Научная статья на тему 'СОЛИҚ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШДА СОЛИҚ ТЎЛОВ ПОТЕНЦИАЛИНИНГ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ'

СОЛИҚ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШДА СОЛИҚ ТЎЛОВ ПОТЕНЦИАЛИНИНГ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
111
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scienceproblems.uz
Область наук
Ключевые слова
солиқ / солиққа тортиш / солиқ потенциали / солиқ юки / солиқ сиғими. / налог / налогообложение / налоговый потенциал / налоговая нагрузка / налоговый ёмкость.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ахроров Зариф Орипович

Мазкур мақола солиқ муносабатларини тартибга солишда солиқ тўлов потенциалининг аҳамиятини тадқиқ қилиш ва унинг бюджет даромадларини оширишдаги ролини асослашдан иборат. Мақолада бюджет даромадларига солиқ потенциалини иқтисодий чегаралаш таҳлили ва бу бўйича хулоса ва таклифлар берилган. Солиқ потенциалини баҳолаш бюджет тизимида солиқ тушумларини ўсишини таъминлайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ НАЛОГОВОГО ПОТЕНЦИАЛА В РЕГУЛИРОВАНИЯ НАЛОГОВЫХ ОТНОШЕНИЙ И ПОВЫШЕНИИ ДОХОДОВ БЮДЖЕТА

В данном статье исследуется значение налогового платежного потенциала в регулировании налоговых отношений и обосновывается его роль в увеличении доходов бюджета. В статье анализирован экономического ограничения налогового потенциала доходов бюджета, а также изложен выводы и рекомендации. Оценка налогового потенциала обеспечивает рост налоговых поступлений в бюджетную систему.

Текст научной работы на тему «СОЛИҚ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШДА СОЛИҚ ТЎЛОВ ПОТЕНЦИАЛИНИНГ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ»

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -2020. -№ 1(1).

ISSN: 2181-1342 (Online)

https://scienceproblems.uz

Ицтисодиёт фанлари

СОЛЩ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШДА СОЛЩ ТУЛОВ ПОТЕНЦИАЛИНИНГ РОЛИ ВА АХДМИЯТИ Ахроров Зариф Орипович

Самарканд ицтисодиёт ва сервис институти докторанти

РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ НАЛОГОВОГО ПОТЕНЦИАЛА В РЕГУЛИРОВАНИЯ НАЛОГОВЫХ ОТНОШЕНИЙ И ПОВЫШЕНИИ ДОХОДОВ БЮДЖЕТА Ахроров Зариф Орипович

докторант Самаркандского института экономики и сервиса

ROLE AND IMPORTANCE OF TAX POTENTIAL IN REGULATION TAX RELATIONS AND INCREASING BUDGET REVENUES Ahrorov Zarif Oripovich

PhD student of Samarkand Institute of Economics and Service, e-mail: z.akhroroff@gmail.com

Ицтибос келтириш учун /For citation/Для цитирования:

Ахроров З.О. Солик муносабатларини тартибга солиш ва бюджет даромадларини оширишда солик тулов потенциалининг роли ва ахдмияти // Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -2020. - № 1(1). - Б. 49-61. https://doi.org/10.47390/A1342112020N6

Аннотация. Мазкур мацола солиц муносабатларини тартибга солишда солиц тулов потенциалининг ауамиятини тадциц цилиш ва унинг бюджет даромадларини оширишдаги ролини асослашдан иборат. Мацолада бюджет даромадларига солиц потенциалини ицтисодий чегаралаш та^лили ва бу буйича хулоса ва таклифлар берилган. Солиц потенциалини бауолаш бюджет тизимида солиц тушумларини усишини таъминлайди.

Калит сузлар: солиц, солицца тортиш, солиц потенциали, солиц юки, солиц сигими.

Аннотация. В данном статье исследуется значение налогового платежного потенциала в регулировании налоговых отношений и обосновывается его роль в увеличении доходов бюджета. В статье анализирован экономического ограничения налогового потенциала доходов бюджета, а также изложен выводы и рекомендации. Оценка налогового потенциала обеспечивает рост налоговых поступлений в бюджетную систему.

Ключевые слова: налог, налогообложение, налоговый потенциал, налоговая нагрузка, налоговый ёмкость.

Abstract. The article examines the importance of the tax payment potential in the regulation of tax relations and substantiates its role in increasing budget revenues. The article analyzes the economic limitation of the tax potential of budget revenues, as well as outlines the conclusions and recommendations. Assessment of tax potential provides an increase in tax revenues to the budget system.

Keywords: tax, taxation, tax potential, tax burden, tax capacity.

