Научная статья на тему 'СОЛИҚ ИМТИЁЗЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ'

СОЛИҚ ИМТИЁЗЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
15
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқ / солиқ имтиёзи / мақсадсиз ишлатиладиган солиқ имтиёзлари / мақсадли ишлатиладиган солиқ имтиёзлари.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Джалилов Р.Х.

Ушбу илмий мақолада солиқ имтиёзларининг ҳисобга олиниш муаммолари ва унинг ечими келтирилган. Мақсадсиз ишлатиладиган солиқ имтиёзлари бўйича счётлар режасига киритилиш зарурияти асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОЛИҚ ИМТИЁЗЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ»

Джалилов Р.Х. катта уцитувчи

К,арши му^андислик-ицтисодиёт институты, Узбекистан СОЛЩ ИМТИЁЗЛАРИНИ ХИСОБГА ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ

Аннотация. Ушбу илмий мацолада солиц имтиёзларининг уисобга олиниш муаммолари ва унинг ечими келтирилган. Мацсадсиз ишлатиладиган солиц имтиёзлари буйича счётлар режасига киритилиш зарурияти асосланган.

Калит сузлар: солиц, солиц имтиёзи, мацсадсиз ишлатиладиган солиц имтиёзлари, мацсадли ишлатиладиган солиц имтиёзлари.

Djalilov R.Kh. senior teacher

Karshi Institute of Engineering and Economics

Uzbekistan

ISSUES OF ACCOUNTING FOR TAX BENEFITS

Abstract. This scientific article presents the problems of accounting for tax credits and their solution. The need for inclusion in the chart of accounts is due to the unlawful use of tax benefits.

Key words: tax, tax credit, non-targeted tax credits, targeted tax credits.

Кириш. Урганишлар натижаси шуни курсатмокдаки, жахрн амалиётида, шу жумладан республикамиз солик конунчилигида кушилган киймат солигини хдсоблаш, тулаш, ноль даражали ставка буйича солик солинадиган айланмани аниклаш ва соликнинг урнини коплаш механизмлари мураккаблигича колмокда.

Хужалик юритувчи субъектларига берилаётган солик имтиёзларини асосланганлиги ва уларни берилган максадларга мос ишлатилишини назорат килиш бухгалтерия хдсоби маълумотлари асосида амалга оширилади. Солик имтиёзларини бухгалтерия хдсобини такомиллаштириш максадида унинг иктисодий мохиятини урганишимиз зарур.

Адабиётлар шархд. Солик имтиёзларига турли иктисодий адабиётларда ва меъёрий хужжатлар турлича таърифлар берилган.

Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 75-моддасида солик имтиёзларга куйидагича таъриф берилган: "Солик имтиёзлари - солик туловчиларнинг айрим тоифаларига бошка солик туловчиларга нисбатан солик тугрисидаги конунчиликда назарда тутилган афзалликлар, шу жумладан соликни туламаслик ёки уларни камрок микдорда тулаш

имконияти соли; имтиёзлари деб эътироф этилади. Соли; имтиёзлари индивидуал хусусиятга эга булиши мумкин эмас" [1].

И.А.Майбуров соли; имтиёзларини конун хужжатларида белгиланган тартибда соли; тулаш муддатини узгартириш буйича имтиёзлар олишга имкон берувчи имтиёзлар хамда улар бир нечта шаклларга ажратилади: соли; кредити, инвестицион соли; имтиёзи, соли; таътили [2].

В.Г.Пансков соли; имтиёзининг и;тисодий мохиятини ;уйидагича изохлайди:Соли; имтиёзи - бу соли; туловчига бериладиган ма;садли имтиёзли ху;у; ёки солиада тортиш базасидан ва соли; солиш объектидан ма;садли чи;ариб ташлаш, уни соли; тизимига киритиш муайян ма;садга эришиш учун мулжалланган ва и;тисодий, бюджет, фискал ёки ижтимоий самарадорликни унинг ёрдамида ани;лаш мумкин [3].

