CC BY
1о
SINXRON TARJIMADA POLISEMIYANING O'RNI РОЛЬ ПОЛИСЕМИИ В СИНХРОННОМ ПЕРЕВОДЕ
d https://doi.org/10.5281/zenodo.14165352
Abduvaliyeva Kumush Zafarjon qizi
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti magistranti,
Annotatsiya: Ushbu maqolada sinxron tarjimada polisemiya hodisasining o'rni, polisemantik birliklar turlari va ularni to'g'ri tarjima qilish usullaridan ayrimlari ko 'rib chiqiladi. Polisemantik birliklarni tarjima qilish jarayonida yuzaga keladigan muammolarning kelib chiqish sabablari va yechimlari haqida so'z yuritiladi. Maqola tarjimashunoslik va sinxron tarjima nazariyasiga doir bir necha nazariy va amaliy ahamiyatga ega masalalarni o 'z ichiga oladi.
Kalit so'zlar: polisemiya, polisemantik birlik, asosiy ma'no, diaxron, leksik-semantik, asos, qo 'shimcha, kontekst, birlik
THE ROLE OF POLYSEMY IN SIMULTANEOUS TRANSLATION
Annotation: This article examines the role of polysemy in simultaneous translation, the types of polysemantic units and some of the methods of their simultaneous translation. The causes and solutions of problems arising in the process of translation of polysemantic units are discussed. The article includes several theoretical and practical issues related to translation studies and the theory of simultaneous translation.
Key words: polysemy, polysemantic word, main meaning, diachronic, lexical-semantic, basis, appendix, context, unit
Polisemiya hodisasiga sinxron tarjima sohasi tomonidan yondashuv boshqa yo'nalishlar va metodlardan tubdan farq qilib, so'zning barcha ma'nolari ma'lum bir vaqt oralig'ida bir xil darajada mos kelishi, ularning qaysi biri ikkinchi darajali va qaysi biri asosiy ma'no ekanligini aniq yoritib berish va to'g'ri hamda kontekstga munosib tarjima variantini tanlash sinxron tarjimadagi dolzarb masalalardan sanaladi. Ushbu muammoni bartaraf etishga qaratilgan turli metod va yondashuvlarning
Abduvalieva Kumush Zafarjon qizi
Tashkent State University of Oriental Studies tukhlievakumush@gmail .com
barchasi sinxron tarjima jarayonida vaqtdan unumli foydalanish va tarjima sifatini oshirish maqsadida o'rganiladi va ishlab chiqiladi. Sinxron tarjima sohasida polisemik so'zlarni to'g'ri tarjima qilish bevosita leksikologiya bilan ham bog'liq bo'lib, bunda tarjimon ko'p ma'noli so'zni tarjima qilishda o'zining lingvistik bilimlariga va eslab qolish qobiliyatiga tayangan holda munosib tarjimani tanlay olishi muhimdir. Buning uchun ko'p ma'noli so'zlarning turlari haqida yetarlicha ma'lumot talab etiladi. Polisemantik birliklarning turli ma'nolari bo'lib, so'zning semantik tuzilishiga qarab uni qo'shimcha va assotsiativ ma'nolardan ajratish qiyin. Bu tarjima uchun ajratilgan vaqt va bosim bilan bog'liq. Demak, polisemantik so'zlarni tarjima qilish jarayonida kontekst va vaqt muhim ahamiyatga ega. Shu sababli aytish mumkinki, ayrim so'zlarning to'g'ri tarjima varianti faqat ma'lum kontekstli sharoitlardagina paydo bo'ladi, ya'ni bundan kelib chiqadiki, har qanday polisemantik so'zni ham to'g'ridan to'g'ri tarjima qilish imkonsizdir. A. I. Smirnitskiy "leksik-semantik variant" atamasini ilmiy atamalar iste'moli orasiga kiritdi. Bu so'zning strukturaviy variantlaridan biri sifatida tushuniladi, uning umumiy semantikasi, polisemiya holatida, alohida qismlarga "bo'linadi". A. I. Smirnitskiy fonomorfologik umumiy nom ostida so'z variantlarining boshqa turlarini (morfologik, grammatik va so'z yasovchi) birlashtiradi. Leksik-semantik variant o'rtasidagi farqlar so'zning ovozli qobig'iga taalluqli emas, balki turli xil muvofiqlikda yoki sintaktik birikmalarda yoki frazeologik xususiyatlarda namoyon bo'ladi. Polisemantik so'zning semantik tuzilishining xilma-xilligi uning ma'nolarining har xil turlari mavjudligida namoyon bo'ladi. Avvalo, so'zning asosiy yoki ikkinchi darajali ma'nosini ajratib ko'rsatish odatiy holdir. Aynan shu narsa boshqa barcha leksik-semantik variantlarni ularning ma'nosi bilan bog'laydigan yadro bo'lib xizmat qiladi. Masalan, qo'l so'zi asosiy ma'no sifatida inson qo'lining bilakdan tashqari qismini anglatadi va hosila ma'nolari (ularni ikkilamchi ma'nolari deb ham ataladi) unga metonimik ko'chirish munosabatlarini yuklaydi. Tarjima jarayonida kontekstdan kelib chiqib asosiy yoki ikkilamchi ma'no tanlanadi. Asosiy ma'no har doim ham so'zning tuzilishida aniq belgilanishi mumkin emas. Bu, ayniqsa, o'zak va hosila ma'nolar o'zaro sabab-oqibat munosabatlari bilan bog'langan bo'lsa kontekstga qarab tarjima qilish murakkablashadi. Masalan, ma'lum matnda bir vaqtning o'zida insonning emotsional holati bilan bog'liq bo'lgan hayratlanish va g'azab yoki nafrat ma'nosiga ega ko'p ma'noli so'zga duch kelinganda asosiy yoki ikkilamchi ma'nolar orasidan keraklisini tanlash qiyinlashadi. Bunday holatda tarjimonga matn haqida umumiy ma'lumot kerak bo'ladi.1
Илюхин В. Стратегии в синхронном переводе (на материале англорусской и русско-английской комбинации перевода): дисс. к. фил. н. - М.: Учений, 2001. - 206 с.]