DOI: 10.47390/A1342112020N6

Кириш. Республикамизда сунгги йилларда солик ислохотларига алохида эътибор каратилиб, соли; органлари фаолиятини тубдан ислох килиш, соли; конунчилигини соддалаштириш ва тадбиркорлик субъектларини куллаб-кувватлашга каратилган тенденцияси мунтазам амалга оширилиб келинмокда.

Бугунги кунда соли; тизимини такомиллаштириш бюджетга молиявий ресурсларнинг тулик тушишини таъминлашга каратилган механизмлардаги камчиликларни бартараф этишга, солик ва йигимлар таркибини соддалаштириш, солик муносабатларини тартибга солишга каратилган. Солик тизимида амалга оширилаётган туб ислохотларни, юридик ва жисмоний шахсларнинг молиявий имкониятларини оширишга каратиб борилишини таъминлаш мухимдир. Бу, уз навбатида, мамлакатнинг иктисодий имкониятларини яхшилашга уз таъсирини курсатиши мумкин. Мамлакат иктисодий салохиятининг ошириб бориш уларнинг солик тулов потенциалининг ошишига олиб келишини таъминлаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

Иктисодий ривожланишнинг жадал ривожланиб бораётган шароитларида солик тизими иктисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг энг мухим воситаларидан бири хисобланади. Окилона курилган ва айни пайтда амалдаги солик тизими барча даражадаги бюджет даромадларини ошириш муаммосини хал килади ва бутун иктисодиётнинг ва алохида хужалик субъектларини ривожлантиришга хизмат килади.

Солик тулов потенциали ва уни аниклашнинг назарий ва амалий талкин килиш масаласи куп сайин ошиб бормокда. Хрзирда юзлаб иктисодий

адабиётларда солик ва солик потенциали каби тушунчалар атрофлича талкин килиб келинмокда.

Бугунги кунда хам республикамизнинг, айникса, вилоят (шахар, туман)нинг соли; потенциалини илмий-назарий жихатдан урганиб чикишга багишланган тадкикот ишларининг салмоги анча паст. Х,ар бир иктисодий соликни туплаш борасидаги имкониятларини тадкик этишга етарлича ахамият берилмаётганлиги ва шу асосда солик сиёсатини юритишга нисбатан ягона услубий ёндошув тамойилининг ишлаб чикилмаганлиги солик муносабатларини амал килиш тизимини янада мураккаблаштириб юбормокда. Шу уринда диккатингизни "солик потенциали" тушунчасига бериладиган таъриф ва тавсифларга каратмокчимиз.

Адабиётлар та^лили. Илмий адабиётларга "солик потенциали" тушунчаси 1980-1999 йилларда канадалик ва америкалик иктисодчи ва молиячилар томонидан эътироф этилган булиб, у хозирда аксарият давлатларнинг солик амалиётида ва конуниятларда акс эттирилган. Тадкикот натижаларига мувофик, солик потенциали давлат солик ставкаларини ягона тизимини куллашда соликли даромадлар микдорини ифодалайди. Аммо унинг мазмун-мохияти ханузгача мавхум булиб келмокда, десак муболага булмайди.

И.В. Горский "Солик потенциали - солик тизимининг муайян субъекти учун аник шароитларда солик йигимларининг оптимал микдорини (оптимал солик юкини) ифодаловчи мавхум молиявий категориядир" [5, 28-б.] деб атрофлича фикр билдирган. Албатта, бундай талкин солик ислохотларининг барчасининг замирида давлат бюджет даромадларининг баркарор суръатларда усиши, солик туловчиларни инновацион салохиятини руёбга чикариш масалалари ётади. Аммо солик потенциалининг бундай талкин этилиши олимлар эътиборидан четда колган куринади. Шунинг учун "солик потенциали" тушунчасига И.В. Горский томонидан берилган талкин мавжуд кандайдир имкониятларни эътиборга олинмаганлигидан далолат беради, деб айтсак маболага булмайди.

Е.В. Лятина "Солик потенциали - мамлакат ёки худуд иктисодиёти холатини сифат тавсифини берадиган ва иктисодий мажмуа доирасида мавжуд булган ва узаро харакат киладиган манбалар ва объектларни соликка тортиш шароитида маълум фискал сиёсатни куллашда узгарадиган хисоб-китоблар тизимидир"[9, 6-б.], деб талкин этса, унда И.А. Майбуров солик потенциалига солик туловчилар хатти-харакатларини хисобга олган холда амалдаги конунчилик ва солик маъмуриятчилиги шароитида молиявий ресурсларга эга барча даражадаги бюджетнинг солик даромадларини максималлигини таъминлаш потенциал кобилияти деб карайди [10, 96-б.].

