmir, maktabin an zaruri talabatlari ödanilmir, yaçlilar üçün nazarda tutulan maktab isa açilmami§dir [9, 157]. Bu kandlar sovet hakimiyyatinin ham tahsil siyasatina, ham da müstamlaka siyasatina qar§i çixirdilar. Tasadüfi deyil ki, bu kandlarin aksariyyati sovet hakimiyyatina qar§i 1920-30-cu illarda §aki qazasinda ba§ veran üsyanlarin va daha sonra davam edan qaçaq harakatinin markazlarina çevrilmi§dir. Bu dövrda tahsil sahasinda mü§ahida olunan asas xüsusiyyat xalqin kütlavi §akilda hakim ideologiyanin tablig edildiyi maktablara calb edilmasi idi. Çünki maktablar bol§evik tabligatinin asas markazlarina çevrilmi§dir. Milli-manavi dayarlarin, dini mafkuranin, adat-ananalarin tanqid edildiyi bu maktablarda sovet ideologiyasini manimsayan ganc nasil yetiçdirilirdi. Bu da çox zaman yerli ahalinin haqli etirazina, müqavimatina va bela maktablarin açilmasina qar§i mübarizasina sabab olurdu. Çünki sovet camiyyatinda hayata keçirilan "savadsizliqla mübariza" tadbirlari aslinda xalqin savadlanmasina yox, hakim ideologiyani daha tez manimsamasina xidmat edirdi. 9sl maarifçi ziyalilara, yüksak ixtisasli kadrlara qar§i isa gizlinda baçlanan, 30-cu illarin sonuna dogru kütlavi xarakter alaraq getdikca §iddatlanan repressiyalar va terror aktlari bunun bariz sübutudur.
1941-ci ilda Böyük Vatan müharibasinin baçlamasi ila xalq maarifi va maktablar qarçisinda yeni vazifalar qoyuldu. Maktablilar amak cabhasina gedarak zavod va fabriklarda, tarlalarda içlamaya calb olundular. 1940-ci illarda müharibanin çatinliklari ila alaqadar respublikada maktab çabakasi va §agird kontingenti azaldi. Masalan, 1940-41-ci illarda ölkada 3575 maktabda 654902 §agird oxuyurdusa, 1943-44-cü illarda maktab sayi 3159-a, §agird sayi isa 454195-a dü§mü§dü [28, 43].
1944-45-ci illarda Nuxanin bazi maktablarinda oglanlar va qizlar ayri-ayri tahsil almaga baçladilar. Mühariba illarinda rus dilinin tadrisina diqqat bir az da artirildi. Hamçinin mühariba illarinda pe§a maktablarinin da faaliyyati geniçlandirildi. 1942-ci ilda ölkada 42 pe§a maktabi faaiyyat göstarirdisa, 1945-ci ilda texniki pe§a maktablarinin sayi 30 idi [17, 192-193]. 1941-ci ilda Nuxadaki Madani Maarif texnikumu Pedaqoji texnikumla birlaçdirildi.
Ölkadaki mühariba §araitina baxmayaraq pedaqoji kadr hazirligi sahasinda Nuxa Pedaqoji texnikumunun faaliyyati öz samarasini verirdi. Texnikumda 1941-45-ci illarda toplam 384 orta ixtisasli kadr hazirlanmiçdir.
1939-40-ci tadris ilinda Nuxada Müallimlar institutu faaliyyata baçlayir. 1944-45-ci tadris ilinda Nuxa Müallimlar institutunda 197 talaba oxuyurdu [27, 598]. ikinci dünya müharabasi dövründa Nuxanin tahsil iççilari ham kütlavi siyasi içlarda, ham da cabhaya maddi yardim i§inda faal i§tirak edirdilar. Nuxa Müallimlar institutunun amakdaçlari Türk dastasi yaratmaq fonduna 16250 manat pul, 21000 manatliq istiqraz vermiçdilar. Nuxanin Cafarabad, Varazat, Ba§ Göynük, Daçbulaq, cayirli, Qayabaçi kand maktablilaritarlalarda aila üzvlarina kömak i§inda nümuna olmuçdular [26, 22-25].
Mühariba bitdikdan sonra isa Nuxa tahsil müassisalarinin i§inda da dayiçiklik ba§ verdi. 1945-46-ci tadris ilinda Nuxadaki qaza maktabi onillik maktaba çevrildi va qiz maktabi kimi faaliyyat
göstarmaya baçladi. 1946-47-ci tadris ilinda maktabi 17 qiz bitirmiçdir. Maktabda 1953-cü ildan yenidan oglanlar va qizlar birlikda oxumaga baçladilar. Hamin dövrda maktabda çagirdlarin sayi 400-dan 600-a çatdirildi. Maktabin Riyaziyyat müallimi Sürayya Gülüzada faaliyyatinda göstardiyi yüksak naticaya göra "Lenin ordeni" ila, tarix müallimi Rza Calilov isa tadris prosesindaki ugurlu faaliyyatina göra "Qirmizi amak bayragi" ordenni ila taltif olunmuçdular.
Tahsilimizin inkiçafinda yeni marhala XX asrin 70-ci illarindan baçlayir va hamin dövr Ulu öndar heydar öliyevin adi ila baglidir. 1970-80-ci illarda ölkada 683000 §agird yerlik 1191 yeni maktab tikilib istifadaya verilir. 1972-ci ilda Respublikada 6 texniki pe§a maktabi var idisa, 1987-ci ila texniki pe§a maktablarinin sayi 186-ya çatdirilmiçdi va bu maktablarda tahsil alan çagirdlara 200-dan çox pe§a öyradilirdi. Hamçinin 1970-82-ci illarda Azarbaycanda 5 yeni ali maktab faaliyyata ba§lami§dir.
