Научная статья на тему 'СИНГУЛЯР ИҚТИСОДИЁТБАРҚАРОР СТРАТЕГИК ИҚТИСОДИЙ ТИЗИМИ СИФАТИДА'

СИНГУЛЯР ИҚТИСОДИЁТБАРҚАРОР СТРАТЕГИК ИҚТИСОДИЙ ТИЗИМИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жаҳон иқтисодиёти / прогрессив мутацияси / инновацион диффузия / интеллектуал мулк / технологик амалиёт. / World economy / progressive mutation / innovation diffusion / intellectual property / technological practice.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Бобожонова З.Ш.

Мақолада тезкор иқтисодий ўзгаришларнинг натижасида ҳар бир мамлакат ўзининг миллий моделини замонавий бизнесмоделлари ҳамда илғор технологик уйғунлик учун иқтисодий инфратузилмани трансформациялаш мақсадида ўтган йили қабул қилган ривожлантириш, тараққий эттиришга доир давлат дастурлари ҳамда лойиҳаларини қайта шакллантиришга тўғри келмоқда. Жаҳон иқтисодиётида акселератив хусусиятнинг прогрессив мутацияси ривожланган мамлакатларнинг тажрибасини ўрганиш, уни тадбиқ этиш учун ҳам тезкор эскириши бзага келаётгани боис, қилинган тадқиқотлар ва изланишларнинг яроқсиз ва архив материаллари мақомида қолишига сабаб бўлмоқда. Шунга кўра, бугунги иқтисодий шароитга бардош бера оладиган сингуляр иқтисодиётни ўрганиш, уни тадбиқ этиш ва унинг тизими асосида фаолият юритиш “иқтисодий инвестиция” сифатида мамлакатимиз истиқболи учун долзарб аҳамият касб этади, келгуси иккита ўн йиллик учун ҳозирдан яратилаётган замин бўла олиши жиҳатда заруратини намоён этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SINGULAR ECONOMY AS A STABLE STRATEGIC ECONOMIC SYSTEM

In the article, as a result of rapid economic changes, each country has to reshape its national model, state programs and projects on development, which were adopted last year in order to transform the economic infrastructure for modern business models and advanced technological harmony. The progressive mutation of the accelerative feature in the world economy causes the researches and researches to become invalid and archival materials, as the experience of the developed countries is rapidly becoming outdated for studying and applying it. Accordingly, studying a singular economy that can withstand today's economic conditions, implementing it and operating on the basis of its "Экономика и социум" №6(121)-1 2024 www.iupr.ru 975 system, as an "economic investment", is of urgent importance for the prospects of our country, and it shows its necessity in the sense that it can be the ground that is being created for the next two decades.

Текст научной работы на тему «СИНГУЛЯР ИҚТИСОДИЁТБАРҚАРОР СТРАТЕГИК ИҚТИСОДИЙ ТИЗИМИ СИФАТИДА»

Бобожонова З.Ш.

"АКТсо^асида иктисодиёт" кафедраси в.б. доценты, и.ф.ф.д Тошкент ахборот технологиялари университети

СИНГУЛЯР щтисодиёт- барцарор стратегик

ЩТИСОДИЙ ТИЗИМИ СИФАТИДА

Аннотация. Мацолада тезкор ицтисодий узгаришларнинг натижасида уар бир мамлакат узининг миллий моделини замонавий бизнес-моделлари уамда илзор технологик уйзунлик учун ицтисодий инфратузилмани трансформациялаш мацсадида утган йили цабул цилган ривожлантириш, тарацций эттиришга доир давлат дастурлари уамда лойи^аларини цайта шакллантиришга тузри келмоцда. Жауон ицтисодиётида акселератив хусусиятнинг прогрессив мутацияси ривожланган мамлакатларнинг тажрибасини урганиш, уни тадбиц этиш учун уам тезкор эскириши бзага келаётгани боис, цилинган тадцицотлар ва изланишларнинг яроцсиз ва архив материаллари мацомида цолишига сабаб булмоцда. Шунга кура, бугунги ицтисодий шароитга бардош бера оладиган сингуляр ицтисодиётни урганиш, уни тадбиц этиш ва унинг тизими асосида фаолият юритиш "ицтисодий инвестиция" сифатида мамлакатимиз истицболи учун долзарб ауамият касб этади, келгуси иккита ун йиллик учун уозирдан яратилаётган замин була олиши жи^атда заруратини намоён этади.

