CC BY
51
10.02.22.ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ,
АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10.02.22.LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 4 06 (Т) М.Н. ТИЛЛОХОЧАЕВА
ББК 81.6Т
АНДЕША^О ОИД БА ТАРКИБИ ЛУГАВИИ НАЗМИ УСТОД ЛО^УТИ
Абулкосим Лохутй аз зумраи шоирони забардасти муосири точик махсуб мешавад, ки бо ширинии каломи хеш, суфтагии забон ва равонии тарзи баёнаш дили хдр хонандаи точикро тасхир намудааст. Дар перомуни хдёт ва эчодиёти ин шоири шинохта, сабки нигориш, авзони шеър ва дигар пахлухои осори у як катор олимон, аз кабили М.Занд, М.Шакурй, Х.Отахонова, А.Сатторзода, М.Муллоахмадов, С.Давронов, М.Давлатов, А.Абдуманнонов, Ю.Акбаров, Я.Исоев, Ш.Сафарова ва дигарон тахкикоти илмй анчом додаанд.Баъзе аз ин тах;и;от дар шакли монография ва ё рисолахои илмии номзадй анчом ёфтаанд, вале бо ин хама теъдоди зиёди тад;и;от пажухиши ашъори шоир аз чихати забон ва услуб аз мадди назари забоншиносон як андоза дур мондааст. Хол он ки устод А.Лохутй дар радифи дигар саромадони адабиёти муосири точик, чун устод С.Айнй, М.Турсунзода, бо ашъори ноби хеш дар рушду нумуи забони адабии хозираи точик, хоса лексикаи он хидмати арзандаеро ба субут расонидааст. Аз ин ру, дар маколаи хозир вижагихои лугавии ашъори Лохутй ичмолан баррасй мешавад.
Омузиши забони назм хам барои нишон додани хунари суханварии адибон ва хам барои муайян кардани полати имрузаи забони адабй ахамияти калон дорад. Дуруст аст, ки забони назм нисбат ба забони наср сусттар тагйир меёбад, дар он таъсири тарзи ифодаи анъанавй бештар аст, лекин забони назм хам пайваста дар тагйирёбист ва тахдввулоти он баъзе чихатхои инкишофи забони адабии хозираро муайян мекунад. Х,амин тарика, забони назмро низ хдмчун як чузъи мухим ва чудонашавандаи забони адабй ба назар гирифтан зарур аст. Шоир барои ифодаи возеху равшани афкор кушиши фаровонеро ба харч дода, бештар ба хусусиятхои маъноии таркиби лугавй таваччух зохир намудааст. Хусусиятхои лугавии ашъори уро метавон ба тарики зер тасниф намуд:
1.Калимах,ои адабй-китобй. Корбасти ин гуна аносири лугавй аз руи зарурат ва ё аз нуктаи назари услубй сурат гирифта, ба хеч вачх забони ашъорро вазнин ва душворфахм накардаанд, балки дар тасвир як навъ обуранги бадей ба вучуд овардаанд. Ин гуна вожахоро метавон ба ду даста чудо кард:
а) Лугатхои адабй-китобие, ки дар забони адабии хозираи точик зиндаанд ва истеъмоли онхо бо ходисахои гуногуни даврахои таърихй, бо сохту тартиботи муайяни чамъиятй ва урфу одатхои гузаштаву хозира вобаста нест, хамчун як гурухи махсуси калимахои «муътадил» («нейтралй») аз гурухи лугату терминхои таърихй фарк мекунанд. Онхо дар забони зиндаи гуфтугуйй кор фармуда намешаванд ва дар забони адабии нормативй низ камистеъмол мебошанд. Аз ин чихат, аз калимахои умумиистеъмолй хам фарк карда меистанд. Масалан: муздур (4,8), кеш (4,91), маснуъ (4,69), сонеъ (4,69), касиф (4,87), хайл (4,90), фатвй (4,66), мучозот (4,91), сарир (4,103), полон (4,91), хачр (4,250),андухтан (4,187), шухм, зореъ, шиёр(5,71):
Ба бог ою бубин бар шохаи гул
Чи сон ман соуиби тоцу сарирам (4,103).