Ф.И.Исаевнинг ;айд этишича эса, "соли; имтиёзлари - юридик шахсларнинг айрим тоифаларини соли;лар тулашдан ;исман ёки тули; озод ;илиш, ёки соли;ларни камро; ми;дорда тулаш учун берилган имкониятлардир" [4].

У.Х.Нормурзаев "Соли; имтиёзларини хисобга олиш соли; органлари томонидан ахборот тизимларидан фойдаланган ва соли; имтиёзларининг хар бир турига махсус идентификация кодини берган холда амалга ошириш кераклигини ма;садга мувофи;" [5] - деб хисоблайди.

Ю;орида келтирилганлардан хулоса ;илиш мумкинки, соли; имтиёзлари соли;ни туламаслик ёки уларни камро; ми;дорда тулаш имконияти экан.

Тадкикот методологияси. Тад;и;отда и;тисодий тахлил, манти;ийлик ва гурухлаш усулларидан фойдаланилди. 2017-2021 йилларда республикамизда ;ушилган ;иймат солиги буйича занжири яратилиши борасида амалга оширилган ислохотлар ва соли; имтиёзлари, давлат томонидан тартибга солинадиган ижтимоий ахамиятга молик товарларга (хизматларга) ;ушилган ;иймат солигининг таъсири тахлил ;илинди.

Тахлил ва натижалар. Ю;орида келтирилган вазифаларни амалга ошириш учун соли; имтиёзларининг хисобини юритиш ма;садга мувофи;. Соли; имтиёзларининг бухгалтерия хисобини ташкил этиш ва юритиш заруриятини келтириб чи;аради (1-жадвал).

1-жадвал

2018-2022 йилларда солик турлари буйича кулланилган солик имтиёзлари тазушли, млрд сумда

№ Солик турлари 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил 2022 йил

Соей суммаси Сони Суммаси сони Суммаси сони суммаси сони суммаси

Жами 59 792 22707,56 68113 29 136,0 93871 31 065,6 109363 43 479,3 195884 72 963,7

1 ВДС 2 322 14989.50 11380 23 073.8 7 031 24 643,3 15 508 36 766,3 28 214 64 107,9

2 Фойда солиги 291 1 832.02 763 2 785.4 3 335 2 930.0 2 709 2 219,5 25 015 4 641,3

3 Ер солиги 5 499 1 183.69 6 736 880.1 4 531 1 313,2 11 743 2 575,9 6 204 931.8

4 Жисмоний шахсларвинг даромадларидаи олинадиган солик 8 321 393.06 33866 789,0 44093 917,9 56 165 1 073.8 41 580 1 028,3

3 Сув ресурсларидаи фойзаланганлик учуй солик 7 797,97 31 469,3 673 443.7 1 376 39.1 685 12,3

6 Ижтимоий солик 30 258 495.80 3 993 340,9 б 230 346,5 11 247 386,3 52 616 1 187,4

7 Мол мулк солиги 220 897,27 382 583,2 4 813 274,0 2 195 306.1 7 809 933,0

8 Айланмадан олинадиган солик 12 530 1 325,66 10962 214,3 23165 196,9 8 420 112,3 32 921 97,2

1-жадвалда 2018-2022 йилларда соли; турлари буйича ;улланилган соли; имтиёзлари буйича тахлил келтирилган булиб, 2018 йилда соликлар буйича жами 59 792 та ташкилотга 22 707,56 млрд сум, 2019 йилда 68 113 та ташкилотга 29 136,0 млрд сум, 2020 йилда 93 871 та ташкилотга 31 065,6 млрд сум, 2021 йилда 109 363 та ташкилотга 43 479,3 млрд сум ва нихоят, 2022 йилда 195 884 та ташкилотга 72 963,7 млрд сум соли; имтиёзлари кулланилганини куриш мумкин.