Илмий адабиётларда юкоридагилардан ташкари солик потенциали тушунчасининг бир канча талкинлари хам мавжуд. Шунингдек, муаллифлар соли; потенциалининг бюджет даромад потенциали ёки соли; туловчининг потенциали билан узаро алокаларига турлича карашади. Мисол учун, В.Г.Пансков фикрича, солик потенциали - амалдаги солик конунчилиги шароитида муайян вактда маълум худудда солик тушумларининг мумкин булган максимал микдоридир [13, 24-б.].

М.В. Полинская солик потенциали - худуднинг иктисодий потенциалини бузмаган холда худуддан тупланиши мумкин булган соликларнинг максимал микдори [15, 861-871 б.], деб талкин этган булса, унда Т.Ф. Юткина солик потенциали - ишлаб чикариш ва муомала харажатларини камайтиришга каратилган барча товарлар, ишлар, хизматлар ишлаб чикарувчилари пул тушумлари йигиндиси [19, 101-б.], деб таъкидлаб утади.

Шу уринда айтиш жоизки, солик потенциалини ишлаб чикарувчилар ва бошка пул тушумлари йигиндисига тенглаштириб булмайди.

Хакикатдан йигилган пул туловлари йигиндиси буйича худуднинг солик потенциалини бахолаш нотугри, чунки амалда минтакада йигилган соликлар ва бюджет даромадларини шакллантириш потенциали уртасида тафовут мавжуд. Худудларда солик потенциали билан йигиладиган соликлар турлича булиши мумкин, чунки соликка тортиладиган база микдорига солик органлари иш фаолияти натижавийлиги ва солик туловчиларнинг солик интизомига риоя этиш даражаси каби омиллар таъсир этиши мумкин [14, 70-72-б.].

Уз вактида Л. Алфирман стохастик чегаралар регрессион тахлили натижасида олинган солик тушумларининг прогноз микдорини ажратиб олишга харакат килиб "солик сигими" тушунчасини изохлашга уринган ва "солик потенциали" ва "солик сигими"ни алохида куллашни таклиф этган. Аммо ушбу тушунча хам молиявий ресурсларни ташкил этиш тушунчаси билан бирдай ифодаланган [1, 11-б.].

Юкоридагилардан келиб чикиб айтиш мумкинки, солик потенциали солик тулов кобилиятининг энг мухим жихатларидан бири саналади ва илмий адабиётларда солик потенциали тушунчаси кенг таркалган бюджетнинг соликли даромадлари билан хам бир каторда кулланилади.

Кенг маънода солик потенциалини, ушбу тизимнинг ривожланиш даражасини, солик тушумларнинг сифат ва сонига боглик холда тавсифлайдиган, ушбу имкониятлардан амалиётда фойдаланишга мулжалланган гоя ва илмий ишланмалар асосида тупланадиган ва ягона доирада жамгариладиган пул маблаглари йигиндисидир. Мажбурий пул туловларини амалда ташкил этилиши

жараёнида солик тушумларининг конуний харакати ва марказлашган холда тупланиши содир булади.

Шундай килиб, солик потенциалига аксарият иктисодчи олимлар илмий асосланган конуниятлар асосида амалга оширишга йуналтирилган марказлаштирилган пул ресурслар мажмуи деб бахо беришга уринишадилар.

Асосий кисм. Худуд солик потенциали (лот. potentia - куч) - бу солик конунчилигининг амал килиши шароитида тахлил этилаётган даврдаги солик, бож туловларининг эхтимол килинадиган максимал суммаси, шунингдек, солик ва божхона органларининг назорат ишлари натижалари буйича кушимча хисобланган солик туловлари суммалари, яъни бу хакикий йигилган соликлар микдори билан бюджет даромадларини потенциал туплаш кобилияти уртасидаги фаркдир [12].

Солик потенциали иктисодий тузилма ва унинг соликка тортиладиган, солик базалари оркали аникланадиган ресурслар билан таъминланганлиги билан характерланади хамда махаллий бюджетлар даромадларининг шаклланишига таъсир курсатади.

Солик потенциали иктисодий муносабатлар маконида мавжуд булиб, молиявий ресурсларнинг хажмини, уларнинг шаклланиши ва таксимланиши тартибларини узида акс эттиради. Солик потенциални аниклаш прогноз курсаткичларини аниклашда мухим ахамият касб этиши билан биргаликда у худудлар буйича бюджетлараро муносабатларни тартиблашда хам мухим восита булиб хизмат килади, худуднинг потенциалига караб субвенция, ссудаларни таксимлаш механизмларини шакллантириш мумкин [17, 358-б.].