Яке аз сабабхои нуфузи камназире пайдо кардани шеъри Лохутй шояд ин бошад, ки сухани у сухани асил буд ва шахсияти барчастаи худи уро пурраву мукаммал, ба муассиртарин тарзе ифода карда метавонист.
б) Шоир вожахои аслй ва иктибосиеро ба кор гирифтааст, ки марбут ба забони классикй буда, ба гурухи калимахои адабии китобии камистеъмол ворид мешаванд: ташрик (шарикй, ширкат) - (4,48), балъидан (фуру бурдан)- (4,147), зачча (4,138), мушочир (4,66), ашчор (шачар) - (4,73), муъзам (кисмати бузург ва асосй) - (4,74), мусаххар (4,74), латма (осеб, зарба) - (4,70), лоба (зорй,фиреб, шухй) -(4,71), зайгам (шер)- (4,71), шарур (4,76), мавхум (4,77), далв (4,79), чинон (4,79), макхур (мавриди кахру хашм кароргирифта)
-(4,97), мучиддона (чахдкунон) - (4,82), шарирона (бадкорона) - (4,87), мулаввас (олуда ба чирк, ифлосшуда) - (4,87), шавр (маслихат, машварат намудан) - (4,92), дад -(4,138), хомун (тезрав) - (4,65), сафех (нокисулакл, аблах) - (4,49), игфолкун (4,58): Аз сархдди Финлядия то Регари точик, Аз косили хар колхоз, чи дуру наздик, Як шоха бичинем ба %амдастию ташрик В-он га% %амаро бурда супорем ба фабрик, Гуем: бикун дастагуле з-ин %ама тайер! (4,48). Баъзе абёт комилан аз калимаи адабй-китобй таркиб ёфтаанд: Даъвиям, %уццатам, мунозираам, Шо%идам,фатвиям, мушоцираам( 4,66).
2. Калимахои архаисти ва таърихй: инъикос ва ифодаи ашё ва мафхуму ходисахои махсуси дар шароити мушаххаси таърихй пайдо ва кабул гардида истеъмоли ин гуна вохидхои лугавиро талаб мекунанд. Тасвири вокеахои таърихй воситахои забонии хос мехоханд. Лексикаи архаистию таърихй ба ин муносибат ахамияти калон пайдо кардааст. Дар осори шоир низ аз ин навъи вожахо истеъмол шудаанд: амир (4,84), ахвон (4,85), вазир (4,87), дарбор (4,87), госиб (4,90), дабир (4,103), барот (4,81), шайх (4,293), бою мулло (4,42), банда (4,43), барда, гулом, мурид, хон, дарвеш (4,44), чодар (4,134), мункир (4,138), чаллод (4,97), фатво (4,99), бидъат (4,58), босмачй (4,54), аморат (4,59), бек, фалон-у-давла(5,71) . Зиндагонии ту ру карда ба даврони дигар, Гаштаи лощи %ар кор чу ахвони дигар(4,85).
3. Калимах,ои халцй-гуфтугуй. Шоир яке аз манбаъхои бойигарии забони адабиро забони зиндаи халк хисобида, ба таври фаровон аз ин гуна вожахо истифода намудааст. Баъзе аз чунин вожахо дар забони гуфтугуии точикй ба он шакле, ки хам дар осори классикон, хам назми шоир ба кор рафтаанд, холо роич хастанд: палид (4,68), чуян (4,77), амак (4,78), домод (4,78), чиркин (4,291), часад (4,82), оим (4,85), гур (4,309), лачом (4,93), куча (4,126), говзур, лакаб (4,134), шу (4,307), кулба (4,88), девона (4,223), афтон, хезон (4,223):
Дилро бубин, дилро бубин!
Дар куи цонон омада,
Сар вожгун, тан гарци хун, Афтону хезон омада(4,223).
