CC BY
38
10.02.22. ЗАБОНҲОИ МАРДУМИ КИШВАРҲОИ ХОРИҶИИ ОСИЁ, АФРИҚО,
БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ
10.02.22. ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ,
АБОРИЕЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10.02.22. LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES OF EUROPE, ASIA, AFRICA,
NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 4.06 A. A. ҲАСАНОВ
ББК 81.2
УНСУРҲОИ ГРАММАТИКИИ ҲАМГУНИ МУХТАЛИФВАЗИФА
Вожаҳои калидӣ: u-u дароз, u-u заданок, пасванди исмсоз, пасванди сифатсоз, бандаки феълӣ, бандаки хабарӣ, пасванди созандаи сифати феълии замони гузашта
Дар тӯли мавҷудияти дуру дарози худ на танҳо ҳар як воҳиди мустақилмаънои лугавӣ, балки унсурҳои ёвари забони тоҷикӣ низ ба таҳаввулоти муайяни сохториву маъноӣ дучор мегарданд ва ни боиси он мешавад, ки шинохти «симо»-и аслии онҳо барон наели минбаъдаи соҳибони забои басо душвор ва ҳатто имконнопазир мегардад. Таърих гувоҳ аст, ки бисёр вожаҳои собиқ мустақилмаъно дар даврони баъдии инкишофи забои ба аносири ёрирасони калимасоз ё шаклсоз табдил ёфта, бо ҳамин гуна калимаи аслан маънои муайяни лугавӣ дошта ҳамшакл мегарданд ва ҷудо намудани онҳо дар аксар маврид гайриимкон мешавад. Ҳанӯз дар матнҳои «Авесто» ва сангнавиштаҳои Ҳахоманишӣ аз ду то шаш вожаи ҳамгунро метавон дучор омад, ки шинохти асли онҳо пажӯҳиши доманадореро тақозо мекунад. Гунаи ягонаро соҳиб шудани чунин калимаҳо мӯҷиби он мегардад, ки мардум онҳоро унсури ягонаи лугавӣ ё ёвар пиндошта, чизи саҳл ва барзиёд меҳисобанд ва фурӯгузор шудани онҳоро як амри табиӣ дониста, аз чунин «ҳазф кардан»-ҳо зарар надидани забонро ҳатто таъкид ҳам мекунанд. Тазаккур бояд дод, ки чунин пиндор ботил буда, аз он гувоҳӣ медиҳад, ки ни тоифаи мардум дар шинохти саргузашти вожаҳо фаҳмиши саҳлу рӯякӣ доранд. Борҳо дар имтиҳоноти қабул бо суолҳое метавон дучор шуд, ки бархе аз довталабон чунин унсурҳои забонро ночиз пиндошта, онро як хатои ҷузъӣ ё сахд мепиндоранд ва иддао мекунанд, ки онҳо дар ин масъала ҳаққанд. Чунин суолҳо аз дониши махдуди ин гуна ашхос дар масъалаи шинохти «чеҳра»-и аслии вожаҳо гувоҳӣ медиҳад. Яке аз масоиле, ки солиёни дароз дар атрофи он оташи баҳсу мунозира хомӯш намегардад, ба имлои ҳарфи ӣ дахл дорад. Аз ин рӯ, ин ҷо мехоҳем оид ба баъзе ҷиҳатҳои ин ҳарф ба хонандаи арҷманд маълумоти муқаддамотӣ диҳем.