Калит сузлар: жауон ицтисодиёти, прогрессив мутацияси, инновацион диффузия, интеллектуал мулк, технологик амалиёт.

Bobojonova Z.Sh. associate professor Department "Economics in the field of ICT" Tashkent University of Information Technologies

SINGULAR ECONOMY AS A STABLE STRATEGIC ECONOMIC

SYSTEM

Abstract. In the article, as a result of rapid economic changes, each country has to reshape its national model, state programs and projects on development, which were adopted last year in order to transform the economic infrastructure for modern business models and advanced technological harmony. The progressive mutation of the accelerative feature in the world economy causes the researches and researches to become invalid and archival materials, as the experience of the developed countries is rapidly becoming outdated for studying and applying it. Accordingly, studying a singular economy that can withstand today's economic conditions, implementing it and operating on the basis of its

system, as an "economic investment", is of urgent importance for the prospects of our country, and it shows its necessity in the sense that it can be the ground that is being created for the next two decades.

Keywords: World economy, progressive mutation, innovation diffusion, intellectual property, technological practice.

Мавзуга доир масалалар. 1917 йилларда ноу-хау Россия, Франция, Буюк Британияда тижорат сири сифатида илгари сурилган булиб, унинг саноатнинг эволюцион ривожланиши мобайнида иктисодий макоми янгиликлар асосида ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сифатида талкин этилган.34 1980 йилларга келиб ноу-хауни кенг микиёсда ишлаб чикаришга тадбик этиш (янги турдаги ихтиро килинган махсулотларни) узига хос молия ва технологияни талаб этганлиги боис, инвестицион фаолиятга булган муносабат кескин ошди. Инвестицион фаолият асрлар давомида доимо мавжуд булган фаолият саналсада, унинг иктисодий хисоб-китоблар асосида шартномалар хамда келишувлар, шунингдек лойиха ва унинг регламенти доирасида иш курилиши иктисодий ва хукукий макомга эга булиб, фоизлар билан хисоблашиш, уни бахолаш ва меъёрлаштириш сифатида алохида фан булиб ажралиб чикишига сабаб булди. Бу уз навбатида мамлакатларнинг саноат тармоклари ва сохалари инфратузилмасини жадал ривожлантириб, саноат эволюциясининг авлодлари бошкаруви учун замин яратди. 1967 йилда социолог Эверетт Роджерс томонидан "Инновацион диффузия" номли катоби нашр этилган булиб, унга кура "инновацион диффузия назарияси" борасидаги муаллиф карашлари баён этилган. Мазкур китобда кишлок хужалиги мехнаткашлари янгиликларни уз ишларининг кулайликларидан фойдаланишда укувсизлик килишлари ва ижтимоий тузумга мантиксиз садокат асосида рад этишлари, уларнинг технологияларнинг ривожланиб боришига узок бардош бера олмасликлари, нафакат иктисодий инкироз, балки карам хужалик сифатида фаолият юритаётган жамият масалаларини ёритган.35

Жугрофия олими Торстен Хегерстранд ва математик олим Френк Бассларнинг илмий ишларида инновацион диффузия жараёнини бозорга янги турдаги махсулотларни киритиш, уларнинг кушимча киймат яратиши хамда махсулотнинг хаётийлик цикли борасидаги масалаларни эгри чизикларнинг узгаришига кура изохлаб, унинг келажак учун иктисодий, ижтимоий хамда технологик ахамиятини тавсифлаган.36 Классик иктисодий мактаб вакилларидан Йозеф Шумпетер инновациянинг ахамиятини келтириб утган булсада, уни новаторлик билан фарклари хамда макоми

34 Наймушина Д. В. История развития института ноу-хау // Актуальные исследования. 2022. №8 (87). С. 12-14. URL: https://apni.ru/article/3780-istoriya-razvitiya-instituta-nou-khau (дата обращения: 19.12.2023)

35 OEWE.com

36 Financial Stability Oversight Council. Report on Digital Asset Financial Stability Risks and Regulation 2022 (AI Lab for Book-Lovers)

