Научная статья на тему 'ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВОСИТАЛАРИ ОРҚАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВОСИТАЛАРИ ОРҚАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
153
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жисмоний тарбия воситалари / ўқувчиларнинг иродавий сифатлари / иродавий сифатларни ривожлантириш дастури / дастурни амалга ошириш принциплари / мазмун / мақсадлар / вазифалар. / средства физического воспитания / волевые качества школьников / программа развития волевых качеств у школьников / принципы реализации программы / содержание / цели / задачи.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаев Яшнаржон Маҳкамжонович, Турдимуродов Дилмурод Йўлдошевич

Мақолада жисмоний тарбия воситалари орқали ўқувчиларда иродавий сифатларни ривожлантириш дастурининг мазмуни кўриб чиқилди, таълим муассасасидаги тажрибавийэкспериментал тадқиқот натижалари келтирилди. Муаллифнинг иродавий сифатларни ривожлантириш дастури ушбу масалани ҳал қилишдаги педагогик таъсирга эга воситалар, услублар, мақсадлар, принцип ва шакллар мажмуасидан иборат. Муаллиф тизимли ва фаолли ёндашувни танлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ВОЛЕВЫХ КАЧЕСТВ У ШКОЛЬНИКОВ ПОДРОСТКОВОГО ВОЗРАСТА ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ СРЕДСТВАМИ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ

В статье рассматривается содержание программы развития волевых качеств у школьников средствами физического воспитания, приводятся результаты ее экспериментального исследования в общеобразовательном учреждении. Данная программа по развитию волевых качеств содержит комплекс методов, средств, целей, принципов и форм педагогического воздействия, наиболее способствующие решению этого вопроса. Автор избрал системный и деятельностный подходы.

Текст научной работы на тему «ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВОСИТАЛАРИ ОРҚАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Абдуллаев Яшнаржон Мах,камжонович,

Термиз давлат университети жисмоний маданият факультети укитувчиси Турдимуродов Дилмурод Йулдошевич,

Сурхондарё вилояти ЖаркурFон тумани 7-умутаълим мактаби жисмоний тарбия фани укитувчиси

УСМИР ЁШДАГИ УКУВЧИЛАРДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВОСИТАЛАРИ ОР^АЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УУК: 373.3/35

ТУРДИМУРОДОВ Д.Й. УСМИР ЁШДАГИ УЦУВЧИЛАРДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВОСИТАЛАРИ ОРЦАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада жисмоний тарбия воситалари оркали укувчиларда иродавий сифатларни ривожлантириш дастурининг мазмуни куриб чикилди, таълим муассасасидаги тажрибавий-экспериментал тадкикот натижалари келтирилди. Муаллифнинг иродавий сифатларни ривожлантириш дастури ушбу масалани х,ал килишдаги педагогик таъсирга эга воситалар, услублар, максадлар, принцип ва шакллар мажмуасидан иборат. Муаллиф тизимли ва фаолли ёндашувни танлади.

Таянч суз ва тушунчалар: жисмоний тарбия воситалари, укувчиларнинг иродавий сифат-лари, иродавий сифатларни ривожлантириш дастури, дастурни амалга ошириш принциплари, мазмун,максадлар,вазифалар.

ТУРДИМУРОДОВ Д.Й. РАЗВИТИЕ ВОЛЕВЫХ КАЧЕСТВ У ШКОЛЬНИКОВ ПОДРОСТКОВОГО ВОЗРАСТА ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ СРЕДСТВАМИ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ

В статье рассматривается содержание программы развития волевых качеств у школьников средствами физического воспитания, приводятся результаты ее экспериментального исследования в общеобразовательном учреждении. Данная программа по развитию волевых качеств содержит комплекс методов, средств, целей, принципов и форм педагогического воздействия, наиболее способствующие решению этого вопроса. Автор избрал системный и деятельност-ный подходы.

Ключевые слова и понятия: средства физического воспитания, волевые качества школьников, программа развития волевых качеств у школьников, принципы реализации программы, содержание, цели, задачи.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

TURDIMURÂDOV D.Y. DEVELOPMENT OF VOLITIONAL QUALITIES AMONG ADOLESCENCE SCHOOLCHILDREN AT SECONDARY SCHOOL THROUGHOUT OF PHYSICAL EDUCATION

In the article is discussed the content of the volitional qualities development program for schoolchildren by means of physical education. The research's results and experimental study in a general educational institution are presented. This program for the development of volitional qualities contains a set of tools, methods, goals, principles and forms of pedagogical influence most conducive to that issue achievement. The author choses a systemic and active based approach.