Иктисодчи олим проф. Ж.Р. Зайналов уз илмий ишларида хам "солик потенциали" тушунчасига тухталиб утган [8, 135-140-б.]. Аммо унинг илмий карашларида солик потенциалининг иктисодий чегарасини назарий ва амалий жихатдан асослаб беришга муваффак булган. Дархакикат, хар кандай улчамнинг чегараси булиши хеч кимга сир эмас. Шу уринда айтиш керакки, Ж.Р. Зайналов солик потенциали атамасини "солик чегараси" сифатида бахолаб утар экан, унда "солик потенциали" (СП) ёки "солик чегараси" (СЧ) атамалари уртасида микдорий фаркланиш юзага келади. СЧ > СП ёки СЧ < СП куринишига эга эканлиги, солик чегараси ЯИМ солик туловларини узида акс эттиради, солик потенциали эса соликсиз тушумларни хам узида камраб олиши кузга ташланади. Хакикатдан хам худди шундай холатга дуч келишимиз мумкин булади. Шу боис солик тулови чегарадан ортик булса, у уз аксини корхоналарни ракобатбардошлилигида, бюджет даромадида, инфляция даражасининг усишида, ахолининг тулов кобилиятини пасайишида уз аксини топиши мумкин.

Шу боис "солик потенциали" урнига "солик тулов потенциали" деган тушунчага ургу берилишини максадга мувофикдир.

"Солик тулов потенциали" солик туловларини шакллантириш боскичида юзага келади. Соликка тортиш базасини айрим микро ва макрокурсаткичлар таъсирида узгариши солик тулов чегарасига узгартиради. Натижада солик тулов потенциали шаклланади. Агарда солик потенциали деб фикр юритадиган булсак, унда бу башоратли чегараларда соликларни чегараланиб колинишини ва солик солиш базасида таъсир этувчи омилларни четлаб утиши билан уз башоратли чегарасини белгилаб куяди. Аммо уни амалда таъминлаб булмайди. Бундай тушунча бевосита солик туловларини белгиланган ва конун хужжатлар доирасида чекланган доираларида ундирилишини туликрок ифодалайди.

Айнан уз чегараларига эга солик тулови солик туловчиларни купрок рагбатлантиради, соликларни даромад (фойда) келтирувчи иктисодий вокелик сифатида эътироф этилиши учун замин яратади. Проф. Ж.Р. Зайналовнинг фикрига кура, хар бир тулов, хар бир харажат тури, хар бир жарима тулаш (у салбий холат булса хам), хар кандай ресурс окими хужалик субъектига даромад (фойда) келтириши ва уларнинг иктисодий усишига молиявий потенциалини янада ошишига замин яратиш лозим [7, 305-311-б.].

Бундай фикрни тан олиш билан бирга биз юкорида кайд этилган иктисодий вокеликлар таркибига кузланмаган харажатлардан хам даромад (фойда) олиниши мумкинлиги, унинг солик объектида курсатиб утилишини мухим деб биламиз. Айнан бундай йукотишлар солик тулов потенциалининг чегарасини кискартириши мумкин. Бундай холатга йул куймаслик хар кандай риск натижасида йукотишлар юз берганда, шу йукотишларни "солик тулови потенциали"ни аниклашда эмас, балки "мумкин булган солик потенциали" деб фикр юритиш хам максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Афсуски, бу хилдаги талкинлар хозирги кунда хам аксарият иктисодчилар томонидан кабул килинмокда [11, 32-б.] [2, 5-б.] [18, 51-б.] [16, 264-б.] [4, 12-б.]. Бизнинг фикримизча, мазкур тушунчаларнинг мазмуни бир-бирига якин булсада, айнан бир хил эмас. Вилоят (шахар, туман)ларнинг молиявий ресурсларини мавжуд солик тулов потенциалининг бир кисми, бошкача айтганда, уларда мавжуд ресурслардан фойдаланиш окибатида хосил килинган пул даромадлари ва жамгармалари сифатида талкин килиш тугрирок буларди.

Республиканинг солик тулов потенциали эса "жойлардаги мавжуд ресурсларнинг маълум давр мобайнида хужалик субъектларига даромад келтира олиш салохияти" деб изохлаш лозим булади. Аслида республикамиздаги мавжуд молиявий ресурс имконияти у ёки бу сабабларга кура ишлатилмай колиши хам мумкин. Шунинг учун молиявий имконият эхтимолий тушунча сифатида

тушунча сифатида майдонга чикар экан, унда солик тулов имкониятини эхтимолий тушунча сифатида карашга тугри келган булар эдик. Чунки кенг маънода молиявий имкониятларнинг динамик узгариши соли; туловларининг хажмига, тулов муддатларига хатто соликларга кулланиши мумкин булган имтиёзларни тиник кулланишига салбий таъсир этади. Бу эса турли даражадаги бюджет даромадларини шаклланишига хам таъсир этади (1-чизма).

