SINFDAN TASHQARI ISHLARDA YETAKCHILIK JIHATLARINI SHAKLLANTIRISHNING YETAKCHI SHARTI SIFATIDA Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

SINFDAN TASHQARI ISHLARDA YETAKCHILIK JIHATLARINI SHAKLLANTIRISHNING YETAKCHI SHARTI SIFATIDA

Ziyodullayeva S.Sh

Iqtisodiyot va pedagogika universiteti NTM "Pedagogogika va o'qitish metodikasi"

kafedrasi o'qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarida dars va darsdan tashqari faoliyat bolalarda liderlik jihatlarini shakllantirish va ro'yobga chiqarish sharti sifati haqida keltirilgan.

Annotation: This article describes the quality of the condition for the formation and realization of leadership aspects in children of lesson and extracurricular activities in primary school students.

Аннотация: В данной статье описывается качество условий для формирования и реализации лидерских качеств у детей на уроках и во внеклассной деятельности у учащихся начальной школы.

Tayanch tushunchalar: lider, shaxs, tushuncha, qobiliyat,dars,

Base concepts: Leader, person, concept, synthesis, activity.

Базовые понятия: лидер, личность, понятие, синтез, деятельность.

Tashkilotchilik qobiliyatlari hamda liderlikni namoyon qilishni rivojlantirish maqsadida dars, to'garaklar, seksiyalar, o'yinlarda ishtirok etishini, ushbu tadbirlarni tashkil etishda imkon qadar ko'proq bolalar qatnashishini ta'minlaydigan darsdan tashqari (ta'limdan tashqari) mashg'ulotlarning keng va xilma-xil shakllari zarur.

Darsdan tashqari (ta'limdan tashqari) faoliyat (o'ziga xos erkin rivojlanish zonasi) - pedagoglar, ota-onalar va boshqa ishtirokchilarning harakatlari murakkab tizimi bo'lib, turli faoliyat turlarini birlashtiradi hamda ta'lim jarayonidan tashqarida bolaga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish uchun keng imkoniyatlarga ega, shaxs yo'nalganligini rivojlantirish uchun eng qulay sohalardan biridir, chunki uning sub'ekt pozitsiyasini faollashtirishni ta'minlaydi, tengdoshlari bilan o'zaro munosabatlarni va muloqotni rag'batlantiradi, darslari davomida olingan bilimlarni amaliy qo'llash shaxsiy tajribasini boyitadi, tashkilotchilik qobiliyatlarini rivojlantirish va tuzatishga hissa qo'shadi.

Darsdan tashqari (ta'limdan tashqari) faoliyatning turli shakllarining asosiy maqsadi bo'lib bolalar uchun mazmunli madaniy hordiqni tashkil etish, bolaning turli faoliyat turlariga qiziqishlarini uyg'otish, uning individual qobiliyatlarini ochib berish va rivojlantirish (ularni har doim ham darsda aniqlab bo'lmaydi), samarali, jamiyat tomonidan ma'qullangan faoliyatlarda faol ishtirok etish istagini ro'yobga chiqarish va hok. - bularning barchasi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish hamda o'z faoliyatini

mustaqil tashkil etish, shuningdek, tarbiyaviy jarayonning uzluksizligi va izchilligini ta'minlashga umumiy ravishda yordam beradi. Shuningdek, sinfdan tashqari (ta'limdan tashqari) qo'shma faoliyatning har bir turi (ijodiy, bilish, sport, mehnat, o'yin va boshq.) ma'lum bir jihatda kichik sinflar o'quvchilarining jamoaviy o'zaro ta'siri tajribasini boyitadi, bu esa katta tarbiyaviy samara beradi. Qo'shma faoliyatni tashkil etish muayyan talablarni bajarishni nazarda tutadi:

- ishtirokchilarni o'zaro ta'sirning boshidanoq samarali ijodiy faoliyatga kiritish;

- mo'ljallangan maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan oraliq vazifalar (ijodiy va reproduktiv) tizimini birgalikda rejalashtirish, ya'ni lider-bolaning tengdoshlari bilan qo'shma faoliyatini nafaqat texnologik ishlarni bajarishga, balki, birinchi navbatda, motivatsion-ma'noviy sohani birgalikda shakllantirishga yo'naltirish qobiliyati;

- faoliyatdagi har bir ishtirokchi hamkorlikning ma'noviy jihatiga e'tibor qaratib, ushbu faoliyatga o'z hissasini aniqlay oladigan hamkorlik.

