CC BY
2BOSHLANGICH SINF OQUVCHULARINING LIDERLIK FAZILATLARI
USTUVORLIGINING SHAKLLANISHI
Ziyodullayeva S.Sh
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti NTM "Pedagogogika va o'qitish metodikasi" kafedrasi o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada liderlik fazilatlarining rivojlanishida shaxsning hislatlari va faoliyatining shakllanishi haqida keltirilgan.
Annotation: This article is about the formation of personality traits and activities in the development of leadership qualities.
Аннотация: В данной статье рассказывается о формировании чувств и деятельности личности в развитии лидерских качеств.
Tayanch tushunchalar: lider, shaxs, tushuncha, sintez, faoliyat.
Base concepts: Leader, person, concept, synthesis, activity.
Базовые понятия: лидер, личность, понятие, синтез, деятельность.
Shaxsiy fazilatlarni baholashda biz psixologiyada umumqabul qilingan quyidagi ta'riflardan kelib chiqdik:
• faollik (faqat shaxs hislati sifatida emas, balki faoliyat shakli, usuli sifatida ham ko'rib chiqilishi kerak) - shaxsning o'z tashabbusi bilan turli xil munosabatlarga keng, ko'p qirrali qo'shilishi; ijtimoiy o'zaro harakatning bilimlari, vositalari va usullariga ega bo'lish, ularni amaliyotda qo'llash qobiliyati; munosabatlarni izchil rivojlantirishga qaratilgan real harakatlar; turli muammolarni topish va hal qilish istagi;
• kirishimchanlik - boshqalarga ochiqlik, muloqot qilishga tayyorlik, odamlar bilan aloqa qilish zarurati;
• insoniylik - shaxsning axloqiy sifatida boshqalarga qaratilgan, ya'ni bu shaxsning boshqa odamlar bilan bevosita munosabatlarida (do'stlik, yaxshi niyat, e'tibor va yordam berishga tayyorlik va boshq.) amalga oshiriladigan o'ziga xos dunyoqarashini (idrokni) tavsiflaydi;
• bag'rikenglik va muruvvat - boshqa odamning zaif tomonlarini yoki qiyinchiliklarini tushunish qobiliyatini, qayg'udosh bo'lish, rahm qilish, hamdardlik qobiliyatini nazarda tutadi;
• qat'iyatlilik - insonning qiyinchiliklar bilan uzoq kurash uchun o'z imkoniyatlarini safarbar qilish; boshlangan ishni mantiqiy oxiriga yetkazish qobiliyati;
• chidamlilik - qarorni amalga oshirishga xalaqit beradigan harakatlar, his-
tuyg'ular va fikrlarni to'xtatish qobiliyati;
• dadillik - tez, asosli qat'iy qarorlar qabul qilish va amalga oshirish qobiliyati;
• tashabbuskorlik - ijodiy ishlay olish, o'z tashabbusi bilan harakat qilish va ishlarni amalga oshirish; boshqa odamlar bilan o'zaro aloqada va muloqotda ishtirok etish chegaralarini maksimal darajada kengaytirish;
• mustaqillik - maqsadga erishishdan chalg'ituvchi turli omillar ta'siriga berilmaslik, boshqalarning maslahat va takliflarini tanqidiy baholay olish, o'z qarashlari va fikrlari asosida ish yurita olish;
• tartiblilik - o 'z-o 'zini tartibga solish - shaxsning tashkil etish va moslashish funksiyalarini (tabaqalashtirish, integratsiya, takrorlash, o'z faoliyatini oqilona rejalashtirish va tartibli tashkil etish va boshq.) ongli ravishda bajarish qobiliyati;
• jasorat - qo'rquvni yengish va maqsadga erishish uchun asosli tavakkal qilish qobiliyati:
• mas'uliyat - o'z rivojlanishi uchun zarur yo'nalish sifatida tarbiyaviy ta'sirlarni eng to'liq, izchil, ongli ravishda o'zlashtirish;
• qadr-qimmat - tengdoshlari, pedagoglari tomonidan yuksak baholash va e'tirof etish bilan qo'llab-quvvatlanadigan o'zaro ta'sir va muloqot, faoliyat jarayonida o'z rolini, shaxsiy hissasini anglash;
• tanqidiylik - faoliyat, munosabatlar mazmunini nodogmatik tarzda o'zlashtirish, uni faol tushunish va amaliy boyitish;
• qoniqish - o'z-o'zini baholashi hamda o'z tengdoshlari va pedagoglar baholashlarida o'zining ichki shaxsiy tendensiyalari (ehtiyojlar, umidlar, da'volar, imkoniyatlar, qobiliyatlar, yutuqlar) va tengdoshlari bilan birgalikdagi faoliyatining haqiqiy natijalarini anglash, tushunish, uyg'unligini his qilish.