бyйичa мaхсyлотлapнинг эгaдaггaн ypинлapини Р.Кдeйтон тaъкидлaгaн. Унинг фиpкигa кypa, новaция 6у кeнг кaмpовдa илгapи сурилиши мумкин бyлгaн FOя, янгилик дapaжaсигa эта интeллeктyaд мулк сaнaдaди, инновaция тapмок билaн чeклaнaдигaн, ишлaб чикдришнинг aсосий сaмapaдоpлик кypсaткичлapини ошиpишгa кapaтилгaн стpaтeгик лойихa сaнaдaди. Мвзкур кapaшлap 1960 йиллapдa кeлтиpилгaн бyлсaдa, модepнизaция хaмдa коопepaция сингapи yзгapишлapни иктисодий инфpaтyзилмaдa aмaдгa ошириш 1997 йилдaн 2002 йилга кад^р жyдa оммaдaшди. Модepнизaциянинг т^кини сифaтли мaхсyлотлap ишлaб чикдриш учун сифaтли тexникaдapни созлaш, кaдpлapни мaдaкaсини тexнологик aмaдиётини ошириш оркдли кyчaйтиpиш, эскириб колган бapчa ишлaб чикдришга доир peсyсpлapни зaмонaвийлaштиpиш сифaтидa тизимлaштиpилгaн. 2002 йилдaн 2007 йилга кад^р мaвжyд мaхсyлотлapни миллий коpxонaлapдa ишлaб чикдриш тaдбиFини кeнгaйтиpишни кaмpaб олиб, aсосий эътибор мaхсyлотни мaхaдлийлaштиpиш хaмдa дивepсификaциялaшгa кapaтилди. 2008 йилдa бyтyнжaхон иктисодий Ba молиявий инкироз юзaгa кeлиши нaтижaсидa, иктисодиёт инкдрозга кдрши кypaш чоpaдapини опepaтив тapздa кypишгa м&жбур 6улди. Мвзкур садбий тaъсиpнинг ик;тисодиётга тaъсиpи тобоpa ^мойиб боpгaндa бyтyнжaхон иктисодиёт мaйдонидa инкдрозга кдрши чоpa-тaдбиpлapни кУллaш, коpxонaдapнинг молиявий соFломлaштиpиш, yлapни œx^ap бyйичa ислох килиш, синepгeтик сaмapa aсосидa ривожлонтириш хaмдa иктисодиётни стpaтeгик тapaккий эттириш мaсaлaлapини илгapи суриш билaн бир кaтоpдa инвeстицион фaолиятни мyтaносиб тapздa юксадтириш дaстypини ишлaб чикиш aвж олди.

Илмий aсослaнгaн тaкдифлap Ba тaвсиялap. Инвeстицион фaолият 2009 йилдa хукукий жихaтдaн шунчадик кaттa эътибор остига олиндики, yнгa кypa xоpижий инвeстоpлapнинг киpитилaдигaн сapмояси хaмдa мyддaтигa кypa солик имтиёзлapи, шyнингдeк, кичик тaдбиpкоpлик Ba бизнeсни pивожлaнтиpиш оркдли paкобaтбapдошлиликни ошириш, мaхaдлийлaштиpишни тapaккий эттириш, кУшмa коpxонaдapнинг сонини ошириш хaмдa yлapнинг интeллeктyaд, тexнологик инвeстициялapидaн сaмapaли фойдaдaнишгa aдохидa ypFy бepилди. Интeллeктyaл инвeстициянинг нaтижaвийлиги тyфaйли инновaцион фaолиятни олиб бориш хaмдa уни муносиб paFбaтлaнтиpиш тaдaб этилади.