"Соли; тулов потенциали" куп жихатдан давлат, алохида махаллий бошкарув бугини (яъни махаллий бюджетлар) учун хос булган вазиятларга нисбатан кулласа буладиган тушунчадир. Шу урнида таъкидлаб утмокчимизки, кайсидир маънода корхоналарнинг солик тулов кобилияти хакида гапириш мумкин, бирок ахолининг солик тулов потенциалини бахолаш ута мушкул масала.

Махаллий бошкарув тизими доирасида бахолаш узига хос ёндошувни талаб этади. Афсуски, айни масала буйича Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Давлат солик кумитаси, Иктисодиёт вазирлиги кошидаги илмий марказлар томонидан солик-бюджет амалиёти сохасида конкрет тавсиялар ва йурикномалар ишлаб чикилмаган. Бу эса солик муносабатларини тартибга солиш муаммоларни янада кескинлаштирмокда.

1-чизма. Бюджет потенциалини шакллантиришда уз урнига эга булган тушунчаларни куллашда куриладиган йукотишлар модули

КИУ« КИУt2

КИУt4

КИУ1

СТПt

м--

СП (СИ) t

СЮt ССt

СOt

Ижmuмouй-гумaнumap фaнлapнuнг дoлзapб муaммoлapu

№1 (1) 2020

1-чизмадан курини6 тури6дики, солик мyносaбaтлaрини xaрaкaтгa кeлтирyвчи терминларни куллаш оркали бюджет потенциалини кyчaйиши ва саёзлашиши мумкин бyлaди.

Бу ерда: СТП - солик тулов потенциали; СП (СИ) - солик потенциали (солик имконияти); СЮ - солик юки; СС - солик с^ими; СО - солик OFирлиги; t - белгиланган давр (вакт) давомида кузатилиши мумкин булган йукотишлар; КИУ - корхона иктисодиётида усишининг кузатилиши; t1,2,3 - белгиланган давр (вакт) давомида кузатилиши мумкин булган кушимча имкониятлар.

Айтиш жоизки, СТП - тушунчани куллаш ва унга амал килиш xaр томонлама кулай имоният яратиб беради. Шу боис xaм имконият яратиш жиxaти буйича СТП > СП(СИ); СТП > СЮ; СТП > СС; СТП > СО (1)

Х,ар кандай ютуклар кулланиладиган терминлар доирасида кулга киритилмасин, улардан кутиладиган йукотишлар xaм мавжуд булади. Аммо 1-чизмада келтирилганларга асосланадиган булсак, унда энг кам йукотиш СТПда кузатилиши мукаррардир. Бундаги йукотишлар энг аввало солик механизми элементларини оптимал майдонда xaрaкaт килмаслиги ёки турли конуний чекловларни солик туловларга кулланилиши натижасида кузатилиши мумкин. Долган xолдa xaм СП (СИ), СЮ, СС, СО кабиларда xaм ушбу омиллар таъсир этиши табиийдир. Аммо бундай терминларни амал килишини таъминлаш манфаатларини xaддaн ташкари бир томонга буйсуниши ёки хизмат килдирилиши билан кузатилади. Крлаверса, турли конуниятлар уртасида номувофиклик даражасини олиб кетишида xaм бундай салбий xолaтлaрни усиш тенденцияси кучаяди. Унда корхоналарни кулланилиши мумкин булган майдондаги xaрaкaтлaри xaм кескин узгариши мумкин булади (шундан К ва К1 -корхоналар xaрaкaтигa каралсин).

Таомилга кура, молиявий ресурслар таркибини тaxлил килиш чоFидa республикадаги хужалик субъектларининг, сунгги вактларда эса axолининг xaм молиявий ресурсларини xaм кузатиш мумкин булади. Шу боисдан булса керак, айрим муаллифлар солик имкониятини аниклаш чоFидa унинг таркибида субъектларнинг ва axолининг молиявий потенциалини ажратиб курсатишга уринишлар xaм кузатилмокда. Бизнинг фикримизча, бундай тавсиф xaм саёздир.