Sanab o'tilgan liderlik fazilatlarini biz quyidagi uchta asosga ko'ra tasnifladik:
A) atrofdagi odamlarga munosabat
- insonparvarlik;
- bag'rikenglik;
- muruvvat;
- kirishimchanlik;
B) faoliyat va uning natijalariga munosabat:
- faollik;
- tashabbuskorlik;
- tanqidiylik;
- mustaqillik;
- tartiblilik;
- mas'uliyat;
- qoniqish;
V) axloqiy-irodaviy fazilatlar:
- qat'iyatlilik;
- chidamlilik;
- dadillik;
- jasorat.
Qadriyat toifasi haqli ravishda psixologik-pedagogik nazariyadagi eng murakkablardan biri deb hisoblanadi, chunki u (toifa) bir vaqtning o'zida ham motivatsion, ham kognitiv hosiladir. Qadriyatlar insonning ijtimoiy dunyoni anglash jarayonini belgilaydi va shu bilan birga ijtimoiy muhitda inson xatti-harakatlarini ruhiy tartibga solishni amalga oshiradi va bu orqali inson hayotining eng muhim ma'nolarini belgilab beradi.
Qadriyat yo'nalishlari - bu shaxsning intilishlari tizimi, shuningdek, mazkur intilishning tabiati, ideallar, hayot va faoliyatning ma'nolari haqidagi g'oyalarning eng yuqori darajasi bo'lib, ular birgalikda har bir shaxs faoliyatining asosida yotadi va uning o'z-o'zini faollashtirish ichki manbasini tashkil qiladi. Qadriyat yo'nalishlari shaxsning dinamizmi va ochiqligi darajasining ifodasidir.
Ma'lumki, ijtimoiy persepsiyaning to 'rtta asosiy funksiyasi ajratib ko'rsatiladi:
a) o'z-o'zini anglash;
b) sherikni muloqot va o'zaro harakatda bilish;
v) o'zaro yordam asosida birgalikdagi faoliyatni tashkil etish;
g) hissiy munosabatlarni o'rnatish.
Ko'rsatilgan funksiyalarni amalga oshirish samaradorligini quyidagi mezonlar yordamida aniqlash mumkin: bola biladi, tushunadi, qabul qiladi, aks ettiradi.
Sheriklardan qaytar aloqani olish va to'g'ri qabul qilish qobiliyati bolaga samarali muloqot qilish va o'zaro munosabatda bo'lishga yordam beradi.
Motivatsion soha o'quvchi shaxsining o'zagi bo'lib, rivojlanishning axloqiy yo'nalishini belgilab beradi. Bola tanlovda, harakatda, fikrda erkin bo'lishi kerak va, agar u biron-bir harakatni amalga oshirsa (yoki aksincha, bajarmasa) qanday oqibatlarga olib kelishini fikrida va hissiy jihatdan oldindan bilishi kerak.
Samaradorlikni aniqlash mezonlari - bolaning his qilish, hamdardlik, yaxshi ko'rish, boshqa odamga yordam berish zarurligini his qilish, qoniqish qobiliyatlaridir.
Har qanday faoliyatning operativ jihatini o'zlashtirish bola shaxsining ijtimoiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Mezonlar: mustaqil ishlash, faoliyatni tashkil etish, uni boshqarish, hamkorlik qilish (muvofiqlashtirish), bajarish va hok. qobiliyati.
Shunday qilib, boshlang'ich maktab yoshi davrida xatti-harakatlarni ixtiyoriy ravishda tartibga solish qobiliyati sifat jihatidan o'zgaradi. "Bolalik samimiyligi yo'qotilishi" (L.S. Vtigoskiy) sodir bo'ladi, bu esa motivatsion-ehtiyoj sohasi rivojlanishining yangi darajasini tavsiflaydi va bolaga bevosita harakat qilish emas,
Iii
balki ongli maqsadlarga, ijtimoiy ishlab chiqilgan xulq-atvor me'yorlariga, qoidalariga va usullariga amal qilish imkonini beradi.