Сингуляр иктисодиёт paкaмли иктисодиётнинг тpaнсфоpмaциясини aнъaнaвий иктисодиёт тapкибигa киришини нaзapдa тутиб, унинг мaвжyд KOнyниятлapи билaн хисоблaшгaн холдa иктисодий жapaёнлap, ижтимоий фaолият хaмдa сиёсий мyносaбaтлap олиб боришини aнглaтaди. Сингуряр иктисодиётнинг aсосий жихaтлapи кyйидaгилapдaн ибоpaт:

1. Иктисодий жapaёнлapни бошкapишдa пaттepнaдизмнинг мaвжyдлиги, яъни xap бир ишнинг олиб боpилишидa сaбaблapи хaмдa кyтилaётгaн нaтижaвийлиги aсосидa юpитилaди;

2. Иктисодий конвенционалликнинг мавжудлиги, яъни иктисодий фаолиятнинг ракамли технологиялар асосида бошкарувини йулга куйиш куплаб мураккабликларни бартараф этиб, мехнат кучи ва менежерлар уртасидаги мустахкам ишонч манбаи булиб хизмат кила олиши

3. Хукукий асосларнинг етиб улгурилганлиги. Бунда инновацион бизнес моделнинг хукукий жихатдан асоснинг мавжудлиги ва унинг учун халдаро иктисодий бозорда юридик химоя тизимининг шаклланганлиги мамлакатлараро иктисодий алокаларнинг кафолатланишини таъминлайди.

4. Ижтимоий тармокларда иктисодий фаолият ва иктисодий жараёнларнинг олиб борилиши инсоният тушунганиданда ракамли технологияларга даромад келтирувчи тизимларга боглаб куйилаётганлиги яъни ракамли карамликни чеклилиги.

Сингуляр иктисодиётнинг асосий компонентлари ракамли иктисодиёт булибгина колмай, инновацион бошкарув, циркуляр иктисодиёт хамда инвестицион лойихаларни бошкариш саналади. Бу иктисодий тушунчаларнинг барча сунгги иктисодий ривожланиш конуниятларида иштирок этувчи стратегик бизнес моделлар хисобланади. Бугунги кунга келиб, уларнинг барчаси алохида урганиладиган иктисодий соха, иктисодий категорияларнинг таркибий асоси булиб хизмат килмокда.

Сингуляр иктисодиётнинг ахамият шундаки, технологик таъминланган хамда инновацион салохиятни инсон капиталига хизмат килиши хамда инсон тараккиёт индексига таъсирини тадкик этади. Бу уз навбатида янги иктисодий ёндашувлар хамда карашларни куриб чикишга даъват этади. Бу назарий карашлар янги бизнес моделларини ишлаб чикариши билан бир каторда, уларнинг ракамли иктисодиётдаги инсон омилини иштирокини хам ошириб боради. ^искача килиб айтганда интеллектуал технологияларнинг бошкарилиши канчалик ривожланиб бормасин, уларнинг инсоният томонидан бошкарилиши оркали ахолининг ижтимоий-иктисодий манффатларини кузлаган холда мавжуд конуниятларнинг салбий таъсирини камайтириш максадида ракамли эгизларни коррекция килади. Комбинатор иктисодий жараёнларни, яъни иктисодий конуниятларнинг комбинацион олиб борилишида ракамли иктисодий тизимларга нисбатан стратегия ишлаб чикиш иктисодий конуниятлар доирасида олиб бориймаслиги сингуляр иктисодиётнинг асосий устунлиги сифатида ажралиб туради.

Сунгги йилларда инновацион махсулотларнинг хажми ошиб бориши хамда уларнинг сифат жихатдан сегментлашуви жуда кенгайиб бориши натижасида, ахолининг ахборот технологиялардан фойдаланишда учрайдиган онгли карамликнинг элементларини келтириб чикариши 4 саноат ривожланишининг пассив таъсири сифатида каралади. Сингуляр иктисодиётнинг мураккаблиги шундаки, унда плюралистик иктисодиётнинг иштирокини куриш мумкин. Яъни, конуниятлар категориал даражада иктисодиёй жараёнларнинг фаолиятини таъминлашга хизмат килади.