Алохида соли; турлари буйича курадиган булсак, 2018 йилда ККС буйича берилган имтиёзлар суммаси 2 322 та ташкилотга нисбатан 14 989,50 млрд сумни ташкил этиб, энг катта имтиёз берилган соли; турига айлантирилганлигини куриш мумкин. 2022 йилда бу сумма ушбу соли; тури буйича 28 214 та ташкилотга нисбатан 64 107,9 млрд сумни ташкил этиб яна энг катта соли; имтиёзига эга булиб турганлигини куришимиз мумкин.

Кейинги соли; имтиёзларининг катта суммаси юридик шахслар томонидан туланадиган фойда солигига тугри келишини гувохи булиш мумкин. 2018 йилда фойда солиги 291 та ташкилотга нисбатан 1 832,02 млрд сум, 2022 йилда эса 25 015 та ташкилотга нисбатан 4 641,3 млрд сумни ташкил этаётганлигини куриш мумкин.

Соли; имтиёзлар муайян ма;садга йуналтириш шарти билан берилади ва ма;садсиз бериладиган имтиёзларга булинади.

"Соли; ;онунчилигига асосан соли; имтиёзларидан бушаган маблагларни бош;а ма;садда фойдаланилган та;дирда, белгиланган ма;садда фойдаланилган сумма урнатилган тартибда пеня хисобланган холда бюджетга тули; ундириб олинади.

Соли;лар ва бош;а мажбурий туловлар буйича берилган имтиёзлар муносабати билан бушаган хамда ушбу имтиёзларнинг амал ;илиш муддати ичида фойдаланилмаган маблагларнинг суммаси имтиёзлар берилаётган чогда белгиланган ма;садларга мазкур имтиёзларнинг амал ;илиш муддати

тугаганидан кейин бир йил мобайнида йуналтирилиши мумкин. Бунда курсатилган муддатда фойдаланилмаган маблаглар Узбекистон Республикасининг республика бюджетига утказилади" [1].

Иктисодий жихатдан алохида ахамиятга эга булган максадли солик имтиёзларини бухгалтерия хисобида акс эттириш методикасини куриб чикамиз. Бу имтиёзларнинг бухгалтерия хисоби 8840 "Максадли ишлатиладиган солик имтиёзлари" счётида юритилади.

Энди бу счётлар билан боглик хужалик операцияларни бухгалтерия хдсобида акс эттиришни куриб чикамиз.

1. Товарлар - моддий захиралар импорт чогида КДС ва акциз солиги тулашдан озод килиш натижасида бушаган маблаглар суммасига:

Дебет - 6990 "Импорт чогида КДС ва акцизлар буйича хисоблаб ёзилган солик имитёзлари" счёти;

Кредит - 8840 Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари".

2. Махсулотларни реализация хажмида экспортга сотилган махсулотларнинг улуши 56 фоизни ташкил килганлиги туфайли фойда солигидан берилган имтиёз суммасига, ушбу сумма фойда солиги хисоботининг 040 сатридан олинади:

Дебет - 6410 "Бюджетга туловлар буйича карзлар (турлари буйича)"

счёт;

Кредит - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари" счёти.

3. Солик имтиёзлари натижасида бушаган маблаглар асосий воситаларнинг харид килишга, асосий воситаларни реконструкция ва технологияларни модернизация килишга йуналтирилганда:

Дебет - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари";

Кредит - 8530 "Текинга олинган мулк" счёти.

4. Солик имтиёзлари натижасида бушаган маблаглар жорий мажбурияларни коплашга йуналтиради:

а) олинган товарлар буйича карзни коплашга йуналтирилади;

Дебет - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари" счёти;

Кредит - 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга

туланадиган счётлар" счёти.

б) иш хаки хисобланганда:

Дебет - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари" счёти;

Кредит - 6710 "Мехнат хаки буйича ходимлар билан хисоблашишлар"

счёти.

в) Иш хакига нисбатан ижтимоий соликка ажратилганда:

Дебет - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари" счёти;

Кредит - 6420 "Ижтимоий солик" счёти.