Мавриди таъкид аст, ки «ӣ»-е, ки бархе хонандагон фурӯгузор гардидан ё бо бандаки изофӣ ба сурати ягона навишта шудани онро «чизи саҳлу ночиз» мешуморанд, як унсури ёвари ҳамвазифа набуда, аз ҷумлаи аносире ба шумор меояд, ки дар огози пайдоиш решай мухталиф дошта, бо сабабҳои муайяни айниву зеҳнӣ кулли чунин унсурҳо сурати воҳиде пазируфтаанд. Ба унсури ягона ва яквазифа набудани он ин нукта низ гувоҳӣ медиҳад, ки онро дар забоншиносӣ бо истилоҳи гуногун ном мебаранд: и-и дароз, и-и заданок, пасванди исмсоз, пасванди сифатсоз, бандаки феълй, бандаки хабарй, пасванди созандаи сифати феълии замони гузашта ва монанди инҳо (9, 36). Аз ин рӯ, вобаста ба он ки ин «-й» дар кадом маврид аз ҷониби хонанда гузошта намешавад, ба ҳеҷ ваҷҳ наметавонад як галат ҳисобида шавад. Ҳанӯз хеле барвақт устоди равоншод, академик М.Шакурй дар як мақолаи асари арзишманди худ «Ҳар сухан ҷоеву хар нукта мақоме дорад» аз хусуси ягона набудани ин «-ӣ» мулоҳизаронӣ карда, бамавриду бемаврид истифода намудани онро нишон дода буданд ва дар истифодаи пасванди «-ӣ» (ва гаринаҳои он -«-гй», «-вй») хеле эҳтиёт шуданро талаб карда буданд, зеро «яке аз нозукиҳои забони мо дар ҳамин ҷост ва аз худ кардани он бо диққаткории собиққадамона даст медиҳад» (11, 175). Дар асари номбурда муаллиф роҷеъ ба зӯран сифатгардонии исмҳо бо ёрии пасванди «-й» ва дар натиҷа пайдо гардидани калимаву ибораҳои гӯшхарош (фермаи ширӣ, ҷомаи корӣ, рӯзи корй, сутуни симобӣ) ва ҳатто хандаовар (лозимӣ, устохонаи корй), зуҳури онҳо дар натиҷаи баҳрабардорӣ накардан аз адабиёти классикӣ, тарҷумаҳои кӯркӯрона аз забони руей ва монанди инҳо андешаҳои судманде изҳор карда буданд (11, 163-175). Аз камсаводй ё бесаводии мо дар ин масъала, инчунин бо айби тарҷумонҳои чаласаводу таглидкорони бесавод рӯй додани ин гуна
174
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
галатҳоро қайд намуда, гӯшрас карда буданд, ки имрӯзҳо «безарурат ба калима илова кардани -ӣ бисёр дида мешавад ва рӯз то рӯз меафзояд. Аз чӣ сабаб бошад, ки аҳли қалам дар ибораи изофӣ ба ҳамаи навъҳои нисбат бештар ранги нисбати сифатӣ додан мехоҳанд ва кӯшиш мекунанд, ки ҳамаи робитаҳои изофӣ бо сифат ифода шавад. Дар натиҷа дар ибора мантиқи муносибату робита халал мебинад, табиияти ифода аз байн меравад. Ин, ба назари мо, аз нугсони тафаккур гувоҳӣ медиҳад, натиҷаи аз низоми табиӣ маҳрум шудани фикр аст» (11, 173).