Key words and concepts: mean of physical education, volitional qualities of schoolchildren, program for the development of volitional qualities in schoolchildren, principles for implementing the program, content, goals, objectives.

Кириш. Усмирлик ёши-бу инсон х,аётидаги узига хос даврдир. Ушбу ёш нафакат атроф-мух,итни англашга фаол интилиш, балки, шижоатлилик, фаоллика булган эх,тиёж, усмирлар фаолиятининг жушкинлашиши, иро-давий сифатлар каби бошка сифатларни уз ичига олган шахсиятнинг фаол ривожланиш даври х,амдир. Иродавий сифатлар шахсиятнинг х,аётий тажрибасининг вужудга келиши ва орттирилиши жараёнида шаклланади ва х,ар бир усмир, ота-она ва педагог учун мух,им ах,амиятга эга амалий вазифа х,исобланади. Усиб келаётган ёш авлоднинг х,озирги кунда-лик х,аётидаги ва келажакдаги х,аёти давомида уз шахсий фикри ва принципларига эга булган шахс сифатида турли зарарли одатлар ва иллатлардан (чекиш, алкоголизм, гиёх,вандлик ва бошкалар) узини саклай билиш, укув ва тарбиявий жараёнларидаги мавжуд булган кийинчиликларни мураккаб вазиятларда енгиб утиш хусусияти х,ар бир инсоннинг иродавий сифатлар тизими кай даражада ривож-ланганлигига боFлик булганлиги сабабли ушбу вазифани х,ал килиш усмирнинг х,озирги ва келажакдаги укув жараёнининг самарадор-лиги, унинг доимий равишда тобора мурак-каблашиб ва кенгайиб бораётган синфдан ташкари тугарак фаолиятига х,ам бевосита боFликдир.

Муаммонинг долзарблиги. Маълумки, жисмоний тарбия воситаларига жисмо-ний машклар (уз ичига куйидаги модулларни олувчи: гимнастика, енгил атлетика, спорт уйинлари, умумривожлантирувчи машклар), табиатнинг соFломлаштирувчи кучлари (куёш, х,аво, сув) ва гигиеник омиллар (иш, укиш, уйку, овкатланиш тартиблари, санитария ва

гигиена шароитлари) тегишлидир1. Улар бир-бири билан чамбарчас боFлик1 булиб, бир-бирига самарали кулланилишда ёрдамчи булиб хизмат килишади. Жисмоний тарбия воситалари усмирларда иродавий сифатларни ривожлантиришда кенг имконият-ларга эгадир. Лекин бу имкониятлар узидан-узи амалга ошмайди, бунинг замирида аник максадга йуналтирилган,тизимлашган педаго-гик жараён ётади. Шунинг учун муаллиф, иродавий сифатларни ривожлантириш максадида ушбу педагогик жараённи самарали куллаш учун махсус дастур ишлаб чикишни зарур деб топди.

Мавзу буйича бошца олимлар илмий асарлари к,иск,ача та^лили. Узбекистон Республикасида мактаб укувчиларининг иродавий сифатларини урганиш буйича бир канча илмий тадкикот ишлари олиб борилган (Э.Fозиев, Ш.А.Парпиева, Д.К,аюмова, Э.А.Худайкулов, Г.И.Саттарова, Н.Э.Эшназарова). Ушбу муаллифлар уз илмий ишларида шахснинг иродавий сифатларини асосан психология ва тиббиёт нуктаи наза-ридан урганишган, педагогикага оид маълу-мотлар деярли кам ва таркок х,олдадир. Иродавий сифатлар тушунчаси ва уларнинг тар-киби эса аниклаштирилмаган. Инсон иро-даси ва иродавий сифатлари феномени ва унинг намоён булиши европа ва рус олим-лари томонидан XX асрнинг бошларидан фаол равишда урганилиб келинмокда. Хозирда машх,ур булган тадкикот ишлари А.И. Висоц-кий, Е.П. Ильин, В.А. Иванников, В.К. Калин, А.Ф. Лазурский, Б.Ф. Ломов, А.Г. Маклаков, Р.С.