Профессор А.Хдсанов аз хусуси этимологияи баъзе вожахои гуфтугуй мулохизаронй намуда, доир ба калимаи "гаранг", ки дар забони имрузаи точик роич аст, чунин андешаронй кардааст: "Як силсила унсурхои лугавие истифода шудаанд, ки баробари «умр»-и тулонй доштан аз лихози мансубияти забонй низ якранг нестанд ва дар айни хол, бархе аз онхо ба таври шинохтанашаванда тахаввул ёфта, аксарашон хамчун вожахои умумистеъмолй ё халкй-гуфтугуй дар гардишанд. Дастае аз чунин аносири лугавй точикиасл хастанд, хиссаи дигар иктибосй буда, решаашон ба портй, арабй, хиндй ва монанди инхо мерасанд ва дар чанде аз забонхои муосири дунё ба гунахои вежа ба кор мераванд"(7).
Х,амин тарик, барои хонандаи точик Абулкосим Лохутй хдмчун шоире шинохта шудааст, ки дар ибтидои инкишофи давраи нави забони адабии точик хунармандии беназир дар интихоби мавридшиносонаи алфоз накши муассире гузоштааст. Шоир барои образнок, сахеху фасех баён кардани матлаб кушиш кардааст ва чун гаввоси бахри бекарон бехтарин гавхархои пурчило - истилоху вожахои зебою пурмаъноро хам аз ганчинаи бебахои адабиёти классикй, хам аз хазинаи беинтихои забони зиндаи халк ва хам калимахои иктибосй истифода кардааст. Бо ин махорату хунари сухаварй дар адабиёти точик адибони зиёдеро тарбия намудааст ва то хануз чавонони зиёде шаклу колаб ва сабку баёни ин устоди забардастро пайравй менамоянд.
"Сехри сухани Лохутй асрори бисёре дорад ва мохияти онро бо як -ду кушиш, хусусан бо ду- се калима эзох додан аз доираи имкон берун аст",- навиштааст академик М.Шакурй дар сарсухани яке аз мачмуаи ашъори шоир(5, 6).Аз ин ру, забоншиносони моро лозим аст, ки доир ба забону услуби устод Лохугй, хоса лексикаи ашъори у пажухиши вижаеро анчом диханд ва ба ин васила хидмати устодро дар инкишофи забони адабии хозираи точик ба намоиш гузоранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдукодиров, А. Забон ва услуби назми Мирзо Турсунзода/ А Абдукодиров.-Душанбе:Дониш,1988.-124с.
2. Ёдбуди устод Лохутй. Тартибдихандагон.С.Бону ва Х.Отахонова.-Д:Адиб, 1987, с.31
3. Деххудо,Алиакбар.Лугатнома.ч.44/ Алиакбар Деххудо.-Техрон,1352 х.ш.
4. Лохутй, А. Мунтахаби ашъор. Тартибдиханда Х.Отахонова./ А. Лохутй. - Душанбе: Ирфон, 1978.- 320 с.
5. Лохутй, А.Шеърхо ва достонхо/ А.Лохутй.- Душанбе:Маориф, 1986.- 232 с.
6. Маъсумй, Н. Асархои мунтахаб, / Н. Маъсумй. Ч.2.-Д: Ирфон, 1980, с.106
7. Хдсанов, А. Сохибкирони мулки сухан / А.Хдсанов // Суханвари мумтоз.-Хучанд: Нури маърифат, 2004.-253 с.
REFERENCES:
1. Abdukodirov, A. Language and Style of Mirzo Tursunzoda's Poetry/A. Abdukodirov. -Dushanbe: Knowledge, 1988. - 124 p.
2. Ustod Lohuti's Memory Day. Compilers: S. Bonu, Kh. Otakhonova. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - P. 31.