Дар раванди дарс одатан устодони макотиби миёнаву олӣ ба шогирдон таъкид менамоянд, ки дар забони тоҷикӣ пасванди -ӣ ду вазифа дорад: дар як маврид исми маънӣ месозад (дӯстӣ, хубӣ, доноӣ); дар ҳолати дигар дар ташаккули сифатҳои нисбӣ (кӯҳӣ, даштӣ, хонагӣ) нақши сазовор дорад. Вобаста ба ин «вазифаҳо»-и -ӣ бояд гуфт, ки он таърихан «як пасванд» набуда, балки ду унсури калимасозе маҳсуб мешуд, ки яке дар бунёди исмҳои маънӣ, дувумӣ дар ташаккули сифатҳои нисбӣ мавриди истифода қарор дошт. Ҳатто дар бархе осори мӯътабари илмӣ низ сарнавишти гуногун доштани чунин пасвандҳо ишора нашудааст (1, 115-116, 140-141). Мавриди тазаккур аст, ки пасванди «-ӣ»- и исмсоз асли худро аз «-ih»-n забони порсии миёна гирифтааст, ки решай он, дар навбати худ, ба «iya-vwa»- забони эронии бостон мерасад, вале сарчашмаи пасванди «й»-и созандаи сифати нисбй унсури «-ik» (порсии миёнаи ашконй) ё «-ig» (порсии миёнаи сосонй) ба шумор меояд (4, 66-67, 69). Ҳар дуй ин пасванд аз рӯи хусусияти корбурд ё дарадаи истифода дар забони даврони Сосониён аз ҳам тафовути куллй доштанд.Чунончи, агар вижагии пасванди «-ih» дар истифодаи муштараки он бо асосҳои номии содаву сохта ва шаклҳои мураккабу таркибии ҳиссаҳои номӣ мушоҳида гардад, пас унсури калимасози «-ik» ё «-ig» яке аз пасвандҳои серистеъмолтарини сифатсози ин даврони инкишофи забони форсӣ-тоҷикӣ ҳисоб мешавад (5, 127,131). Муҳаққиқон робита доштани маънои нисбатро дар пасванди охир бо дузъи нахусти он, яъне «-(i)ya» таъкид намудаанд. Ба таври намуна ин до метавон вожаҳои bumya «заминӣ, хокй», ahurya «аҳуроӣ»-ро зикр намуд (5, 131). Тахмин меравад, ки пасванди созандаи сифати феълии замони гузаштаи «-ӣ» ё «-гй» бо ҳамин унсури «-(i)ya» иртиботи қавӣ дорад (2, 213, 214; алломорфи «-гй» ҳоло дар забони дарии Афгонистон низ ба кор меравад- ниг (2, 191). Ёдовар бояд шуд, ки аз ҳар ду пасванди фавқуззикр: -ih ва -ik дар тӯли инкишофи минбаъдаашон ҳамсадоҳои охири онҳо ихтисор гашта, боиси бо ҳам шабоҳат пайдо кардани онҳо гардид. Решай мухталиф доштани унсурҳои бо якдигар хамгуни «-ӣ»-ро аз як далели дигар низ метавон эҳсос намуд. Маълум аст, ки феълҳо дар замонҳои ҳозира ва гузашта дорои бандаки «-ӣ» ҳастанд. Тазаккур бояд дод, ки дар ҳар ду замони зикргаштаи феъл айни як бандак истифода нагардида, балки «-и»-е, ки бо замони ҳозира меояд, асли худро аз «-e(h)»-nopcnn миёна (он, дар навбати худ, аз «-aya-hi»- эронии куҳан ибтидо ёфтааст) ва «-й»-и ба замони гузаштаи феъл замимашаванда бунёдашро аз «he»-n порсии миёна (он, дар навбати худ, аз «ahi»-n эронии қадим огоз гардидааст) гирифтааст (2, 278-279; 4, 109-110; 5, 212; 6, 256). Дуруст ташхис карда нашудани вазифаҳои ин унсури дар нигоҳи аввал ночиз, вале бисёр муҳим боиси он гардидааст, ки феъли таркиби ин порчаи шеърй:
Аз Хутталон омадия,
Барӯ табоҳ омадия...
дар китобҳои дарсӣ ва ҳатто баъзе пажӯҳишҳо нодуруст хонда шуда, шарҳ ҳам дода шудааст. Лозим ба ёдоварист, ки бахши охири феъли «омадан»-и шеърй фавг на ба гунаи «омадия», балки дар шакли «омадеҳ» (порсии миёна amad heh) бояд хонда шавад.