1 Тиссен П.П. Формирование валеологической образованности школьников средствами физической культуры: дисс. канд. пед. наук. - Оренбург, 1998. 24-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

Heмoв, А.К. О^ицкий, А.В. Пeтpoвcкий, И.К. Пeтpoв, АТ. Пуни, С.Л. Рубинштeйн, В.И. Сeли-вaнoв, В.Н. Сoкoлeнкo, И.В. Стpaxoв, С.И. Xox-лoв, В.Л. Хaйкин, О.В. Шишoвa, T.И. Шульгa, Е.В. Эйдмaн кaби oлимлapгa тeгишлидиp.

КУПЧИЛИК тaдкикoтчилapнинг тaъкидлa-шичa1, ушбу дaвpдa фaoл pивoжлaниш уз ичигa мaтoнaт, caбp-тoкaт, уз мaкcaдигa эpи-шишдaги кaтъийлик, oлдиндaги кийинчилик вa тycиклapни eнгишгa интилиш кaби жиx1aтлapни кaмpaб oлaди. Уcмиpлap кичик ëшдaги yкувчилapдaн фapклиpoк, нaфaкaт aйpим иpoдaвий x.apa^ra, бaлки тулик иpo-дaвий фaoлиятни нaмoëн этишгa кoдиpлap. Шу билaн биpгa улapдa иpoдaвий cифaт-лapнинг pивoжлaниш жapaëни yзидa зид, 6eKapop, импульcив xapaктepни caклaб, мaънaвий тapбия билaн чaмбapчac бoFлик бyлaди вa жaмoaтчиликдaги фaoллик, эхтиëж, кизикиш ^би жиx1aтлapни уз ичигa oлaди. Уcмиpлapдaги иpoдaвий cифaтлapнинг биp-биpигa кapaмa-кapши бyлгaн ижoбий вa ^л-бий тapaфлapи биpгaликдa нaмoëн бyлaди. Булap жacуpлик вa вaхимa, xox1иш вa имкoн, мaтoнaт вa cуcткaшлик, вaзминлик вa узини тутиб туpa oлмacлик вa бoшкaлapдиp.

Шунинг учун ушбу дaвpдa ycмиpлapнинг иpoдaвий cифaтлapини дoимий paвишдa нaмoëн этиш иcтaгини шaкллaнтиpиш вa pивoжлaнтиpиб бopиш, муcтax1кaмлaш ^би oмиллapни фaoллaштиpиш зapуpдиp.

Биp кaнчa oлимлap, шу хиcoбдaн H.B.Кузьминa2, П^Лио^н3, Ю.А.Янcoн4, П.И.ПидкacиcтийSлapнинг, уcлубий вa тaдкикoт ишлapини, тax1лил килиб, чикиб муaллиф куйидaги xулocaгa кeлди:

1) дacтуp ишлaб чикишдa

тaдкикoтчилapдa яxлит ëM ягoнa ëндaшувлик йук, тaклиф этилaëтгaн дacтуpлaнинг ^укту-pacи биp-биpидaн aнчa фapк килaди;

1 Бoжoвич Л.И. Пpoблeмы фopмиpoвaния личнocти. Избpaнныe пcиxoлoгичecкиe тpуды. - Bopoнeж: НПО "Moдeк", ZOO1. - 35Z-6.

2 Кузьминa Н.В. Meтoды иccлeдoвaния пeдaгoгичecкoй дeятeльнocти. - Л.: Изд-вo Лeнингp. ун^, 197O.

3 Tиcceн П.П. Фopмиpoвaниe вaлeoлoгичecкoй oбpaзo-вaннocти шкoльникoв cpeдcтвaми физичecкoй культуpы: диcc. кaнд. пeд. нaук. - Оpeнбуpг, 1998. Z4-6.

4 Янcoн Ю.А. Физичecкaя культуpa в шкoлe. Haучнo-пeдaгoгичecкий a^e^. - M.: "Фeникc", ¿OO9. 7Z-6.

5 Пидкacиcтый П.И. Пeдaгoгикa : учeбнoe пocoбиe для вузoв. Z-e изд. - Mocквa : "Юpaйт", ZO11.

Z) дacтуpлap мaзмуни бaъзaн тaдкикoт пpeдмeти, мaкcaди вa вaзифaлapи билaн шapтлaнaди;

3) муaллифлик дacтуpлapининг тузилиши вa мaзмуни укув дacтуpлapи билaн дoимo мoc кeлaвepмaйди вa шуcиз хaм opтикчa юклaн-^н укув дacтуpигa кУшимчa юклaмa булиб Koлaди.

