CC BY
5SiYASi T9HLÜK9SiZLiK: M9ZMUNU УЭ 9SAS XÜSUSiYY9TL9M
H9§IMOV DAVUD SOLTAN OGLU
Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Falsafa va Sosiologiya institutunun "Siyasatin falsafasi va sosiologiyasi" §öbasinin aparici elmi i§^isi, siyasi elmlar üzra falsafa doktoru, dosent
Siyasat va tahlükasizlik, sabitlik va inki§af, harb va sülh - daim ba§ariyyati dü§ündüran problemlardan olmu§dur. Tahlükasizlik, sabit inki§af masalalari, talatümlü inqilab sarsintilari ke9irmayan dinamik camiyyatda ua§amaq arzulari, güclü dövlat, onun vatanda§larinin tahlükalardan va tahdidlardan müdafia olunmasi istaklari ta qadim dövrlardan bari siyasat9ilari va ictimai fikir nümayandalarini maraqlandiran tahlil obyekti olaraq qalmaqdadir.
Hala antik dövrda dövlatin taleyi allahlarin iradasi ila six bagli tasavvür olunurdu. Burada tahlükasizliyin pozulmasinin, harbi toqqu§malarin, siyasi oyunlarin sabablari kimi dövlat xadimlarinin, sarkardalarin mübahisalari, mübarizalari üzündan ba§ vermasi tasavvürü geni§ yayilmi§di. Masalan, Homerin "iliada" poemasinda Troya dövlatinin siyasi tahlükasizliyinin dagilmasini buna misal göstarmak olar. Homerin poemalarinda dövlatlarin tahlükasizlik sistemlarinin dagilmasinin ilkin sabablari kimi müharibalar göstarilir va burada §ar qüvva, adalatsizlik kimi xarakteriza edilir.
Ümumiyyatla, tahlükasizlik ideyasi antik dünyada hami§a aktual mövzulardan biri olmu§dur. Qadim yunan filosoflardan olan Efesli Heraklit (e.a. taqr. 544-483-cü illar) "Tabiat haqqinda" asarinda tahlükasizlik motivlarina toxunaraq yazirdi ki, har §eyin asasi müharibadir. Onun sayasinda dövlatlar möhkamlanir va dagilir. Demokrit (e.a. taqr. 460-370-ci illar) siyasi tahlükasizlik ü9ün balani vatanda§ müharibalarinda görürdü. O, xüsusila qeyd edirdi ki, vatanda§ müharibasi har iki vuru§an taraflar ü9ün mahvedici, ölka ü9ün dagidicidir. Dövlat yalniz sülh, amin-amanliq §araitinda inki§af edar, ahalisinin rifahina nail olar. Platon (e.a. 437-347-ci illar) ictimai-siyasi ideyalarini "Dövlat" asarinda aks etdirib. Onun deal dövlati adalatli qanunlarla idara olunur. Onun fikrinca, dövlat adalatli olmalidir. ödalat mühakimasi qanunlarin mühafizasidir. ödalatli qanunlar isa dövlat tahlükasizliyinin asasidir. O, tahlükasizlik sistemina ciddi zarbalar vuran vatanda§ müharibalarinin aleyhina idi va vatanda§ müharibalarini §ar qüvva adilandirirdi. Aristotel (e.a. 384-322-ci illar) öz siyasi ideyalarini "Siyasat", "Etika" va s. asarlarinda aks etdirmi§di. Onun fikrinca, tahlükasizliyi tamin edan an yax§i qurulu§lu dövlat orta sinfin hakim oldugu dövlatdir. Orta sinfin zaif oldugu dövlatda hami§a böhranlar, vatanda§ müharibalari olur.