Чунон ки қаблан зикр шуд, имрӯз ин туна аносири мухталифи грамматикй шакли воҳиде гирифта, дар назари аввал унсури ягона менамояд ва чунин ҳолат боиси ҳарф ё овози ягона пиндошта шудани он мегардад. Ҳатто дар ҳамин шакл низ он чун \арф ё овози таркиби решай вожа (мисли исмҳои шолӣ, ҳавлӣ, биҳӣ, аҳолӣ, тӯтӣ, қозӣ, қумрӣ, курсӣ, яслӣ, Деҳлӣ; сифатҳои афъӣ, бӯрдоқӣ, олӣ, холӣ, кофӣ, фонӣ, махфӣ, моддӣ, маишӣ, сунъӣ... ), ҳамчун пасванди исмсоз (сабзӣ, боги, кӯҳӣ, баландӣ, бандагӣ), якҷоя бо алломорфаш, яъне «-гй» унсури сифатсоз (когазӣ, синфӣ, шишагӣ, оҳанӣ) ё ҳамчун овози таркиби пасвандҳои калимасоз (пасвандҳои исмсоз: -чй: Ғазничӣ, фаргоначӣ, чамончӣ «зарф барои май», мохчӣ/могчӣ «навъи асп», дурӯгчӣ, хизматчӣ; -чигй: босмачигӣ) мавриди корбурд қарор дошт. Вобаста ба тарзи корбасти охираш ҳаминро бояд афзуд, ки он ҳанӯз дар даврони Сосониён доираи васеи истифода дошт. Масалан, шакли ба забони ахди Сосониён хоси пасванди исми маънисоз, яъне «-ih» метавонист пас аз пасвандҳои «ор» (amoxtorih), «-ишн» (гунаи порсии миёнаи пасванди «-иш»: ziwisnih) истифода шавад (5, 128). Ба ин тариқ, «-й» метавонист боз чун овози таркиби ҷонишинҳои саволии «кй» ( забони эронии бостон kahya) ва «чй» ( забони эронии куҳан cahya- 6, 295, 298), пасоянди катӣ / қатй, ҳиссачаи саволии «мй» (ба пиндори эроншинос Л.Г.Герсенберг, асли он ба яке аз забонҳои миёнаи
175
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
шарқиэронӣ, яъне сокӣ-хутанӣ мерасад) ҷилвагар мешавад. Мавриди таъкид аст, ки дар осори классикони мо он вазифаҳои дигаре низ дошт. Масалан, он дар як ҳолат ҳамвазифаи пешванди шаклсози феълии «ме-» ба шумор меомад, ки ниёгонамон онро бо истилоҳи «ё- и ҳикоят» ном бурдаанд: Ва ба ҷонибе фуруд омад, ки онро «Бохармо» гуфтандӣ (мегуфтанд-Ҳ.А.) («Таърихи Табарӣ»-и Балъамӣ).
Ба ин тариқ, ҳар як унсури дар забои истифодашаванда сарвати он ба шумор меояд. Аз ин рӯ, ба чунин боигарии он бояд бо эҳтиром муносибат намуд ва эҳтиёт кард. Саҳл пиндоштану дар истифодаи чунин унсурҳо беэҳтиромӣ зоҳир намудан боиси торафт афзудани иштибоҳ ва галатнависиҳо ва паст рафтани сатҳи саводи хаттии ҳар кадоми мо хоҳад шуд.
ПАЙНАВИШТ:
1 .Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. Ҷилди 1. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1985.-355с.
2. Ефимов, В.А. Персидский, таджикский, дари/ В.А.Ефимов // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. -М: Наука, 1982. -С.5-230.
3. Пирейко, Л.А. Категория лица/ Л.А.Пирейко // Опыт историко-типологического исследования иранскихязыков. Том 2. -М: Наука, 1975, -С.250-302.
4. Расторгуева, В.С. Среднеперсидский язык/В.С.Раторгуева, Е.К.Молчанова // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. -М: Наука, 1981. -С.6-146.
5. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна/ Д.Саймиддинов.- Душанбе: Пайванд, 2001.-310с.
6. Сиёев, Б. Ташаккули ҷонишинҳо дар забони тоцикй/ Б.Сиёев. -Душанбе: Ирфон, 2002.
7. Соколов, С. Н. Язык Авесты/ С.Н.Соколов // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. -М: Наука, 1979. -С.129-231.
8. Соколов, С. Н. Древнеперсидский язык/С.Н.Соколов // Основы иранского языкознания. Древнеиранские языки. -М: Наука, 1979. -С.234-271.
9. Хаскашев, Т. Н. Фонетикаи забониадабии тоцик/Т.Н,Хаскашев.-Душанбе: Маориф, 1989.-200с.
10. Шоев, Э., Имлой ,Э.Шоев, Ҳ. Талбакова // Тавсияҳои методй аз забои ва адабиёти тоцик барои абитуриентҳо.- Душанбе. 1988. -С.35-40.
11. Шукуров, М. Ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад/ М.Шукуров.-Душанбе: Ирфон, 1985.385 с.