Maкoлaнинг илмий мoхияти:

• yкувчилapдa иpoдaвий cифaт-лapни pивoжлaнтиpиш учун жиcмoний тap-бия вocитaлapидaн caмapaли фoйдaлaниш-нинг пeдaгoгик шapoитлapи aниклaнди вa экcпepимeнтaл paвишдa тacдиклaнди: Укитувчилap, oтa-oнaлap вa yкувчилapнинг биpгaликдa мувoфиклaштиpилгaн вa мaкcaдгa йyнaлтиpилгaн иши; жиcмoний тapбия вocи-тaлapидaн "имшн кaдap eнгиллaштиpил-гaн" тapтибдa фoйдaлaниш; иpoдaвий зypикишлapни тaлaб килaдигaн мaкcaдли вaзиятлapни яpaтиш вa улapни х^л килиш; жиcмoний тapбия вocитaлapидaн кoмплeкcли фoйдaлaниш уcуллapи тaклиф этилди.

• yкувчилapдa жиcмoний тapбия вocи-тaлapи opкaли иpoдaвий cифaтлapни pивoж-лaнтиpиш дacтуpи ишлaб чикилгaн булиб, у Укитувчилap, oтa-oнaлap вa yкувчилapнинг Узapo мувoфиклaштиpилгaн ишини тaъ-минлaшгa кapaтилгaн мaвжуд дacтуpлapдaн фapк килaди, унинг мoхияти ушбу ишнинг мaкcaдлapи, вaзифaлapи вa тaмoйиллapи тизимини aниклaш opкaли ушбу жapaëнгa пeдaгoгик тaъcиpни кучaйтиpишдaн ибopaт булиб, муaйян paвишдa умумтaълим муacca-cacининг шapoитигa кapaб шaкл вa уcуллapни тaнлaш имкoниятини яpaтиш, бунинг учун зapуp шapт-шapoитлapни яpaтиш opкaли жи^ мoний тapбия вocитaлapи имкoниятлapидaн мaкcимaл дapaжaдa фoйдaлaнишгa эpишишни тaъминлaйди;

• муaллиф кyпгинa тaдкикoтчилap тoмo-нидaн тaклиф этилгaнидeк, yкувчилapдa биp индивидуaл cифaтнинг pивoжлaниши эмac, бaлки yкувчилapдa биp нeчa кучли иpoдa cифaтлapини - бapдoшлилик, мaтoнaт, тaшaб-буcкopлик, кaтъиятлилик кaби cифaтлapнинг шaкллaниш жapaëни вa нaтижaлapини дoимий paвишдa кузaтишгa имкoн бepaдигaн диaгнo-cтикa вocитaлapи тaклиф килди, Укитувчилap, oтa-oнaлap вa yкувчилap учун иpoдaвий cифaтлapнинг шaкллaниш кypcaткичлapини

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM I COBPЕMЕHHOЕ OБPAЗOBAHИЕ ZOZO, 9 (94)

бах,олаш ва кайд этиб бориш суровномалари, мезонлари, кузатув кундаликлари таклиф этилди.

Тадцицотнинг объекти. Умумтаълим муассасаларининг укув-тарбиявий жараёни.

Тадцицот мацсади жисмоний тарбия воситалари оркали усмирларда иродавий сифатларни ривожлантириш дастурини ишлаб чикишдан иборат.

Усмирларда жисмоний тарбия воситалари оркали иродавий сифатларни ривожлантириш дастурини ишлаб чикишда муаллиф куйидаги шартларни х,исобга олди: структуравий жих,атдан дастур усмир ёшидаги укувчилар укув-тарбиявий жараёнининг асосий ком-понентларини такрорлаши керак ва методо-логик ёндашувларни аниклаштириш, максад ва вазифаларни, педагогнинг х,аракатлари, усмирларда иродавий сифатларни ривожлантириш ишларини ташкиллаштириш ва амалга ошириш, ушбу ишларнинг бажарилиши мони-торингларини уз ичига олиши керак.