Юкорида билдирилган фикрларга кушимча равишда айтишимиз мумкинки, "солик тулов потенциали" тушунчаси вилоят (шaxaр, туман)ларнинг молиявий имкониятларини характерловчи таянч тушунчадир. Ушбу нуктаи-назардан, мазкур тушунча мазмунини талкин килишга иктисодчи олимлар

бу ерда: СЮ > СС; СЮ > СО

СП(СИ) > СЮ; СП(СИ) > СС; СП(СИ) > СО

СС > СЮ; СС < СТП; СС < СП(СИ); СС > СО

(2)

(3)

(4)

турлича ёндошмокдалар. Уларнинг бир гурухи "соликлар - солик туловчилар зиммасига юклатилган жами мажбуриятлар", бошка бир гурухи эса бюджет конунчилигида молиявий йил давомида тегишли тартибда йигилиши лозим булган солик туловларининг умумий микдори, яна бошкалари солик республиканинг истикболдаги ривожланиш имкониятларидан келиб чикиб, эришилиши лозим булган солик тушумлари даражасининг курсаткичи деб фикр билдирадилар. Куриниб турганидек, талкинлар турли-туман. Лекин уларни битта умумий хусусият боглаб туради. Барча талкинларнинг негизида солик туловчиларнинг солик туловини ошириш масаласи илгари сурилади. Аммо, мазкур карашлар бир томонлама хусусиятга эга булиб, муаллифларнинг тадкикот предмети доираси билан чекланиб колган.

Хусусан, юкорида номлари келтирилган курсаткичлар кай даражада амал килмасин, уларнинг конкрет яхлит атама сифатида иктисодий мохияти иктисодчи олимлар томонидан комплекс тарзда очиб берилмаган. Биз "солик потенциали" тушунчасига куйидагича талкин беришни уринли деб билдик. Солик тулов потенциали - бу солик йигим ва туловларининг реал чегараларини акс эттирувчи турли даражадаги бюджет даромадларини хосил килиш билан боглик булган давлат, корхоналар ва фукаролар уртасида конуний пайдо булувчи солик муносабатлар йигиндисини тавсифловчи иктисодий вокеликдир.

Мамлакатнинг солик тизимида амалга оширилаётган ислохотлар иктисодий тараккиёт истикболини таъминлашда мухим урин эгаллашни таъминлашда хориж тажрибасини урганиш мухим ахамиятга эга. Хрзирги кунда бизда амалга оширилаётган солик ислохотлари АКЩда утган асрнинг 70-йилларида утказилган солик ислохотларига ухшамасада, аммо соликлар оркали иктисодий-ижтимоий усишни таъминлашдаги жихатларида якинлик мавжудлигидан хулоса чикариб олиш мумкин булади. Мисол учун, солик юкини корпорацияларга нисбатан юкори булганлиги ва уни 14 фоиздан 12 фоизга туширилиши оркали бюджет даромадларини оширишни таъминлаганлиги, якка тартибдаги даромад солигини 50 фоиздан 28 фоизга туширилиши (уша вактда энг йирик даромадлар 70 фоиз ставка оркали соликка тортилганлиги) умуман А^Ш маъмуриятини энг аввало йирик корпорацияларни ва молиявий олигархия манфаатларини кузлаганлигидан далолат берилди [20].

Айтиш жоизки, А^Шда инвестицияларга нисбатан солик чегирмасининг жорий этилиши хам уз самарасини берган эди. Ушбу чегирма солик кредити номи билан амал килди. Ушбу тадбирлар узок муддатлар давомида корпорацияларни субсидирланишини таъминлади. Ушбу солик кредити компанияларни капитал куйилмаларига нисбатан 10% атрофида булиши ёки уни

фойда солик тулов суммасини 20%га тенглаштирилган тартибда амал килиши иктисодий усишни таъминлашга хизмат килганлиги эътироф этилди [6, 7-б.].

Шунингдек, айрим корпорацияларга нисбатан тезлаштирилган амортизация ажратмаларини пасайишида хам солик ислохотлари доирасида олиб борилган тадбирлар мухим ахамият касб этган эди.

Айтиш жоизки, А^Шда даромад микдори 1 млн. А^Ш долларидан ортик булганда, 1964 йилда 20 дан 91%, 1965 йилда 70%, 1971 йилда 60%, 1972 йилда 50%, сунг эса ХХ асрнинг охирларига келиб 35-50% ставка оркали солик белгиланди. Аммо соликка тортилмайдиган минимум 6 минг А^Ш доллари доирасида белгилаб куйилди [3, 52-б.].

Ушбудан келиб чикиб, Узбекистонда хам солик туловини илгор тажрибалардан келиб чикиб инобатга олиш зарурияти юзага келмокда. Бунда солик туловчиларни молиявий ресурсларга нисбатан эхтиёжини аниклаш, уларни жамлаш ва максадли йуналтирилишини таъминлашга алохида эътибор билан караш керак. Бу хол уз урнида солик ундириш асосида олиниши мумкин даромадларини прогнозлаштириш сифатида ошириш хамда бунинг учун зарур объектив шарт-шароитларни бахолаш механизмларини такомиллаштириш заруриятини келтириб чикаради.