1970-80-ci illarda bilavasita Heydar öliyevin §axsi ta§abbüsü ila 15000-dan çox azarbaycanli gancin SSRi-nin 50-dan artiq nüfuzlu ali tahsil müassisalarinda 250-dan çox ixtisas üzra tahsil almasina çarait yaradilmiçdir [16, 12].
Bu dövrda tahsil sisteminda mü§ahida edilan dinamik inkiçaf Nuxa tahsilinda da özünü göstarir. Qabaqcil tahsil müassisalarinin va qabaqcil tahsil iççilarinin faxri farmanlarla, orden va medallarla taltif edilmalari §akida tahsilin inkiçafina bir az da müsbat tasir göstarmi§dir. Nuxa qaza maktabinin varisi olan 5 nömrali ümumtahsil maktabi XX asrin 70-80-ci illarinda ciddi inkiçaf yolu keçmiçdir. Maktab 1982-ci ilda Azarbaycan SSR Ali Sovetinin Rayasat Hey atinin Faxri farmanina layiq görülmü§, maktabin müallimlari Axundova Dilafruz Baxçali qizina va Hüseynova Ruqiyya Rza qizina Azarbaycan SSR "ömakdar müallim" I faxri adi verilmi§, öhmadova Zeynab Çirali qizi va Agamirzayeva Mansura Calil qizi Azarbaycan SSR Ali Soveti Rayasat Hey atinin Faxri farmanlari ila taltif edilmiçdilar [15, 145].
Mahz 1970-80-ci illarda Azarbaycan tahsili fonunda §aki tahsili da sözün haqiqi manasinda çiçaklanma va inkiçaf dövrüna qadam qoydu. Bu, bilavasita tahsilin har kas ^ün alçatan olmasi, tahsilda barabar va obyektiv raqabat mühitinin yaradilmasi ila bagli idi. Sözsüz ki, bütün bu müsbat dayiçikliklar bilavasita ümummilli lider Heydar öliyevin tahsila göstardiyi xüsusi qaygi va diqqatin naticasi idi. Heydar öliyevin tahsila göstardiyi diqqat va qaygi müstaqillik dövründa da eyni hassasliqla davam etdirilmiçdir.
9D9BÎYYAT
1. Abdurahmanov E., Sarkarova Ü., Xalilova A. XX asrin 20-30-cu illarinda §aki qazasinda tahsil sisteminin inki§af xüsusiyyatlari. Azarbaycan elminin va tahsilinin müasir problemlari mövzusunda Beynalxalq Elmi Konfransin Materiallari. 25 may, 2019-cu il, Qazax §ahari, Baki-2019.518 sah. Sah. 78
2. Abdurahmanov E. Sovet hakimiyyatinin 20-40-ci illarinda islam dinina va onun komponentlarina münasibat (Çaki qazasi timsalinda). Çagdaç Azarbaycanda elm va tahsilin prioritet istiqamatlari respublika elmi konfransinin materiallari, 02 aprel 2021-ci il, Baki-2021, 191 sah., Sah. 38.
3. ARDA Çaki filiali. Fond 13, siy 1, s.v. 480
4. ARDA Çaki filiali. Fond 13, siy.1, s.v. 1, Protokol N 2, 25-27 oktyabr 1929
5. ARDA Çaki filiali. Fond 13, siy.1. s.v 5, Protokol N 7
6. ARDA. Çaki filiali, fond 102, s.v. 17.
7. ARDA. Çaki filiali, fond 13, s.v. 3.
8. ARDA. Çaki filiali, fond 13, siy. 1, s.v. 657.
9. ARDA. Çaki filiali, fond 13, siy.1, s.v. 157.
10. Azarbaycan tarixi. VI cild. Baki Elm, 2008.
11. Azarbaycan tarixi. VII cildda.VI cild. Baki, Elm, 2008.
12. Balayev M. islam va onun ictimai-siyasi hayatda rolu. Baki, 1991.
13. "Bilgi" jurnali, 1924-cü il, N 1.
14. öhmadov H, öfandiyev S. 150 yaçli yubilyar maktab va Çakida xalq maarifinin taraqqisi. Baki, Maarif, 1983, 95 s.
15. ömrahli M, Maisqizi M. Çakida tahsil: Tarixi, inkiçaf yolu. Baki, 2014, 522 s.
16. ömrahov Mi. Ümumtahsil maktablarinda tarixin tadrisinda Heydar öliyev asarlarinin öyradilmasi. "Azarbaycan müallimi" qazeti, 7-13 mart, 2003, Baki. Müallim, 2001.
17. Mardanov M. Azarbaycan tahsil tarixi. II cild (1920-1931). Baki. Tahsil, 2011, 704 s.
18. "Çaki fahlasi" qazeti, 13 noyabr 1928-ci il. N 72.
19. "Çaki fahlasi" qazeti, 27 oktyabr 1932-ci il. N 60.
20. "Çaki fahlasi" qazeti, 20 may 1932-ci il, N 27.
21. "Çaki fahlasi" qazeti, 27 aprel 1932-ci il. N 23.
22. "Çaki fahlasi" qazeti, 6 aprel 1932-ci il. N 19
23. "Çaki fahlasi" qazeti, dekabr 1932. N 57
24. "Çaki fahlasi" qazeti, may 1930-cu il. N 22
25. "Çaki fahlasi" qazeti. 27 noyabr 1924-cü il.
26. Tarix, ictimaiyyat va cografiya tadrisi. "Azarbaycan maktabi" jurnalina alava. Baki, Kommunist, 1981, N 2.
Rus dilinda:
27. Кафказский колендарь, 1910 г.
28. Культурное строительство СССР. Стат. сб. М.,: Госстати здат, 1940.