Polisemantik so'zni tarjima qilishning yana bir jihati ma'lum bir ma'noni amalga oshirishning kontekstga bog'liqligini aks ettiradi. Bunday holda, erkin va chegaralangan qiymatlarni ajratish odatiy holdir. Erkin ma'no ko'pincha asosiy hisoblanadi va birinchi navbatda ma'lum bir tovush yoki grafik kompleks bilan ona tilida so'zlashuvchining ongida bog'lanadi. Leksik-semantik variantni tanlashga ta'sir qiladigan so'z elementlariga muvofiq bog'liq ma'nolar uch turga bo'linadi. Grammatik jihatdan bog'langan ma'no ko'p ma'noli so'zning qaysi grammatik tuzilishda joylashganiga bog'liq. Bu bog'liqlik turli ma'noli turli grammatik konstruksiyalarda uchraydigan ayrim so'zlarda yaqqol ko'rinadi. Masalan, xitoy tilidagi M zuo - qilmoq, bajarmoq fe'li o'zi bog'lanadigan so'zga qarab turli ma'nolarni ifodalashi mumkin: zuofan - ovqat tayyorlamoq, M§b zuo cuo -
xato qilmoq. Bunda tarjimon polisemantik so'zni o'zi bog'lanayotgan boshqa bir so'z vositasida asosiy ma'nosini ajratib olish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu eng soda va qiyinchilik tarjima jarayonida qiyinchilik tug'dirmaydiga usul bo'lib, odatda bunday so'z birikmalarini tarjimon til o'rganish jarayonidayoq o'rganib chiqqan va bu xotirada avtomatik ravishda saqlanadi.
Polisemantik so'zning leksik jihatdan bog'langan ma'nosi uning qaysi leksik -semantik guruhga mansubligiga qarab turlicha namoyon bo'ladi. Masalan, yurish bilan bog'liq otlar "harakat" yoki "vaqf'ga mansub tez, dangasa, tong va hokazo so'zlari bilan qo'shilib, piyoda sayohat ma'nolaridan birini amalga oshirishni anglatadi. Muayyan hududni ifodalovchi so'zlar bilan qo'shilib, so'z boshqa leksik jihatdan bog'liq bo'lgan ma'noni, yo'lni yoki marshrutni amalga oshirishni anglatishi ham mumkin. Grammatik model bu holatda rol o'ynamaydi, chunki huddi shu konstruksiya ichida leksik xususiyat muhim bo'lib chiqadi. Bog'langan ma'noning uchinchi turi frazeologik bog'lanish deyiladi. Bunday holda, polisemantik so'z barqaror (frazeologik) birikmaning bir qismidir va uning ma'nosi doirasida leksik-semantik variant paydo bo'ladi, bu faqat ushbu birikmani tashkil etuvchi birliklar muhitida mumkin. Bunday birliklarni ham tarjima qilish jarayonida tarjimon qiyinchilikka duch kelmaydi, chunki barqaror birikmalar til o'rganish jarayonidayoq yodda saqlanadi. Tarjima jarayonida diaxronik qamrovdagi polisemiya hodisasi ham kuzatiladi. Polisemiya hodisasiga diaxronik yondashuv bizga "vaqt bo'ylab" (yunoncha dia - "orqali" va chronos - "vaqt") leksik-semantik variantlarning asl ma'nodan tortib, asl ma'nodan ikkinchi darajaligacha to'planishini kuzatishga imkon beradi. Asl ma'noni saqlab qolish polisemantik so'zning butun ma'no majmuasini shakllantirish uchun odatiy holdir, ammo bu semantik yadroni ochish har doim ham oson emas. So'zning asl ma'nosi jonli qo'llanishdan yo'qolishi va faqat arxaik, eskirgan shakllarini, masalan, frazeologik birliklarni tahlil qilish orqali ochilishi
mumkin. Demak, bu so'z tarkibida tez (tezkor; qisqa vaqt) sifatdoshining hozirgi zamon ma'nosi yagona emas. Diaxronik yondashuv so'zning asl ma'nosi arxaik bo'lib, ikkinchi darajali ma'noga o'tganligini aniqlashga yordam beradi.2
Tilning rivojlanishi jarayonida asl ma'noni yo'qotish holatlari ham tez-tez uchrab turadi. Masalan, "nur" so'zining murakkab ma'nolari tarixi shunday yo'qotishlarga misol bo'la oladi: 1) mash'al yoki quyoshdan taralayotgan nur chizig'i;
2) yoritish moslamalaridan va turli qurilmalardan chiquvchi har qanday yorug'lik chizig'i. Ushbu ikkita leksik-semantik variantning umumiyligi aniq seziladi, ammo yo'qolgan asl ma'noni faqat diaxronik tarzda tiklash mumkin.