Мазкур масалани хал этиш республикамизда даромад манбаини яратиш имкониятларини прогнозлаштириш тартибини ошириш билан бевосита алокадор.

Махаллий бюджетни шакллантириш ва юкори бюджет бугини томонидан уларни молиявий жихатдан куллаб-кувватлаш микдорининг асосли равишда белгиланиши махаллий бюджетларнинг даромад олиш имкониятларини объектив бахолашга богликдир. Хозирги кунда келгусида махаллий бюджетнинг даромад олиш имкониятларини узок йилларга прогнозлаштириш тартибини ишлаб чикиш, уларнинг даромад манбаини ошириш учун зарур базани илмий-амалий жихатдан урганиш эхтиёжи пайдо булмокда. Эндиликда айни масаланинг хал этилишига эътиборсизликка йул куйилмаслиги лозим. Мазкур ишнинг тез ечимини топишда мухим ахамиятга эга булган омил махаллий бошкарув органларининг махаллий бюджетларнинг солик имкониятини оширишдан манфаатдорлигини орттириш масаласи хисобланади. Вилоят (шахар, туман)нинг солик имкониятини тугри бахолаш жуда мухим хисобланиши боис бахолашнинг энг оптимал усулларини танлай олиш талаб этилади.

Айтиш жоизки, махаллий ва хорижий иктисодчи олимларнинг ишларини урганиш натижаларидан маълум булишича, махаллий бюджетлар солик имкониятини бахолашга нисбатан ёндошув йук. Мавжуд усулларни солик

туловларини тулаш шакллари, макроиктисодий курсаткичлар, репрезентатив солик тизими усуллари каби белгилари буйича таснифланмокда.

Хулоса. Бугунги кунда давлат бюджетига солик тушумлари хисобига олинадиган даромадларни режалаштириш тизимида бир катор камчиликлар кузатилиши кайд этилмокда:

- солик топширикларини прогнозлаш ва шакллантириш билан шугулланадиган масъул муассасалар ва уларга булинмаларнинг амалдаги фаолияти тартибга соладиган меъёрий-хукукий база яратилмаганлиги;

- солик имкониятини ривожлантиришдан махаллий узини-узи бошкариш органлари манфаатдор эмаслиги;

- соликларни йигиш буйича турли хил нохолисликнинг амалиётда кенг кузатилиши, яъни прогнозлаштирилган солик тушумини уз муддатида бажариш учун айрим корхона (ташкилот)лар томонидан келгуси даврлар учун солик туловларини олдиндан тулаш холлари ортиб боришини (хатто, мажбурий тарзда хам тулаш холатлари хам).

Бюджет даромадларидаги соликларнинг салмоги ва ахамиятини тахлил этиш учун, аввало, бюджет тизимидаги ислохотларнинг хар бир боскичида соликли даромадларнинг ахамиятини алохида урганиш мухимдир.

Солик муносабатларини тартибга солиш ва бюджет даромадларини оширишда солик тулов потенциалини ахамиятини ошириш учун куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

- солик тизимида амалга оширилаётган туб ислохотларни, юридик ва жисмоний шахсларнинг молиявий имкониятларини оширишга каратиб борилишини таъминлаш мухимдир. Бу, уз навбатида, мамлакатнинг иктисодий имкониятларини яхшилашга уз таъсирини курсатиши мумкин. Мамлакат иктисодий салохиятининг ошириб бориш уларнинг солик тулов потенциалининг ошишига олиб келиши мумкин;

- солик базасини кенгайтириш ва соликка тортиш механизми, таркибини такомиллаштириш хисобидан худудий ривожлантириш вазифаларини хал килиш максадида махаллий узини-узи бошкариш органларига баркарор ва узок муддатли молиявий база яратиш;

- бюджет-солик бошкаруви солик хукукий муносабатлари узгаришига солик солиш тизими оркали тезкор жавоб кайтариш ва солик-бюджет сиёсати хазинасидаги услубларни куллаш баробарида, пул окимининг узлуксиз харакатини таъминлаш;

- хар бир иктисодий соликни туплаш борасидаги имкониятларини тадкик этиш ва шу асосда солик сиёсатини юритишга нисбатан ягона услубий ёндошув тамойилининг ишлаб чикиш.