Дастурнинг методологик асослари. Укув-тарбиявий вазифаларни х,ал этишда методологик ёндашув танланди. Ушбу ёнда-шув тадкикот предмети ва хусусиятлари-дан келиб чикиб, куйилган максадга эришиш ва вазифаларни х,ал килишда ёрдам беради. Шунинг учун усмирларда иродавий сифатлар-нинг характери ва хусусиятларининг намоён булиш мох,иятини инобатга олиб1, тизим-лилик ва фаоллилик ёндашувлар танланди. Тизимлилик-усмирларда иродавий сифатла-рининг ривожланиш жараёни-бу мустакил ва холис жараён эмаслиги, балки бу, яхлит укув-тарбиявий жараённинг бир компоненти булганлигидадир. Фаоллилик-бунда иродавий сифатларнинг ривожланиши усмирларнинг билим, куникма ва малакаларини жисмоний тарбия воситалари оркали узлаштириш жара-ёнида амалга ошишидадир.

Дастурнинг функционал характери - "фой-дали натижа"га эришишда х,ар-бир элемент факатгина узининг белгиланган функция-сини бажариб колмасдан,балки бошка эле-ментларнинг х,ам функцияларини бажаришда

ёрдам бериб боради2. Усмирларда жисмоний тарбия воситалари оркали иродавий сифатларни ривожлантириш дастурининг бундай аломати ёки белгиси жуда мух,имдир. Чунки уларнинг ривожланиш жараёни субъектив ва индивидуал булиб, жисмоний тарбия воситалари бирон бир усмирда аник бир сифатни ривожлантиришда ижобий натижа курсата олса, бошка бир усмирда ушбу курсаткич паст даражада булиши мумкинлигини унутмаслик керак.

Дастурнинг синергетик (бир неча омил-ларнинг биргаликдаги таъсирининг кучай-иши) характери-лойих,ани амалга оширишда бир катор принципларни келтириб чикаради, булар:

1) укитувчи ва укувчи-иродавий сифатларни ривожлантириш жараёнида тенг х,укукли субъектлар булиб, янги билимлар олишда, бир-бирини тушунишда ва мулокотда бир-бирига очик булади;

2) усмирларда иродавий сифатларнинг ривожланиши субъектив йуналишда ёркин намоён булади;

3) иродавий сифатларни ривожлантириш ишлари режаси усмирнинг махсус танланган машкларни бажаришда х,осил булган интуи-тив янгиликлар билан тулдирилиб борилади;

4) иродавий сифатларни ривожлантириш натижаси ва окибати усмирларнинг уз мавкеини аниклаш ва белгилашдан иборат булади.

Дастур мацсадлари. Дастур максадларини аниклаш ва таърифлаш учун муаллиф укитувчилар, ота-оналар ва усмирлар уртасида суровнома утказди. Суровномадаги саволларидан бири: "Сиз жисмоний тарбия воситалари оркали иродавий сифатларни ривожлантириш дастурини амалга оширишда кандай максадларга эришмокчисиз?" деган суров булди.

Усмирлар билан иш олиб борувчи укитувчилар асосий максадлар сифатида куйидагиларни х,исоблашди: усмирларда жисмоний тарбияга булган кизикишни ва тала-бларни имкон даражада кониктириш, жис-моний тарбия ишларини такоммилашти-

1 Ильин Е.П. Психология воли. - СПб: Питер, 2000. 368-б.

2 Менхин Ю.В. Физическое воспитание: теория,методика, практика. - М.: СпортАкадемПресс, Физкультура и спорт, 2006. - 376-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

ришда кушимча ташки ресурсларни жалб этиш, жисмоний тарбиянинг таълимий ва тар-биявий сифатларини ошириш. Ота-оналар бундай дастурни ишлаб чикиш ташаббу-сини куллаб-кувватлаб, болалар соFлигини мустах,камлаш, уларда сабр-токат, мато-нат, катъиятлик, мустакиллик, интилувчан-лик каби сифатларни ривожлантириш жуда мух,им жараён деган фикрни билдиришди. Усмирлар эса ушбу жараёндан манфаат-дор шахслар сифатида жисмоний тарбияда узларига ёкган турлар билан шуFулланиш имкониятларига эга булиш, асосий жисмоний сифатларни ривожлантиришга булган эх,тиёжларини кониктириш (у-гил бола-лар- куч, чакконлик, тезкорлик, чидамкор-лик; кизлар-эгилувчанлик, чакконлик, чидам-корлик, тезкорлик), катъиятлилик, жасур-лик, матонат ва мустакилликни ривожлантириш каби сифатларга эга булиш истагини билдиришди. Буларни бирлаштирувчи максад, усмирларда иродавий сифатларни ривожлантириш жараёнини ишга тушириш эмас,балки шу йуналишда аник максадга йуналтирилган ва урFу берилган ишларни ташкиллаштириш ва амалга оширишдир.