Siyasi tahlükasizlik masalalari da bu siradan olan problemlardan biridir. Milli tahlükasizliyin tamin edilmasi ilk növbada siyasi tahlükasizliyin möhkamliyi ila baglidir. Siyasi tahlükasizlik milli tahlükasizliyin markazi elementlardan biri sayilir. Siyasi tahlükasizlik dövlat qurulu§unun va konstruktiv siyasatin tamin edilmasi, dövlatin siyasi qurulu§unun konstitusiya legitimliyinin qorunub saxlanilmasina yönaldilmi§ tadbirlar kompleksidir [12, 110]. Siyasi tahlükasizliyin tamin edilmasi problemi o qadar aktualliq kasb edir ki, hatta onu konstitusiya tahlükasizliyi da adlandirirlar. [14, 10]. Bizim fikrimizca, siyasi tahlükasizliyi konstitusiya tahlükasizliyi ila tam eynila§dirmak olmaz. Bela ki, konstitusiya tahlükasizliyi hakimiyyatin, qanunun, hüququn qorunmasi tahlükasizliyidir. Siyasi tahlükasizlik isa geni§ mahiyyat kasb edir. O, möhkam siyasi sistemla baglidir. Azarbaycan filosofu prof. Э. Tagiyev siyasi tahlükasizliyin tamini masalasini milli tahlükasizliyin qar§isinda duran asas vazifalardan biri hesab edarak yazir ki, siyasi tahlükasizlik ölkada mövcud konstitusiya qurulu§unun saxlanilmasi, sosial-siyasi stabilliyin möhkamlandirilmasi, siyasi maqsadlarin hayata ke9irilmasi namina dinc va qeyri-dinc vasitalardan istifada eda bilmak tahlükasizliyidir [3, 181]. Ölkanin milli tahlükasizliyini, o cümladan siyasi tahlükasizliyini millatin milli istiqlaliyyati va suverenliyi ila baglayan prof. Э. Tagiyev qeyd edir
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ki, ölka daxilinda milli va konfessional azliga göstarilan tolerantliq, milli va millatlararasi münasibatlarin uzla§dirilmasi milli tahlükasizliyi §artlandiran amillardir. Onun fikrinca, bu sahalarda ziddiyyatlarin, böhranlarin vaxtinda hall edilmamasi, absenteizmin mövcudlugu siyasi tahlükasizliya zarbalar vurar, harbi-siyasi toqqu§malara sabab olar. Azarbaycanin bu sahada tadqiqatlar aparan digar filosofu A. Valiyev siyasi tahlükasizliyin bir sira asas prinsiplarini vermaya cahd göstarmi§dir. O, siyasi tahlükasizlik anlayi§ini a§agidaki prinsiplardan nazardan ke9irir: [6, 18]
-siyasi sabitlik;
-siyasi nizam-intizam;
-siyasi suverenlik;
-harbi tahlükasizlik;
-informasiya tahlükasizliyi;
-demokratiya;
-dövlat tahlükasizliyi;
-yüksak siyasi va hüquqi madaniyyat;
-insan hüquqlarinin qorunmasi.
Buradan göründüyü kimi, siyasi tahlükasizlik geni§ mana kasb edib, milli tahlükasixzliyin ba§qa elementlari ila da six baglidir. Azarbaycan politoloqu A. Piriyev siyasi tahlükasizlik problemlarini tahlil edarak göstarir ki, siyasi tahlükasizlik dövlatin möhkamlandirilmasi, demokratiyanin geni§lanmasi, vatanda§ cimiyyatinin yaradilmasi tahlükasizliyidir. [4, 37]
Rusiya politoloqu V. Serebryannikovun fikrina göra, siyasi tahlükasizlik hakimiyyatin va siyasatin tahlükasizliyidir. Onun mahiyyatini va maqsadini isa ölkanin siyasi maraqlari ta§kil edir. [9, 19]
Qarbi Avropa va AB§ tadqiqat9ilari va siyasi xadimlari milli tahlükasizlik konsepsiyalarina xüsusi diqqat yetirirlar. Bu dövlatlarda milli, xüsusan da siyasi tahlükasizlik siyasati o qadar prioritetli istiqamatlardan biridir ki, hatta onu ingiltaranin yazilmami§ konstitusiyasi ila müqayisa edirlar. Burada siyasi tahlükasizlik milli maraqlar 9ar9ivasinda nazardan ke?irilir. AB§ alimi H. Kissencer qeyd edir ki, milli tahlükasizlik millatin hayat talabatinin ödanilmasindan ibaratdir. D. §lessincer siyasi tahlükasizliyin mahiyyatini AB§ xarici siyasatinin birba§a dastayinda görürdü. Bjezinski isa siyasi tahlükasizliyin asasini manavi asaslarda tahlil edarak yazirdi ki, tahlükasizlik siyasati manavi dayarlara, adalata, azadliqlara söykanmalidir, onlari qorumalidir.