Хуллас, соли; тулов потенциалининг узгариши соли; конунчилиги тизимида юз берадиган узгаришлар билан узвий богликдир. Хрзирги шароитда бюджетга тушадиган соликлар микдорини купайтиришнинг ягона йули соли; тулов потенциалини ошириб бориш максадида мамлакат соли; тизимида узлуксиз равишда ислохотлар утказиш мухим ахамият касб этади.

Адабиётлар руйхати / Список литературы / References

1. Alfirman L. Estimating stochastic frontier tax potential: Can Indonesian local governments increase tax revenues under decentralization? - Center for Economic Analysis, Department of Economics, University of Colorado at Boulder. Working Paper. - 2003. - №. 03-19. - 37 p.

2. Asatullaev K. Economic activity and government fiscal policy: relationship theory and practice //International Finance and Accounting. - 2019. - Т. 2019. №. 2. - p. 1-13.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Imomkulov T.B. Financial Aspects of Selection of Investment Projects by Enterprises in Developing Market Conditions. // European Journal of Business and Management. Vol.12, No.5, 2020. - p. 51-54.

4. Khudoyqulov S. Important factors of of forcasting taxes and their principles //International Finance and Accounting. - 2018. - №. 3. - С. 1-12.

5. Горский И.В. Налоговый потенциал в механизме межбюджетных отношений // Финансы. 1999. № 6. - c. 27-30.

6. Ермакова Е.А., Ларионов Н.А. Налоговые кредиты в системе стимулирования инновационной активности // Управленец. 2015. №2 (54). -c. 4-10.

7. Зайналов Д.Р., Латипова Ш.М. Проблемы совершенствования налогообложения предпринимательских субъектов в условиях глобализации //Совершенствование налоговой политики государства в условиях глобализирующейся экономики. - 2014. - С. 305-311.

8. Зайналов Ж.Р. Необходимость обеспечения взаимной бюджетной и налоговой политики в условиях благоприятной государственной экономико-правовой атмосферы //Глобальные проблемы модернизации национальной экономики. - 2017. - С. 135-140.

9. Лятина Е.В. Формирование и оценка налогового потенциала в России: автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. эконом. наук. - Тольятти: 2008. -URL: https://www.dissercat.com/content/formirovanie-i-otsenka-nalogovogo-potentsiala-v-rossii. - с. 20.

10. Майбуров И.А. Налоговый менеджмент. Продвинутый курс [Электронный ресурс]: учебник для магистрантов, обучающихся по программам

направления «Финансы и кредит»/ И.А. Майбуров [и др.]. - Электрон. текстовые данные. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2014. - 559 с.

11. Маликов Т. Солик юкининг огирлигини кескин камайтириш керакми? - Т.: А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси, 2006. 32-б.

12. Мирзаев Ф. Соли; йигилувчанлигини хдсоблашнинг услубиёти ва амалиёти. //Бизнес-Эксперт. 2012. http://www. biznes-daily.uz/ru/birj aexpert/15687-soliq-yigiluvchanligini-hisoblashning-uslubiyoti-va-amaliyoti.

13. Пансков В. Г., Князев В. Г. Налоги и налогообложение. - М.: МЦФЭР, 2003. - с. 336.

14. Пелевин И.Ю. Анализ концептуальных подходов и методов оценки налогового потенциала регионов. Статистика и Экономика. 2014; (5): 70-72. https://doi.org/10.21686/2500-3925-2014-5-70-72

15. Полинская М.В. Налоговый потенциал: дискуссионные подходы к определению и методы оценки / М.В. Полинская, В.С. Зачишигрива // Политематический сетевой электронный научный журнал Кубанского государственного аграрного университета. - 2017. - №133. - С. 861-871.

16. Санакулова Б., Бадалов Ш. Соли; юки: аниклаш ва оптималлаштириш йуналишлари. Монография. - Т.: 2015. - 264 б.

17. Худойкулов С.К. Худудларнинг соли; салохдятини бахрлаш методологиясини такомиллаштириш. // Соли; маъмурчилигини такомиллаштириш оркали соликлар ва бошка мажбурий туловларнинг йигилувчанлигини ошириш. Республика илмий-амалий конференция тезислар туплами. Солик академияси, Тошкент, 2018 йил, - 358 б.

18. Ширинов С., Кодиров Р. Солик юкини хдсоблаш методикасини такомиллаштиришнинг айрим масалалари. //Молия. №1. 2016 48-51 б.

19. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: учебник / Т. Ф. Юткина. - 2-е изд, перераб. и доп. - М. : ИНФРА-М, 2001. - 575 с.

20. https://ru.wikipedia.org/wiki/Рейганомика (Мурожаат санаси: 17.02.2020).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.