Дастур мазмуни (дидактик компонент). Усмирларнинг иродавий сифатларини ривожлантириш учун жисмоний тар-бия воситаларини куллашда бевосита жисмоний тарбия шакллари ва услублари-дан фойдаланилади. Сурхондарё вилояти Жаркур*он туманидаги 7-умумтаълим макта-бида утказилган тажрибанинг курсатишича, усмирларни жисмонан тарбиялаш жараёнида мактабда, мактабдан ташкари муассасаларда ва оилада шуFулланишнинг турли шакллари кулланилади.

Мактабда жисмоний тарбия воситаларини куллашнинг асосий шакллари: жисмоний тарбия дарслари, дарсдан ташкари машFулотлар, укув куни тартибидаги соFломлаштирувчи тадбирлардир.

Жисмоний тарбия дарси жисмоний машклар билан шуFулланишнинг асосий шакли булиб, усмирларнинг иродавий сифатларини ривожлантиришда мух,им урин тутади. Бошка шакллардан фаркли уларок дарс шакли бир неча устунликларга эга: дарс-энг омма-вий шаклда ташкиллаштирилган, тизимли ва мажбурийдир; илмий асосланган дастур асо-

сида утказилиб, узок муддатга мулжалланган; жисмоний тарбия мутахассиси рах,барлигида утказилади; дарс утишда усмирларнинг ёши, жинси, жисмоний ва индивидуал хусусият-лари х,исобга олинади; тиббий гурух,и, спорт натижалари, х,аракат кобилиятларидан катъий назар, барча укувчиларнинг х,ар тарафлама ривожланишида ёрдам беради.

Жисмоний машFулотларнинг дарсдан ташкари шакллари (спорт турлари буйича спорт тугараклари, мактаб мусобакалари, жисмоний тарбия ойликлари ва тадбирлари ва бошкалар) укувчиларда оммавий спорт турларига булган кизикишларни орттиради, соFлом, фаол ва мазмунли дам олишни таъ-минлайди.

Усмирларнинг иродавий сифатларни ривожлантиришда мактабдан ташкари муассасаларда жисмоний машклар билан шуFулланиш катта ах,амиятга эга (болалар ва усмирлар спорт мактаби, соFломлаштирувчи оромго^лар, спорт майдончалари ва бошкалар).

Оилада жисмоний машFулотлар утказишнинг кенг таркалган шаклларига эрта-лабки бадантарбия, дарс тайёрлашдаги жис-моний танаффуслар, уй шароитида аэробика ва бодибилдинг, ота-оналар билан бирга-ликда оилавий мусобака ва турли эстафета-ларда иштирок этишлар киради.

Ушбу шакллар усмирларда иродавий сифатларни ривожлантиришда фаол иштирок этишини инобатга олиб муаллиф томонидан ишлаб чикарилаётган дастурга киритилди.

Усмирларда иродавий сифатларни ривожлантириш дастурининг мух,им элементларига жисмоний тарбия воситаларини куллаш услу-блари киради. Дастур доирасидаги асосий услублар: катъий равишда белгиланган машк (регламентланган), уйин услуби, мусобака услубидир.

Катъий регламентланган машклар услуби-нинг мох,ияти шундаки, х,ар бир машк талаб килинган шаклда ва аник мулжалланган юкла-мада бажарилиши керак булади. Ушбу услуб-нинг мох,ияти жисмоний тарбия адабиётла-рида етарли даражада ёритилиб берилган ва жуда катта педагогик имкониятларга эга.

Уйин услубининг мух,имлиги-усмирларнинг жисмоний ва шахсиятига оид сифатларини ривожлантиришда спорт уйинларидан фойда-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

ланишдан иборат. Ушбу услубни куллаш жара-ёнида уйин мазмуни, шартлари ва коидалари асосида усмирларда х,аракат фаолияти ташкил топади. Амалиёт шуни курсатадики, уйинлар х,ар томонлама ривожланишнинг ва х,аракат куникма ва малакаларининг такомиллаши-шига олиб келади.