5. Имтиёзли даври тугаганда ва хисобот йилининг охирида ишлатилмасдан колган имтиёз суммалари Узбекистон Республикасининг республика бюджетига утказилади (2-4 операциялар буйича):

Дебет - 8840 "Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари" счёти;

Кредит-6410 "Бюджетга туловлар буйича карзлар (турлари буйича)"

счёти.

Узбекистон Республикаси Солик Кодексининг 75-моддасига асосан корхона имтиёз даври тугагандан сунг яна бир йил мобайнида бушаган пул маблагларини максадли сарфлаши мумкин. Ушбу даврда хам имтиёздан фойдаланмаса кейинги йилда фойдаланилмаган имтиёз суммаларини давлат бюджетига кайтаради. Ушбу жараённи бухгалтерия хисобида тугри акс эттириш максадида 8850-"Максадсиз ишлатиладиган солик имтиёзлари" номли ишчи счётни очишни ва уни счётлар режасига киритишни тавсия киламиз. 8850-"Максадсиз ишлатиладиган солик имтиёзлари" номли ишчи счётни очиш асосида куйидаги бухгалтерия ёзувлари киритилади:

Имтиёз даври тугаганидан кейин бир йил мобайнидаги муддатга куйидагича:

Дебет 8840-"Максадли фойдаланадиган солик имтиёзлари";

Кредит 8850-"Максадсиз ишлатиладиган солик имтиёзлари".

Имтиёз даври тугаганидан кейин бир йил муддат утгандан сунг бюджетга кайтарилиши куйидагича:

Дебет 8850-"Максадсиз ишлатиладиган солик имтиёзлари";

Кредит 6410-" Бюджетга туловлар буйича карз".

Бу солик туловчиларни солик имтиёзларидан тугри фойдаланиш буйича маъсулиятини оширади. Шунингдек, солик имтиёзларининг суммалари бухгалтерия хисобида тугри акс эттирилади.

8850-"Максадсиз ишлатиладиган солик имтиёзлари" номли ишчи счётни очиш зарурияти нимадан келиб чикди. Урганиш ва тахлиллар шуни курсатмокдаги, куп холларда солик имтиёзларининг муддати тугагандан сунг имтиёзлар максадсиз ишлатилмокда (2-жадвал).

2-жадвал

Узбекистонда 2015-2021 йилларда солик имтиёзларидан самарасиз фойдаланган корхоналарда ашщланган камчиликлар, (млрд. сум)

№ Йиллар Солик имтиёзидан фойдаланган корхоналар Нотугри фойдаланганлиги буйича кушнмча хисобланган Шундан,

Камерал нагорят натижасига кура Соли»; текширувлари натижасига кура

сони суммаси сони суммаси Сони суммаси Сони Суммаси

1. 2015 58377 12 450.9 622 14,8 536 11,6 86 3.2

2. 2016 28617 10 924.4 769 21.9 677 6.1 92 15,8

3. 2017 33631 15 753,1 267 11.4 217 2.4 50 8.9

4. 2018 61178 22 707,5 579 54,6 380 7,9 199 46,7

5. 2019 48765 29136.1 456 44.9 276 8,2 180 36,7

6. 2020 59415 31065.6 786 98,3 451 24.5 - -

7. 2021 47482 42 089.0 1024 324,6 966 219,8 58 104,8

Мазкур 2-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики 2015 йилда жам 622 та тадбиркорлар томонида 14,8 млрд.сум, 2018 йилда 579 та корхоналарда 54,9 млрд.сумни хамда 2021 йилда эса 1024 та корхоналарда 324,6 млрд.сум хажмида имтиёзлардан нотугри фойдаланилган бу эса соли; имтиёзларини бекор ;илишга асос булади.

Бундан куриниб турибдики, соли; ;онунчилигига асосан берилган соли; имтиёзларидан ма;садли ва самарали фойдаланиши устидан молиявий назоратни, шу жумладан соли; текширувларини янада кучайтириш заруриятини келтириб чи;аради.