Atrofdagi odamlar bilan munosabatlarning yangi turi shakllanadi. Tengdoshlar tobora ko'proq ahamiyatga ega bo'la boshlaydilar, bolalar jamoasining roli oshadi. Boshlang'ich maktab yoshi quyidagilar uchun senzitiv hisoblanadi:
- individual hislatlar va qobiliyatlarning ochilishi;
- o'z-o'zini nazorat qilish, o'z-o'zini tashkil etish va o'z-o'zini tartibga solish ko'nikmalarini rivojlantirish;
- adekvat o'z-o'zini baholash, o'ziga va boshqalarga nisbatan tanqidiylikni rivojlantirish shakllanishi;
- ijtimoiy me'yorlarni, axloqiy rivojlanishni o'zlashtirish;
- tengdoshlar bilan muloqot qilish ko'nikmalarini rivojlantirish, mustahkam do'stona aloqalarni shakllantirish.
Bu ijobiy o'zgarishlar va almashishlar davridir. Shu sababli har bir bolaning erishgan yutuqlari darajasi juda muhim sanaladi. Agar bu yoshda bola jamiyatda yashashni va do'st orttirishni o'rganmasa, o'z qobiliyatlari va imkoniyatlariga ishonch hosil qilmasa, kelajakda (senzitiv davr chegaralaridan tashqarida) buni qilish ancha qiyin bo'ladi va ancha ko'proq darajada aqliy va jismoniy kuchni talab qiladi.
Tengdoshlar bilan birgalikdagi kundalik ish, manfaatlar, jumladan chinakam ishbilarmon, tobora yaqqol ifodalangan ijtimoiy xarakterga ega manfaatlar umumiyligi bolalarda dars va turli xil darsdan tashqari ishlarda faol ishtirok etishga qiziqishini uyg'otadi. Ayniqsa, unda hamdo'stlik uchun qulay shart-sharoit yaratiladi, g'oyalarni amalga oshirishda uzluksizlik, o'ziga xos yordam va rejalashtirilgan ishni amalga oshirishning kooperativ usullariga o'rgatish, birgalikda yashash va ishlash qobiliyati ta'minlanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Madvaliyev A. (2003). O'zbek tilining izohli lug'ati (The Explanatory dictionary of the Uzbek language). Tashkent: O'zbekiston Milliy entsiklopediyasi.
2. Мудрик А.В. (2006). Социализация человека. М.: Издательский центр «Академия, 304.
3. Shodiev R.D. Methods and Forms to Ensure Understanding in Educational Process. Eastern European Scientific Journal. DOI, 10.
4. Nurullayeva Sh.U. (2021). Bo'lajak o'qituvchilarni metodik tayyorlash tizimi. Mug'allim hsm Yzliksiz bilimlendirio'. №2. Nekis.
5. Nurullayeva Sh.U. (2021). Pedagogik jarayondagi ziddiyatlar va ularning pozitiv jihatlari. Ilm sarchashmalari. № 6.
6. Aslonova O.P. (2020). Boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv funksiyasini psixo-pedagogik aspektlari. Uz Akademiya. Ilmiy uslubiy jurnal. - B. 171-175.
7. Aslonova O.P. (2020). Boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv xususiyatlarini rivojlantirish. Мугаллим х,эм Y3ny^ro билимлендириу илимий методикальщ журнали.6(1). - Б. 130.
8. Сарвиноз, З. (2023). способы определения лидерских способностей учащихся классными руководителями. Международный журнал исследований и разработок EPRA (IJRD), 8(4), 203-206.
9. Berdiyeva, S., & Sattorova, X. (2024). BOSHLANG 'ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI O 'QITISHDA INNOVATSION METODLARDAN
FOYDALANISH. Talqin va tadqiqotlar.
10.Amrullayevich, M. S. (2024). BOSHLANG 'ICH SINF
O' QUVCHILARIDA KONGRUENTLIK SIFATLARINI SHAKLLANTIRISH
TEXNOLOGIYASI. Journal of Academic Research and Trends in Educational
Sciences, 448-452.
ll.Berdiyeva, S., & Baxriddinov, M. (2024). BOSHLANG 'ICH TA'LIMDA
CHET TILI O 'QITISHDA QO 'LLANILADIGAN ZAMONAVIY INTERFAOL
METODLAR. " Science Shine" International scientific journal.
12.Berdiyeva, S. (2024). SINF VA GURUHLARDA INKLYUZIV TA'LIM
TUSHUNCHASINI RIVOJLANTIRISH. Talqin va tadqiqotlar
13. Bokiyev G. О. Effectiveness in ensuring interconnection between higher
education and professional development courses.// Materials of the XVI International
scientific and practical Conference Science and civilization - 2020 , 30 January - 07
February. -England 2020, -P. 93-97.