Мусобака услуби - бу турли даражадаги беллашувлар шаклида жисмоний тарбия воситаларини куллашдир. Унинг белгиланган максади-х,аракат кобилиятларини максимал даражада намоён этишни раFбатлантириш, х,аракатчанлик сифатини аниклаш ва шу аснода иродавий сифатларни ривожланти-ришга кумаклашишдир.

Дастурни амалга ошириш принциплари. Муаллиф таклиф этаётган усмирларда иродавий сифатларни ривожлантириш дастури-мактаб жисмоний тарбияси дастурининг тар-кибий кисмидир. Бу дастур асосий укув дасту-рига кушимча юклама эмас. Шунинг учун уни амалга ошириш принциплари сифатида куйидагилар таклиф этилади:

1. Усмирларнинг ёши ва психологик хусусиятларини инобатга олиш. Юкорида кайд этилганидек, усмирлик даври-иродавий сифатларнинг жадал ривожланиш даври. Бу вактда усмирлар талаб ва коидаларга каршилик килишади, бировларнинг таъсири остида булишади, кийинчиликлар олдида бушашиб колишади. Ушбу даврда тезкорлик, чакконлик, куч, эгилувчанлик каби жисмоний сифатлар интенсив равишда ривожланади.

2. Усмирларда иродавий сифатларни ривожлантиришда комплексли таъсирга эга жисмоний тарбия воситаларидан фойдала-ниш. Бунга сабаб, жисмоний тарбия восита-ларининг иродавий сифатларни ривожлан-тирувчи бирон ягона ёки алох,ида воситаси йуклигидадир.

3. Иродавий сифатларни ривожлантириш вазифаларини х,ал килишда укитувчи ва укувчининг х,амкорлиги. Педагоги-када х,амкорлик-бу хакликни биргаликда кидиришдаги предметли жараён булиб, шу жараёндаги иштирокчиларнинг узини ривож-латириши ва узини узи англаш усулидир1. Демак, жисмоний тарбия воситалари оркали

1 Янсон Ю.А. Физическая культура в школе. Научно-педагогический аспект. - М.: "Феникс", 2009. 72-б.

усмирларнинг иродавий сифатларини ривожлантириш жараёни узаро сузлашув (диалог) шаклида х,ам булиши керак.

4. Жисмоний тарбия воситаларини куллашда хавфсизлик коидаларининг устувор-лиги. Жисмоний тарбия воситаларини куллаш доим шикастланиш ёки жарох,атланиш хав-флари билан боFликдир. Усмирлар билан ишлашда уларнинг Fайрати, жушкинлиги ва уйламай иш килиши, хавфсизлик чораларига енгил карашда булишини инобатга олиб2, укитувчи томонидан укувчиларга э^тиёт чора-ларини тушунтириб бориш, уларни шикастла-нишдан асраш керак.

Тадцицот натижалари. Таклиф этила-ётган дастур самарадорлиги тажрибавий тадкикот давомида текширилиб борилди. Тажрибалар Сурхондарё вилояти ЖаркУрFон тумани 7-умумтаълим мактабида бир укув йили давомида олиб борилди (2018-2019-укув йили). Тадкикот экспериментида иккита 6-синф укувчилари иштирок этишди. Тадкикот бошида утказилган эксперимент шуни аникладики, иккита синф укувчиларининг ^ам иродавий сифатларни ривожлантириш дара-жаси деярли бир хилда булди. Укувчиларнинг 65-70% да максадга интилувчанлик, сабр-токат, матонат, 60-65%да мустакиллик ва ташаббускорлик сифатларининг ривожланиш даражаси паст эканлиги аникланди. Биронта х,ам укувчида иродавий сифатларнинг юкори даражадаги курсаткичлари аникланмади. Йил давомида ушбу таклиф этилган дастурни амалга ошириш ишлари унинг натижа-вийлигини курсатди. Экспериментал син-фларда иродавий сифатлари даражаси паст укувчилар сони икки бараварга камайди (максадга интилувчанлик, сабр-токат, матонат курсаткичлари 30% гача, мустакиллик ва ташаббускорлик 26% гача).