Сингуляр иктисодиётдa инновaцион фaоллиятни рокдмли тpaнсфоpмaция сифaтидa олaдигaн бyлсaк у куйидоги кypинишдaги фоpмyлaни шaкддaнтиpaди:

NJ-nv

_ rh + (h + (^365))+h+h UN inc .37

1(0 -( im ^^T^

Бу epдa:

/0-инновaцион фaолият, ро^мли тpaнсфоpмaциялapнинг сингуляр иктисодий дapaжaни шaкллaнтиpиши;

/1 -инновaцион фaолиятни кУллaб-кyввaтлaш, уни коpxонaгa тодбик килиниши имкониятлapи дapaжaси;

/2-тexнологик peсypслap билaн тaъминлaнгaнлик хaмдa xом aшё бaзaси зaxиpaсини инобaтгa олингaнлиги;

NInv-зорурий мaхсyлотлap Ba коpxонa учун инвeнтapлap;

SCS-сотилгaн мохсулотнинг сотиш нapxи;

/3-инновaцион Ba рокдмли тexнологиялapни тaшкилий жихaтдaн тaъминлaниши (мб/сeкyнд, 4G//5G);

/4-инновaцион компeтeнция;

N inс-соф фойдa;

Ss-сaвдо хэжми.

Юкоридо кeлтиpилгaн фоpмyлaгa aсосaн, инновaцион фaолиятнинг ро^мли тpaнсфоpмaцион жapaёнлapини олдиндap кeлгyси ишлaб чикдриш учун инвeстиция килиши aсосидa дapомaд олишни хисоблaгa кapaтилгaн 6ули6, yндa иктисодий конуниятнинг дeмонстpaцион холaтини ифодaлaйди.

Иктисодий конуниятлорнинг дeмонстpaцион холaти дeгaндa иктисодий жapaёнлapни гипотeзa Ba aксиомaтикaсини yЙFyнлигини тaъминлaгaн холдa aнъaнaвий ишлaб чикдриш фaолиятидa сaмapaдоpлиги тyшyнaдaди. Мозкур нaтижaвийлик эсa сингуляр сaмapa дeб aтaдaди.38

Инновaцион фоолиятни хомдо инвeстицион лойихaдapни олохидо урганиш иктисодиёт учун эски конуниятлор сaнaдaди, нeгaки улорни олохидо хисоб-китоблорини юритиш оркдли рокомлоштириш ишлоб чикдриш Ba aдминитсpaтив бошкapyвдa муроккобликлорни кeлтиpиб чикдради. Шунта куро, инновaцион фоолият, ро^мли тржсформадия хомдо инвeстицион фоолият ососидоги кушимчо киймот яротишни бирлоштиришдо сингуляр иктисодиятнинг охомияти ошади.

Сингуляр иктисодиёт момлокот иктисодиётини рокдмли тexнологиялap ососидо pивожлaнтиpиш шороитидо охомияти "Узбeкистон 2030" стpaтeгияси доиросидо кузлонган 100 то мок^дни Ba унинг кaмpовидaги вaзифaдapни ом^га оширишдо охомияти юкори сонолиб, кдскд Ba^r оpaдиFидa йирик куломдоги ишлорни ом^га оширишдо 50дон

37 Муоллиф ишлонмоси

38 Муоллиф фикри

opTHK pe^anapHH Sa^apumga Taxnunuft umTupoKH acocuga camMOK^H

HaTH^aBHHHHKKa KyMaK 6epumuM MyMKHH.

Oonga^aHH^raH agaSueTiap pynxaTu:

1. Brekke, J. K. & Alsindi, W. Z. (2021). Cryptoeconomics. Internet Policy Review, 10(2). https://doi.org/10.14763/202L2.1553

2. Bukht, Rumana; Heeks, Richard (3 August 2017). "Defining, Conceptualising and Measuring the Digital Economy". Rochester, NY. doi:10.2139/ssrn.3431732. S2CID 219357944. SSRN 3431732

3. Bo Carlsson, The Digital Economy: what is new and what is not?, Structural Change and Economic Dynamics,Volume 15, Issue 3, 2004, Pages 245-264, ISSN 0954-349X, https://doi.org/10.1016/j.strueco.2004.02.001. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0954349X04000165)

4. Mukhitdinova K. A. TECHNICAL AND ECONOMIC CONDITION OF OIL DRILLING FROM THE FIELD OF" MUBARAK OGP" ENTERPRISE. - 2022.

5. Eo6o^OHOBa 3. ffl. Ooftganu Ka3HHMa 6oftnHKnapHHHHr TaBCH^naHumu Ba 3axupa pecypcnapHHHHr xoMame 6a3acHHH HKTHCoguH maKmaHTHpumgarH axaMH^TH //TatHHM TH3HMuga umuMOHH-ryMaHHTap ^aHnap. - C. 71-76.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.