Хулоса ва таклифлар. Кушилган ;иймат солигининг бухгалтерия хисобини такомиллаштириш ма;садида ;уйидагиларни таклиф ;иламиз:

1."Юридик шахсларга соли;лар божлар ва мажбурий туловларни бюджетга тулаш буйича берилган имтиёзларни расмийлаштириш ва бухгалтерлик хисобида акс эттириш тартиби тугрисида"ги Низомга асосан ма;садли берилган соли; имтиёзлари 8840 "Ма;садли фойдаланадиган соли; имтиёзлари" счётида хисобга олиш кузда тутилган.

Имтиёзли даври тугаганда ва хисобот йилининг охирида ишлатилмасдан ;олган имтиёз суммалари хисобдан чи;арилади ва ;уйидаги счётлар корреспонденцияси тузилади:

Дебет 8840 "Ма;садли фойдаланадиган соли; имтиёзлари" счёти,

Кредит 8530 "Текинга олинган мулк" счёти.

Бизнинг фикримизча, ма;садли соли; имтиёзлари буйича имтиёз даври тугагандан кейин хисобдан чи;аришда ишлатилмаган суммани 8720 "Жамгарилган фойда (;опланмаган зарар)" счётининг кредитига олиб бориш ма;садга мувофи;, бунга ;уйидаги бухгалтерия ёзуви ;илинади:

Дт - 8840 "Ма;садли фойдаланадиган соли; имтиёзлари",

Кт - 8720 "Жамгарилган фойда (;опланмаган зарар)".

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу таклифдан асосий ма;сад соли; имтиёзи даври тугагандан кейин ишлатилмасдан ;олган сумма доимий назоратда булади. Хужалик юритувчи субъектлар бу маблагларни бош;а ма;садларда ишлатиши мумкин.

2. Ма;садли ишлатиш назарда тутилмаган холда бериладиган соли; имтиёзларига хам алохида баланс счётини очиш ва унда хисобини юритиш ма;садга мувофи;. Бизнинг фикримизча, бунинг учун 8850 "Ма;садсиз ишлатиладиган соли; имтиёзлари" счётини счётлар режасига киритиш зарур. Бу ма;садсиз бериладиган соли; имтиёзларини шаклланиши ва уларни ишлатилиши устидан назоратни кучайтиради.

Ю;орида келтирилган 8840 "Ма;садли фойдаланадиган соли; имтиёзлари" ва 8850 "Ма;садсиз ишлатиладиган соли; имтиёзлари" счётлар буйича ишчи счётлар хар бир соли; тури буйича, шу жумладан, ;ушилган ;иймат солиги буйича хам очилади. Бу эса хар бир соли; турлари буйича соли; имтиёзлари назоратини таъминлаш имконини яратиб беради.

Адабиётлар: [1] Узбекистон Республикаси Соли; кодекси. 2023.

[2] Майбуров И.А. Налоги и налогообложение. Ред. 4-е изд. - М: 2011г. 558с

[3] Пансков В.П. Налоговые льготы: сущность и определение. ЖУРНАЛ. ЭТАП: экономическая теория, анализ, практика. 2018.

[4] Исаев Ф.И. "Солик тахлили методикасини такомиллаштириш". и.ф.ф.д. (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. 2019 йил. 116 бет.

[5] Нормурзаев У.Х. Солик имтиёзларининг самарадорлиги: назария, методология ва амалиёт. 08.00. 07 - Молия, пул муомаласи ва кредит. Иктисодиёт фанлари буйича фан доктори (DSc) диссертацияси автореферати. Тошкент. 2022

[6] Джалилов, Р. (2023). Совершенствование расчета льгот по налогу на добавленную стоимость. Economics and Education, 24(2), 272-278. https://doi.org/ 10.55439/ECED/vol24_iss2/a42.

[7] Джалилов Р.Х. Нормативно-правовая база по порядку организации камерального контроля в Республике Узбекистан и ее значение. Экономика и социум. №103. 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.