Хулоса. Дастурни амалга ошириш давомида муаллиф куйидаги хулосаларга келди: жисмоний тарбия воситаларини куллашда иродавий сифатларнинг ривожланиши юкори натижалар - кийинчилик мух,ити яратил-ганда намоён булади. Агар усмирга енгилрок машклар берилса, усмирда узини мажбур-лаш х,иси паст булади ва унинг жисмоний

2 Маклаков А.Г. Общая психология: учебник для вузов. - СПб.: Питер, 2006. - 583-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

cu^aTnapu puBoxnaHu6 upoflaButf cu^aTnapu puBoxnaHMatf KonaBepaflM. ^eKum 6y 6urnaH ycMupra ^a^aT kumuh Ba ofup MamKnap 6epum geraHU эмaс, 6anKU y^UTyB^u TOMOHugaH ycMup^apHMHr UHflUBUflya^ xycycMflTnapMHM UHo6aTra onraH x,on,ga onTUMan BapuaHTgaru MawK,.napHM 6epum Ky3ga TyTunraH. YcMupnap K,i/muHm/muKAa 6yncafla, y3uga MamKnapHU umTueK 6unaH 6axapumra UHTumum xox,umuHU W3ara muKapuwu KepaK. LUyHflanurna 6up upo-gaBum cM^aTHM puBoxnaHTupum 6omKa upoga-bum cu^aT^apHMHr x,aM puBoxnaHumura onu6 Kenaflu.

TaKnu$. Myannu^ ToMoHugaH TaKnu^ этм.п-raH gacryp yKyB-Tap6uflBMtf Ba3M$anapHU x,an этum y^yH umnaHraH, omuiK, flMHaMUK, gouM pMBoxnaHu6 6opyB^u gacryp 6ynu6, yMyM-TatnuiM MaKTa6napu xucmohum Tap6um $aHU-Humr yKyB gacTypu floupacufla ^aonuiflT fopu-tu6 6opagu. ByHgaM gacryp ycu6 KenaeTraH em aB-noflHUHr xucmohum puBoxnaHumura Ba ynapHurnr 6apKaMonnuKKa uHTunumu, cnopT ^aonuflTUfla fOKopu HaTuxanapra эpumumu, y3u KaTopu ycMupnap opacuga y3 x,ypMa™ Ba o6pyra эгa 6ynumu, TeHrgomnapu 6unaH TeHr MynoKoTga 6yna onumu Ka6u xu^aTnapHu HaMoeH Kunu6 6epagu.

Afla6weT^ap pyuxaTM:

1. boxobun -H.M. npo6neMW ^opMupoBaHuifl numHocTu: M36paHHbie ncuxononurnecKue Tpygbi. - BopoHex: HnO "MogeK", 2001. - 352-6.

2. M-bUH E.n. ncuxonorufl Bonu. - Cn6: "nuTep", 2000. - 368-6.

3. Ky3bMUHa H.B. MeTogbi uccnefloBaHUfl negaroru^ecKoM AeflTenbHocru. - M3g-Bo ^eHUHrp. yH-Ta, 1970.

4. MaKnaKoB A.r. 06^afl ncuxonorufl: y^e6HUK a-a By3oB. - Cn6.: "nuTep", 2006. - 583-6.

5. MeHXuH fO.B. Ou3M4ecKoe BocnuTaHue: Teopufl,MeToflUKa, npaKTUKa. - M.: "CnopTA-KageMnpecc, OuBKynbTypa u cnopT", 2006. - 376-6.

6. nuAKacucrbitf n.M. negaroruKa: y^e6Hoe noco6ue gnfl By3oB. 2-e U3g. - MocKBa: "^paMT", 2011.

7. TucceH n.n. OopMupoBaHue BaneononumecKoM o6pa3oBaHHocTu mKonbHUKoB cpeg-cTBaMu ^UBurnecKoM KynbTypbi: gucc. KaHg. neg. HayK. - OpeH6ypr, 1998. 24-6.

8. Ahcoh fO.A. Ou3M4ecKafl KynbTypa b mKone. Hay^Ho-neflaroru^ecKuM acneKT. - M.: "OeHUKc", 2009. 72-6.

Bibliography:

1. Bozhovich, L.I., 1977. Problems of identity formation. Moscow. (rus)

2. Tissen, P.P., 1998. Formation valueology education students by means of physical culture: PhD

3. Ilyin, E.P.,2000. Psychology will. St. Petersburg. (rus)

4. Menkhin, Yu.V., 2006. Physical education: theory, methodology, practice. Moscow. (rus)

5. Yanson, Yu.A., 2009. Physical education in school. Scientific-pedagogical aspect. Moscow. (rus)

6. Maklakov, A.G., 2006. General psychology: a textbook for high schools. St. Petersburg. (rus)

3AMOHABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2020, 9 (94)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.