3. Dehkhudo, Ali Akbar. The Interpretation Dictionary. V.44.. / Ali Akbar Dehkhudo.-Tehran, 1353 hijra.
4. Lohuti, A. Selected Poems / A. Lohuti. Compiler: Kh. Otakhonova/ A.Lohuti. - Dushanbe: Cognition, 1978. - 320 p.
5. Lohuti, A. Poems and Stories/ A. Lohuti. - Dushanbe: Enlightenment, 1986. - 232 p.
6. Ma'sumi, N. Selected Works / N. Ma'sumi. - V.2. - Dushanbe: Cognition, 1980. - 106 p.
7. Hasanov, A. Sohibqironi Mulki Sukhan / A.Hasanov // Prominent poet writer. - Khujand: Light of Enlightenment, 2004. - 253 p.
Андеша^о оид ба таркиби лугавии назми устод Лохутй
Вожахои калиди: Лохутй, забони назм, калимахои адабй-китобй, калимщои архаистй-таърихй, калимщои халцй-гуфтугуй Мацола ба баррасии вижагщои лугавии ашъори шоири муосири тоцик Абулцосим Лохутй тахассус ёфтааст.Гуфта мешавад, ки Лохутй барои ифодаи возеху равшани афкори бадеии хеш, ки дар осори манзумаш бештар ба хусусиятхои маъноии таркиби лугавй кушиш намудааст.
Муаллифи мацола вижагщои лугавии ашъори шоирро омухта,ощоро ба се даста тацсим намудааст: калимахои адабй-китобй, калимахои таърихй ва архаистй, калимахои халцй-гуфтугуй. Муаллиф доир ба щр яке аз ин гурущо аз ашъори Лохутй мисолцо оварда, андешацои хешро собит намудааст. Натицагирй мешавад, ки Лохутй дар ибтидои давраи нави инкишофи забони адабии тоцик дар нишон додани ганомандии забони тоцикй ва мавридшиносона истифода намудани боигариву имконоти бемацдуди алфоз хидмати арзандаеро ба субут расонидааст.
О лексическом составе поэзии Лахути
Ключевые слова: Лахути, язык поэзии, литературно-книжная лексика, архаизмы и
историзмы, народно-разговорная лексика Статья посвящена рассмотрению лексических особенностей стихотворений современного таджикского поэта Абулькасима Лахути. Подчеркивается, что Лахути, стремясь к наиболее ясному выражению своих художественных мыслей и воззрений, уделял особое внимание смысловым оттенкам лексики.
Автор статьи, изучая особенности лексики стихотворений поэта, разделяет ее на три группы: литературно-книжная лексика, архаизмы и историзмы, народно-разговорная лексика. Для подтверждения целесообразности данной классификации автор приводит и анализирует примеры из творчества Лахути и формулирует вывод о том, что в начале нового периода развития таджикского литературного языка поэту удалось достойно продемонстрировать богатство таджикского языка и уместно использовать безграничные возможности лексики данного языка.
Some Notes on the Lexical Composition of Lahuti's Poetry
Keywords: Lahuti, language of poetry, literary-book lexicon, archaisms and historicalisms,
folk-speaking vocabulary The article dwells on the consideration of the lexical peculiarities of the poems belonging to modern Tajik poet, Abulqosim Lahuti. The author lay an emphasis upon the idea that Lahuti striving for the most clear expression of his imaginative thoughts and views paid particular attention to the semantic nuances of vocabulary.
Canvassing the peculiarities of the vocabulary of the poems belonged to the mentioned poet, the author of the article singles out it into three groups, including: literary-book lexicon, archaisms and historicisms, folk-conversational lexicon. In order to confirm the appropriateness of the givn classification, the author adduces and analyzes the examples from Lahuti's creation and comes to the conclusion that at the beginning of a new period of development of the Tajik literary language, the poet managed to adequately demonstrate the wealth of the Tajik language and to resort to the boundless possibilities of the lexicon of the explored language adequately. Маълумот дар бораи муаллиф:
Тиллохоцаева Мухаббаш Набицоновна, номзади илщои филология, дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиети тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Чущурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru Сведения об авторе:
Тилляходжаева Мухаббаш Набиджановна, кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языки и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru Information about the authors:
Tillyukhodjaeva Muhabbat Nabijanovna, candidate of philological scienes, Associate professor of the department methods of teaching of the tajik language and literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: tillyahodzhaеva@mail. ru