Siyasi tahlükasizlik, ilk növbada, milli-siyasi maraqlar daxilinda dövlatin, camiyyatin, §axsiyyatin siyasi tahlükasizliyinin daxili va xarici tahlükalardan qorunmasi hallaridir. Bu manada, siyasi tahlükasizlik sisteminda dövlatin, camiyyatin, §axsiyyatin hayati ahamiyyatli maraqlari, onlarin tahlükasizliyi problemlari markazi yer tutur. [13, 25]
Camiyyatin siyasi tahlükasizliyina maddi va manavi dayarlarin qorunub saxlanilmasi va inki§af etdirilmasi aiddir. O, ictimai tasissatlarin, normalarin, siyasi §üurun inki§afi ila xarakteriza olunur. Yani camiyyatin siyasi tahlükasizliyi ela sistemdir ki, orada camiyyatin maddi va manavi dayarlarinin par9alanmasina yönalan istanilan tahlükalarin, hada-qorxularin qar§isini ala bilan, onlari neytralla§dirmaq iqtidarinda olan va camiyyat üzvlarinin-vatanda§larin qanunlarla tasbit olunmu§ hüquq va azadliqlari tamin edan, hayata ke9iran ictimai institutlarin, inki§af etmi§ siyasi, hüquqi §üurun mövcudlugu vacibdir. Antik siyasi fikrin görkamli nümayandalarindan olan Mark Tulluy Siseron (e.a. 106-43-cü illar) "Dövlat haqqinda" asarinda yazirdi ki, istanilan camiyyat bir-birina raziliq alaqalari ila baglanan 9oxlu insanlar birliyidir. insanlar camiyyatlarda birla§arak va §aharlar salaraq xalq yaradirlar. Bu da iki istayin tasiri altinda-tahlükasizlik taminati yaratmaga takan veran qorxu (vah§i tabiat qar§isinda) va qar§iliqli maraqlardan, hüquq va vazifalarin dark olunmasinda raziliga aparan ünsiyyata talabatdan yaranir. Göründüyü kimi, camiyyatda tahlükasizlik masalalari hami§a aparici mövzulardan olmu§dur. Qeyd etmak lazimdir ki, camiyyatin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
siyasi tahlükasizliyi anlayiçi altinda vatandaç camiyyatinin siyasi tahlükasizliyi masalasi dark olunur. Bu da tasadüfi deyildir. Bela ki, demokratik ölkalarda camiyyat dedikda, ilk növbada, vatandaç camiyyati ba§a dü§ülür. Vatandaç camiyyatinin üstünlüyü ondan ibaratdir ki, mahz o, §axsiyyatla dövlat arasinda "körpü" rolunu oynayir, vatandaçlar tarafindan dövlatin faaliyyatini nazaratda saxlayir. Vatanda§ camiyyatinin siyasi tahlükasizliyina onun üzvlarinin siyasi, sosial, hüquqi qorunmasi, hayatlarinin tahlükalardan müdafiasi, hüquq va azadliqlarinin müdafiasi va s. daxildir.
Dövlatin siyasi tahlükasizliyina ölkanin konstitusiya quruluçunun, arazi bütövlüyünün, suverenliyinin qorunmasi aiddir. Dövlatin siyasi tahlükasizliyi samarali idaraetma mexanizmi, siyasi qüvvalarin va ictimai qruplarin faaliyyatinin koordinasiyasi, hamçinin onu müdafia edan institutlarin faaliyyati naticasinda mümkündür. [11, 198]. Dövlat markazi institut oldugu üçün o, ham da ölkanin bütün digar institutlarinin tahlükasizliyinin tamin edilmasi macburiyyatinda qalmi§dir. Bu sahanin mütaxassislarindan olan Rusiya filosofu V. F. Petrovski özünün "Nüva-kosmik dövrda tahlükasizlik" asarinda yazirdi: "Dövlatlar hami§a özlarinin suverenliyi,arazilarinin toxunulmazligi, özünümüdafia hüquqlari kimi masalalari aks olunan tahlükasizliklarinin taminatina birinci daracali ahamiyyat vermi§lar. Milli tahlükasizlik praktikasi ham fiziki, ham da siyasi -manavi qabiliyyati kimi dövlatin özünü xarici tahlüka manbalarindan qorunmasini bildirir. Dövlat o vaxt tahlükasiz olur ki, o, özünün azad, müstaqil, dinc inki§afini tamin etmi§ olsun" [10, 63]. Digar rus tadqiqatçisi i. A. isayev "Hakimiyyatin va qanunun metafizikasi: Siyasi-hüquqi §üurun manbalarinda" adli asarinda dövlat tahlükasizliyi masalalarina toxunaraq yazirdi: "Dövlat o zaman adalatli olar ki, o, güclü va vahid, yani sabit olsun. ödalat hesabati isa nizam-intizamdan baçlayir. 9dalat...qanunlara tabeolma manasini bildirir" [7, 63].