Faoliyatdagi ishtirokchilar pozitsiyalarining uyg'unligining eng yuqori darajasi (psixologiya fani tilida - qo'shma faoliyatda sub'ekt-sub'ekt munosabatlarini tashkil etish) hamkorlik bo'lib hisoblanadi. Hamkorlik barcha qo'shma faoliyat, muloqot va xatti-harakatlarni, ya'ni faoliyatning umumiy maqsadlari va natijalariga erishishda mas'uliyat va tenglikni tashkil etadi. Hamkorlik perseptiv o'zaro bog'liqlik, o'zaro tushunish, o'zaro g'amxo'rlik shakllari; qo'shma faoliyatni tashkil etish usullari, o'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar shakllari; o'zaro yordam, o'zaro ko'mak, sa'y-harakatlarni birlashtirish, nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarning integratsiyasida namoyon bo'ladi. Hamkorlikning asosiy belgilarini quyidagilar deb hisoblash mumkin:

• maqsadga yo'nalganlik (umumiy maqsad sari intilish);

• motivatsiya (birgalikda faoliyatga faol, manfaatdor munosabat);

• yaxlitlik (faoliyat ishtirokchilarining o'zaro bog'liqligi);

• tizimlashganlik (funksiyalar, huquqlar, majburiyatlar, mas'uliyatlarning aniq taqsimoti);

• muvofiqlik (faoliyat ishtirokchilarining harakatlarini muhokama qilish va uyg'unlashtirish, ziddiyatning past darajasi);

• tashkil etilganlik (faoliyat rejalashtirilganligi, boshqarish va o'z-o'zini boshqarish qobiliyati);

• natijaviylik (natijaga erishish qobiliyati).

Hamkorlik qobiliyati alohida iste'dod emas, u tengdoshlar, o'qituvchilar va boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatlar va muloqotning turli vaziyatlarida asta-sekin rivojlanadi.

Qo'shma faoliyatning muvaffaqiyati quyidagilarga bog'liq:

- uni ishtirokchilar o'rtasida taqsimlash usullari;

-umumiy vazifalarni hal qilishda harakatlar almashinuvining xususiyatlari;

-har bir ishtirokchining muloqot, o'zaro tushunish, refleksiya jarayonlarini ta'minlash.

Ko'rib chiqilayotgan faoliyat shaxs va jamoa, shaxsning tashqi muhit va xok. o'rtasidagi turli munosabatlarni shakllantirishda alohida rol o'ynaydi. Qo'shma faoliyatning muvaffaqiyati kelishuv munosabatlarga (tenglikni amalga oshirish uchun haqiqiy mexanizm) bog'liqligini hisobga olish juda muhimdir.

Kelishuv ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida quyidagilarni o'z ichiga oladi va ifodalaydi:

- bolalar jamiyatining zo'ravonliksiz mavjudligi va rivojlanishi g'oyasi;

- ehtimolli muvofiqlikni izlash asosida bolalarning ko'p qirrali manfaatlarini o'zaro bog'lash yo'li bilan ushbu jamiyatni zo'ravonliksiz tashkil etish usuli;

- erishilgan kelishuvlar asosida o'zaro hamkorlik doirasida individual faoliyatni tashkil etish usuli;

- o'zaro ta'sir qiluvchi sub'ektlar munosabatlarining tartibga soluvchisi.

Pedagogik amaliyotda kelishuv pedagog va bolaga, liderga va boshqa bolalarga

bir-biriga nisbatan hamda birgalikda amalga oshirishni qaror qilgan maqsadlarga nisbatan erkin, mustaqil va mas'uliyatli (axloqiy) harakat qilish imkonini beradigan faoliyatni tashkil etishning maxsus turi bo'lib hisoblanadi.

O'zaro sheriklik majburiyatlari asosida qurilgan teng, erkin, ijodiy o'zaro munosabatlarni va o'zar ta'sirlarni tartibga soluvchisi sifatida kelishuv quyidagilarga imkon beradi:

- o'zaro begonalashishdan - o'zaro manfaatdorlikka;

- yopiqlikdan - ochiqlikka;

- tajovuzkorlikdan - rozilikka;

- tarqoqlikdan - umumiylikka va o'zaro munosabatlarga;

- shaxsiy manfaatlarni bostirishdan - ularning tengligiga o'tish.

Bundan kelib chiqadiki:

1. Faqat qo'shma faoliyat sharoitlarida uning barcha ishtirokchilari tomonidan xulq-atvor qoidalari, guruhdagi o'zaro munosabatlar usullari, o'ziga va boshqalarga nisbatan ichki shaxsiy munosabatlari o'rnatiladi va o'zlashtiriladi.

2. Kelishuv faqat bolaning biron shaxs bilan munosabatlarni o'rnatishi, umumiy ishni bajarishi kerak bo'lganda bo'lishi mumkin - unda o'zaro ta'sirni saqlab qolishga ehtiyoji mavjud bo'ladi.

3. O'zaro ta'sirni saqlash va rivojlantirish yo'llarini, xuddi insonning do'stlari, atrofdagilari bilan munosabatlarni bilishi va saqlab turishi kerakligi kabi o'rganish kerak.

Sanab o'tilgan sabablarga ko'ra, darsdan tashqari mashg'ulotlar o'qituvchiga

bolaning liderlik belgilarini shakllantirish va rivojlantirishga yordam beradigan muhit (madaniy-ta'lim makon) bo'lib hisoblanadi.