Polisemiyani rivojlantirish yo'llari va tarjimada polisemantik birliklarni tezkor, aniq va to'g'ri tarjima qilish muammolari bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda. 3 Polisemiyani rivojlantirish tarixan ikkilamchi, hosila ma'nolarning rivojlanishi va to'planishi zanjir va radial deb ataladigan ikkita asosiy yo'ldan borgan. Polisemiya rivojlanishining zanjirli yo'li bilan har bir keyingi ma'no avvalgisidan rivojlanib, ba'zan asl ma'nodan juda uzoqda bo'ladi. Bunday holatda asl ma'nodan uzoqlik sinxron tarjimada qiyinchilik tug'diradi. Misol sifatida, M hâi -dengiz so'zida boshqa qo'shimcha ma'nolarning to'planish tarixini ko'rib chiqish kerak bo'ladi. Ushbu so'zning quyidagi ma'nolari mavjud va ular aynan birlamchi ma'nodan o'sib chiqqan:
1) suv maydoni, masalan dengiz, okean yoki suv to'planuvchi maydon;
2) hisobni ifodalovchi ko 'p, katta miqdorda ma'nolarini anglatuvchi so'z;
3) bir hududda jamlangan katta miqdordagi insonlar yoki boshqa narsalarning nihoyatda ko'pligini ifodalovchi so'z.
Har uch ma'no ham bir ma'noga dalolat qiladi, tarjimon tarjima jarayonida bu kabi so'zlarning birlamchi, asosiy ma'nosini bilish orqali gapning aynan nima haqida ekanligini, yoki yetkazib berayotgan xabari nimaga dalolat qilishini to'g'ri baholay oladi va tarjimada birlamchi ma'noga yaqin ma'no ifodalovchi so'zdan foydalanadi. Ma'nolar oldingi bosqichni mantiqiy rivojlantirib, o'ziga xos semantik zanjir hosil qiladi. Agar bog'lanishlardan birortasi tushib qolsa, rivojlanish mantig'i buziladi va polisemiya parchalanadi. Yoki o'zbek tilidagi tartib so'zining ma'no zanjiri:
1) narsalarning bir-biriga nisbatan joylashishi (alifbo tartibi);
2) hamma narsa ehtiyotkorlik bilan tartibga solingan holat (ish tartibi);
3) qonunga, hokimiyatga bo'ysunish (tartibni saqlash);
4) qabul qilingan qoidalar (buyurtma bo'yicha);
5) vakolat bilan berilgan buyruq (buyruqlarga bo'ysunish);
2[ Осатаева А. Моносемия и полисемия в китайском языке. 2015. - 184 с.]
3 [Комиссаров В. Современное переводоведение. - М: ЭТС, 2002. - 424 с.]
6) tovar yetkazib berish bo'yicha so'rov (ikki tonna ko'mir uchun buyurtma);
7) yozma ko'rsatma (bank orderi). Bu yerda, oldingi misolda bo'lgani kabi, oraliq qiymatlardan birining yo'qolishi butun tizimning qulashiga olib keladi. Sof shaklda polisemiya rivojlanishining zanjirli yo'li kamdan-kam uchraydi, deb taxmin qilish tabiiydir. Radial deb nomlanuvchi boshqa yo'l keng tarqalgan. Xuddi zanjir kabi, sof shaklda rivojlanishning radial yo'li kamdan-kam uchraydi.4 Xulosa qilib aytganda, polisemiya hodisasining sinxron tarjimada uchrashi ko'p kuzatiladigan holat va bunday holatlarda sinxron tarjimonga bir nechta usullar qo'l keladi va tarjimon vaziyat taqozosi bilan tarjima jarayoni uchun eng munosib metoddan foydalanishi talab etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES):
1. Осатаева А. Моносемия и полисемия в китайском языке. 2015. - 184 с.
2. Илюхин В. Стратегии в синхронном переводе (на материале англорусской и русско-английской комбинации перевода): дисс. к. фил. н. - М.: Учений, 2001. -
3. Комиссаров В. Современное переводоведение. - М: ЭТС, 2002. - 424 с.
4. https://webkonspect.com/?room=profile&id=2361&labelid=88244
206 с.
4[ https://webkonspectcom/?room=proffle&id=2361&labelid=882441