Qeyd edildiyi kimi siyasi tahlükasizlik problematikasinda mühariba mövzusu da asas yerlardan birini tutub. Müasir dövrda müharibalar ciddi sosial, siyasi, iqtisadi, manavi sarsintilara, dagintilara sabab olur. Müharibalar geni§ talafatlara, camiyyatin ictimai simasinin deformasiyasina gatirib çixara bilan hadisadir. O, harbi mübarizanin naticasinda yaranir. Mahz, harbi mübarizalar bir çox hallarda camiyyatin siyasi sistemini, tahlükasizliyini, onun manavi hayatini dayiçir. Müharibanin manasi onun yekun va naticasinda aydin görünür. Mühariba dövlatin daxili va xarici siyasi, iqtisadi, sosial, madani qüvvalarinin köklü dayiçilmasi ila naticalanir. Fransiz filosofu Q.Butul haqli olaraq yazirdi ki, XVIII asrda krallarin oyunu olan mühariba indi facia, sabah isa dahçata çevirilacak.
Bela ki, alman harb xadimi va filosofu K.Klauzevits «Mühariba haqqinda» asarinda qeyd edir ki, mühariba qanla hall edilan böyük maraqlarin toqquçmasidir. Harb tarixinin görkamli tadqiqatçilarindan olan R.Ernest Düpüi va Trevor N.Düpüi özlarinin sanballi «Ümumdünya harb tarixi» asarinda müharibalarin yaranmasi mövzusuna toxunaraq yazirlar ki, insanlarin qida, qadin, torpaq ugrunda kobud da§ alatlarla harbi toqquçmasinin baçlangici paleolit dövründa qoyulmuçdur. ibtidai camiyyatlarin inkiçafi naticasinda harbi münaqi§alarin agaliq, müstaqilliya can atmaq va digar amillar kimi sabablari da meydana galmiçdir. Roma klubunun ilk prezidenti olmu§ A.Peççei mühariba va sülh problemlarini dünyanin bir nömrali problem hesab edarak ba§qa alimlar kimi öz narahatligini bela ifada etmiçdir ki, planetimizda get-geda harbi arsenal artacaq, daha da dagidici olacaq. Bela bir situasiyanin yaranmasi tahlükalar töradacak.
Siyasi cahatdan sabit olmayan, siyasi tahlükasizliyin tamin olunmadigi camiyyatlarda, ordu bir-birlari ila mübariza aparan siyasi qruplarin obyektina çevrilir. Çox zaman bela tip camiyyatlarda ordu siyasila§ir. Hakimiyyata ordu galir. Straktokratiya yaranir. Stratokratiya Türkiya, ispaniya, Yunanistan va digar ölkalarin strategiyasini müayyan etmiçdi. Stratokratik idaraçiliyin klassik nümunasi kimi Latin Amerikasi dövlatlarini misal göstarmak olar. Bu dövlatlarin siyasatinda ordunun müayyan rolu olmuçdur. Ona göra da hamin ölkalarda ordu çox zaman «ali partiya», yani «superpartido» adlanir. Son 150 il arzinda Latin Amerikasinda 550 harbi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
çevrili§ olmuçdur. Stratokratik problemlarin taninmi§ tadqiqatçisi Gilyermo ODonnell Latin Amerikasi harbi rejimlarinin timsalinda yazir ki, XX asrin 60-ci illarinda harbi qüvvalar siyasi hakimiyyati devirmak va ya barpa etmak istayirdilarsa, 70-ci illarin çevrili§lari isa qar§iya daha radikal masalalar - dövlatin, camiyyatin, iqtisadiyyatin total dagilmasinin qar§isinin alinmasini qoydu. Fransiz politoloqu Alen Rukye isa Latin Amerikasi ölkalarinin ordularini tahlil edarak deyirdi ki, demokratiyani anarxiyanin sinonimi kimi nazardan keçiran, siyasi partiyalara camiyyati parçalayanlar kimi baxan, siyasatçilarla münasibatda özlarini yüksak sayan harbçilar inandirirlar ki, mahz onlar milli maraqlarin gözal ifadaçisidirlar va vatanparvarlik üzündan inhisara malikdirlar. A.Rukye daha sonra qeyd edirdi ki, ordu istanilan sosial sarsintilara davamlidir va onu manipulyasiya etmak olmaz.