Darsdan tashqari mashg'ulotlarning bolalar hayoti uchun insonparvarlik muhiti sifatidagi o'ziga xosligi quyidagi pedagogik vazifalar darajasida namoyon bo'ladi:

* Barcha bolalarda (shu jumladan lider bolada) o'z-o'zini ijobiy anglash (bolaning o'ziga nisbatan ijobiy munosabati va o'z-o'zini qadrlashning ob'ektivligi) shakllanishi, bu uchta omil bilan tavsiflanadi:

a) boshqa odamlarning (pedagoglar va tengdoshlarning) unga nisbatan xayrixoh munosabatiga ishonch;

b) ma'lum faoliyat turini muvaffaqiyatli egallashga ishonch;

v) o'z ahamiyatini his qilish.

* Boshlang'ich maktab yoshidagi barcha bolalarda hamda lider-bolalarda hamkorlik, jamoaviy o'zaro ta'sir va muloqot qilish ko'nikmalarini shakllantirish (tengdoshlari bilan muzokaralar olib borish, mas'uliyatni taqsimlash, boshqa odamlarning manfaatlari va istaklarini hisobga olish, birgalikdagi harakatlarni amalga oshirish, zarur bo'lganda yordam ko'rsatish, boshqa birovning fikrini hurmat qilish, nizolarni ijobiy hal qilish qobiliyati va hok).

* Nafaqat lider-bolalarda, balki barcha bolalarda samarali, ijtimoiy ma'qullangan faoliyatga bo'lgan ehtiyojni shakllantirish, bolaning shaxsiyati, uning ko'nikma va qobiliyatlariga mos ravishda turli xil faoliyat turlariga qiziqishni shakllantirish, ya'ni bo'sh vaqtdan unumli foydalanish, bunday faoliyatda qatnashish va ularni mustaqil tashkil etishga o'rgatish.

* Bolalar tomonidan axloqiy tushunchalarni o'zlashtirish orqali xulq-atvorning axloqiy me'yorlarini o'rgatish.

Sanab o'tilgan vazifalar bolalar bilan sinfdan tashqari ishlarda tarbiyaviy va ijtimoiy-pedagogik yo'nalishning yaqqol ifodalanganligi belgilaydi va umumiy qoidalar tabiatiga ega bo'lishi mumkin, shuningdek, yaxlit pedagogik jarayonning funksiyalariga o'qitish, tarbiyalash va rivojlantirish o'ziga xosligini beradi.

Shunday, o'qitish funksiyasi, masalan, o'quv faoliyatida bo'lgani kabi, ustuvor ahamiyatga ega emas, balki tabiyalovchi va rivojlantiruvchi funksiyalarni yanada samarali amalga oshirish uchun yordamchi rol o'ynaydi. Darsdan tashqari mashg'ulotlarning o'quv funksiyasi bolalarga (shu jumladan, lider-bolalarga) muayyan xatti-harakatlar ko'nikmalarini, jamoaviy hayotni, muloqot qobiliyatlarini va boshqalarni o'rgatishdan iborat.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:

1. Madvaliyev A. (2003). O'zbek tilining izohli lug'ati (The Explanatory dictionary of the Uzbek language). Tashkent: O'zbekiston Milliy entsiklopediyasi.

2. Shodiev R.D. Methods and Forms to Ensure Understanding in Educational Process. Eastern European Scientific Journal. DOI, 10.

3. Aslonova O.P. (2020). Boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv funksiyasini psixo-pedagogik aspektlari. Uz Akademiya. Ilmiy uslubiy jurnal. - B. 171-175.

4. Aslonova O.P. (2020). Boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv xususiyatlarini rivojlantirish. Мугаллим х,эм Yзлуксиз билимлендириу илимий методикалык; журнали.6(1). - Б. 130.

5. Сарвиноз, З. (2023). способы определения лидерских способностей учащихся классными руководителями. Международный журнал исследований и разработок EPRA (IJRD), 8(4), 203-206.

6. Berdiyeva, S. (2024). IMPROVING THE METHODOLOGY OF PREPARING STUDENTS FOR CREATIVE ACTIVITY BASED ON FOREIGN EXPERIENCES. Talqin va tadqiqotlar, (28).

7. Berdiyeva, S., & Baxriddinov, M. (2024). BOSHLANG 'ICH TA'LIMDA CHET TILI O 'QITISHDA QO 'LLANILADIGAN ZAMONAVIY INTERFAOL METODLAR. " Science Shine" International scientific journal.

8. Amrullayevich, M. S. (2024). BOSHLANG 'ICH SINF O'QUVCHILARIDA KONGRUENTLIK SIFATLARINI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASI. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 448-452.

9. Бокиев Г.О. Совершенствование процесса обеспечения преемственности между высшим образованием и курсами повышения квалификации. // «Молодежь и XXI век - 2020» Материалы X Международной молодежной научной конференции. 2020 года. Том 2, МЛ-42. -Курск 2020, -C. 183-186.