12.Эдельман, Д.И. Категория времени и лица/ Д.И.Эдельман // Опыт историко-типологического исследованияиранских языков. Том 2. -М: Наука, 1975, -С.337-412
REFERENCES:
1. A Grammar of modern literary Tajik language. Volume 1. Phonetics and morphology. -Dushanbe: Donish, 1985.-355p.
2. Efimov, V.A. Persian, Tajik, Dari / V.A.Efimov // Foundations of Iranian Linguistics. New Iranian languages. -M: Nauka, 1982. -P.5-230.
3. Pireyko, L.A. The Category of person / L.A.Pireyko // The experience of historical and typological study of Iranian languages. Volume 2 -M: Nauka, 1975, -P.250-302.
4. Rastorgueva, V.S. Middle Persian Language/ V.S.Rastorgueva, E.K.Molchanova // Foundations of Iranian Linguistics. Middle Iranian languages. -M: Nauka, 1981. -P.6-146.
5.Saymiddinov, D. Lexicology of middle Persian language / D.Saymiddinov.- Dushanbe Paivand, 2001.310p.
6.Siyoev, B. The development of pronouns in Tajik language/ B.Siyoev. -Dushanbe: Irfon, 2002.
7.Sokolov, S.N. The language of Avesta / S.N.Sokolov // Foundations of Iranian Linguistics. Middle Iranian languages. -M: Nauka, 1979. -P.129-231.
8.Sokolov, S.N. The ancient Persian language / S.N.Sokolov // Foundations of Iranian Linguistics. Ancient Iranian languages. -M: Nauka, 1979. -P.234-271.
9.Khaskashev, T.N. The phonetics of literary Tajik language/ T.N., Khaskashev.-Dushanbe: Maorif, 1989.-200p.
10.Shoev, E., Punctuation / E.Shoev, H. Talbakova // Methodic recommendations on Tajik language and literature for University applicants.- Dushanbe. 1988. -P.35-40.
11.Shukurov, M. Every word has a place and every comment has a status/ M.Shukurov.-Dushanbe: Irfon, 1985. 385p.
176
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
12.Edelman, D.I. The category of tense and person / D.I.Edelman // The experience of historical and typological study of Iranian languages. Volume 2 -M: Nauka, 1975, -P.337-412
Схожие многофункциональные грамматические единицы: синхронно - диахронный аспект
Ключевые слова: длительный глагольный «и», ударный звук «й», словообразующий суффикс имен существительных, словообразующий суффикс имен прилагательных, словообразующий суффикс причастия настоящего времени, личные глагольные окончания, - связка.
Статья посвящена анализу исторически редких коренных лексических единиц, в том числе словообразующего суффикса имен существительных и прилагательных, словообразующих суффиксов причастия, личных глагольных окончаний, которые в современный период развития таджикского языка под влиянием объективных и субъективных факторов приобрели схожие формы. Для обозначения указанных грамматических единиц языковеды исполъзуютразные термины.
Утверждается, что с точки зрения правил орфографии таджикского языка такие грамматические изменения не должны считаться одной ошибкой.
Similar multifunctional grammatical units: synchronic and diachronic aspect
Keywords: long-verbal "u" [i], stress sound "ӣ" [i:], preformative suffix of nouns, adjectives preformative suffix, preformative suffix of present participle, personal verb endings, link-verb.
This article analyzes the historically rare indigenous lexical units, including preformative suffix of nouns and adjectives, preformative suffix of the participle, personal verb endings, which developed similar forms in modern period of Tajik language development with the influence of objective and subjective factors. Linguists use different terms to define these grammatical units.
It is approved that such grammatical changes should not be considered as one mistake from the point of view of Tajik language orthography rule.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҳасанов Абдуцамол Ашрафович, докори илмҳои филологй, профессор, мудири кафедраи забони тоцикии Донишгоҳи давлатии Ҳуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Xyҷанд),E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Хасанов Абдуджамол Ашрафович, доктор филологических наук, профессор, заведущий кафедрой таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г Худжанд), E-mail:
Information about the author:
Hasanov Abdudjamol Ashrafovich, doctor of philology, professor, the head of Tajik language Department of Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand). E-mail: [email protected]
177