Ümumiyyatla, §axsiyyatin siyasi tahlükasizliyinin olmamasi, onun hüquq va azadliqlarinin pozulmasi va ya tamin olunmamasi siyasi hakimiyyata qar§i insanlarda inamsizliq yaradir, siyasi hakimiyyata qar§i açiq va ya gizli dûçmançilik harakatlari ba§ qaldirir, bu da dövlatin va camiyyatin siyasi tahlükasizliyina ciddi zarbalar vurur. Bütün bunlarin ba§ vermamasi ûçûn çaxsiyyatin hüquq va azadliqlari tamin olunmalidir. italyan filosofu N. Abbanyano (1901 -1990) "Falsafa müdrikliyi va hayatimizin problemlari" adli asarinda insanin siyasi proseslarda yerini va rolunu, onun müasir dövrda hüquq va azadliqlarinin dinamikasini tahlil etmi§dir. O, siyasi tahlükasizlik problemlarina toxunaraq yazir ki, siyasi sahada çaxsiyyatin azadligi va layaqati dövlatin demokratik quruluçu ila tamin edilmalidir. Hamin taminat açagidakilardan ibaratdir:
a) Seçkilar vasitasila insanlarin dövlatlari üzarinda dövrü nazarati;
b) Seçkilari istiqamatlandiran haqiqi alternativlarin (siyasi, iqtisadi, ideoloji) mövcudlugu;
c) Vatandaçlarin hüquq va azadliqlari;
d) Vatandaçlarin tahlükasizliyi. [5, 28-29]
Bütün bunlarin tamin edilmasi ^ün milli -siyasi maraqlarin qorunmasi lazimdir. Milli tahlükasizlik, ilk növbada milli maraqlarin qorunmasi va hayata keçirilmasi siyasatidir.
Siyasi tahlükasizlik sistemini zaifladan elementlardan biri da siyasi ekstemizmdir. Siyasi ekstremizm qeyri-legitim hakimiyyat §araitinda mövcud olur. Siyasi ekstremizm siyasi subyektlarin (yani, siyasi partiyalar, siyasi carayanlar, yüksak vazifa sahiblari va ya vatandaçlar-D.H.) qanunsuz yollarla dövlat hakimiyyatini devirmasi, ölkada dini, irqi, sosial, etnik ayri-seçkiliyin qiziçdirilmasi demakdir. Qeyri-legitim faaliyyat, camiyyatda ziddiyyatlarin kaskinlaçmasi, münaqi§alar, mövcud siyasi ekstremizmin yaranmasina §arait yaradir. Böyük Fransa Burjua inqilabi va ya Böyük Oktyabr inqilabi bunlara misaldir. Siyasi ekstremizm masalasina toxunarkan siyasi radikalizm problemina da müraciat etmak lazimdir. Camiyyatda siyasi ekstremizmin olmasi hakimiyyatda siyasi radikalizmin yaranmasina sabab ola bilar. Camiyyatin hala öz inki§af yolunu tapmamasi, sosial-iqtisadi göstaricilarin a§agi olmasi, siyasi sistemin zaifliyi, münaqi§alarin olmasi, siyasi, hüquqi §üurun, dünyagörü§ünün zaif olmasi radikalizma münbit §arait yaradan ünsürlardir. Siyasi radikalizm hüquqi nihilizm ^ün §arait yaradan faktorlardan biridir. Hüquqi nihilizm vatandaçlarin hüquqa, qanuna, nizam-intizama va s. manfi münasibat baslamasidir. Ölkida bela bir faktorun mövcudlugu camiyyat üzvlari arasinda münaqi§alara gatirib çixara bilar. Qarçiliqli inamsizliq, camiyyatdaki garginlik,psixoloji durgunluq va s. bütün bunlar nihilizmin atributlaridir. Tabii ki, vatandaçlarin, onlarin maraq va tahlükasizliklairinin hüquqi cahatdan zaif müdafiasi insanin asas hüquq va azadliqlarinin lazimi qaydada tamin edilmamasina sabab olur.
Siyasi tahlükasizlik sisteminin tahlükalari arasinda siyasi münaqi§alar va böhranlar xüsusi yer tutur. Siyasi münaqi§alar va böhranlar camiyyatin siyasi hayatinin an mürakkab va tahlükali anlarindandir. Siyasi böhranlardan yaranan siyasi münaqi§alar sosial inqilablara, çevriliçlara, üsyanlara, igti§a§lara va s. gatirib çixara bilar. Bu manada, AB§ sosioloqu R. Boven "Vatanda§ zorakiliginin modeli" asarinda deyilanlari §arh edarak yazirdi: "Zorakiliq tazahürlarinin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
böyüklüyünün miqyasi eyni zamanda üsyan, qiyam, inqilab, vatandaç müharibasi, partizan harakati va s. harakatlarda öz ifadasini tapan insan enerjisinin ôlçûsûdûr. Bununla bela, vatandaç zorakiliginin bu va ya digar növünü müayyan edan asas indikator qurbanlarinin sayi, ziyan va dagintilarin miqyasi, ahata olunan arazinin sahasi va faktorlarin kamiyyat münasibatlari ila qeyd edilan digar amillardir" [8, 47-48].
Belalikla, yuxarida deyilanlari ümumilla§dirarak bela naticaya galirik ki:
- Siyasi tahlükasizliyin mahiyyati möhkam siyasi suverenlik §araitinda sabit siyasi sistemin mövcudlugu va dinamik siyasi sabitlikdir;
- Siyasi tahlükasizlik milli tahlükasizliyin digar elementlari-iqtisadi, harbi, ekoloji, madani, informasiya va s. elementlari ila qirilmaz suratda baglidir;
- iqtisadi, harbi, ekoloji, madani, informasiya va s. elementlarinin har hansi birinda ba§ veran ziddiyyatlar, zaiflik, böhranlar siyasi tahlükasizliyi sarsida, onun tamallarini zaiflada, yaxud mahv eda bilar;
- Siyasi tahlükasizliyi tamin etmak ^ün, ilk növbada iqtisadi, sosial inkiçaf sahasinda da, demokratik institutlarin faaliyyat göstarmasini tamin edan siyasi, iqtisadi, sosial §arait yaratmaq lazimdir.
1.ölakbarova N. Siyasi elmin müasir problemlari. Baki:Elm va tahsil, 2013, 373 s.
2.Maykl R., Robert L. Kard, Ceyms A. Mideyros, Valter S. Cons. Siyasat elmina giri§. Baki: Teas Press, 2019, 400 s.
3. Tagiyev Э., §ükürov M. iki asrin qov§aginda Azarbaycan: milli va millatlararasi problemlarin halli yollari baki: Adiloglu, 2004, 193 s.
4. Piriyev A. Siyasi strategiya va milli tahlükasizlik problemi. Baki: BDU, 2002, 534 s.
5. Аббаньяно Н. Мудрость философии и проблемы нашей жизни. Спб.: Алетейя, 1998, 301 с.
6. Велиев А. Ю. Политическая безопасность как часть национальной безопасности. // Harbi bilik. №3, 1995.
7. Исаев И. А. Метафизика власти и закона. М.: Юристь, 1998, 256 с.
8. Денисов В. В. Социология насилия. М.: Политиздат, 1975, 214, с.
9. Серебрянников В. В. Политическая безопасность. // Свободная мысль. №1, 1997, с. 18-32
10. Петровский В. Ф. Безопасность в ядерно-космическую эру. М.: М.О. 1985, 216 с.
11. Политология. Энциклопедический словарь. М.: МКУ, 1993.
12. Политологическая энциклопедия: В 2-х е., т. 1, 2. М.: Мысль 2001.
13. Общая теория национальной безопасности. /Под ред. А. А. Прохожева. М.: РАГС, 2002, 320 с.
14. Щуберт Т. Э. Национальная безопасность России: конституционно-правовые аспекты. М.: Правые и закон, 2001, 176 с.
ISTIFAD9 OLUNMUÇ 9D9BIYYAT
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
