CC BY
0U0'K:616-07:636.2
SIGIRLARDA HOMILADORLIKNI VA BEPUSHTLIKNI UTT TASHHISI YORDAMIDA ERTA ANIQLASHNING
SAMARAD ORLIGI
1Aliyev Umidjon G'ani o'g'li, 2O'lmasov Botir Farxod o'g'li, 3Xalimova Alina Arturovna,
4Abdeyeva Alina Rashidovna
1Toshkent davlat agrar universiteti, assistent 2Toshkent davlat agrar universiteti, Umumiy zootexniya va veterinariya kafedrrasi dotsenti
3'4Toshkent davlat agrar universiteti, talaba https://doi.org/10.5281/zenodo.11477342
Annotatsiya. Ushbu maqolada mahsuldor sigirlada homiladorlikni va bepushtlikni UUT (ultra tovush tashhisi)yordamida erta aniqlash, sigirlarda ko'payish a'zolari kasalliklari orasida keng tarqalgan ichki yuqumsiz kasallik endometrit (bachadon devorining yallig'lanish) kasalligining tasnifi, kasallik etiologiyasi, klinik belgilari, diagnostikasi, UTT diagnostikasi, iqtisodiy zarari va sabablari to'g'risida ma'lumotlar bayon etilgan.
Kalit so'zlar: homiladorlik, embrion, bo'g'ozlik, bepushtlik, qisr qolish, homila monitoring, endometrit, o'tkir endometrit, surunkali endometrit, Yashirin surunkali endometrit, surinkali kataral endometrit, surinkali yiringli-kataral endometrit, surinkali yiringli endometrit, parametrit UTT diagnostikasi.
Kirish. Chorvachilik jadal rivojlanayotgan qoramolchilik fermer xo'jaliklari sharoitida parvarishlanayotgan yuqori mahsuldor sigirlardan nasilli avlodlarni ko'paytirish, nasilli chorva podasi sonini o'stirish, aholini qishloq xo'jaligi tarmog'i chorva mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirish respublikamiz chorva fermer xo'jaliklari o'z oldiga qo'ygan ulkan maqsadlardan biridir. Yurtimizda aholi jon bosh sonining yil sayin jadal o'sib borayotgani chorva hayvonlaridan olinadigan mahsulotlar go'sht va go'sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlariga bo'lgan talabning keskin oshishiga sabab bo'lmoqda. Bu borada Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish qo'mitasi tomonidan bir qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Statistika qo'mitasining 2023 yil yakuni bo'yicha bergan hisobotida chorva hayvonlarinig davlat hamda aholi o'rtasidagi ulushi hali ham yuqori ko'rsatkishlarda saqlanib qolayotganligi yani aholi qaramog'ida saqlanayotgan chorva hayvonlari 92% ulushni, davlat va xussiy sherikchilik asosida faoliyati yo'lga qo'yilgan klaster hamda chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo'jaliklari 8% ulushni tashkil etayotganligi chorva hayvonlari mahsulotlariga bo'lgan talabni qoplash imkoni yeterli emasligiga dalolat bermoqda. Yurtimiz aholisini go'sht va sutga bo'lgan talabini qoplash maqsadida xorijiy mamlakatlardan maxsulotlarning importi keskin oshib borishiga olib kelishi bilan bir qatorda oziq-ovqat xavfsizligida davlatimiz xorijiy mamlakatlarga qaramligi va katta miqdorda valyutani chetga chiqib ketishida zamin yaratmoqda. Yuqorida sanab o'tilgan kamchilik va muammolarni yechimi sifatida ilmiy izlanishlarimiz shuni ko'rsatmoqdaki aholi qaramog'ida parvarishlanayotgan chorva hayvonlari ko'payishi yildan yilga kamayib borayotganligi, nasilli chorva podasining o'sish surati pastligi chorva hayvonlari bepushtligi, urug'lantirish ko'rsatkichlari pastligi chorva hayvonlari ko'payish a'zolarida bir qator muammolar borligidan dalolat bermoqda. Ilmiy izlanishlar jarayonida chorva hayvonlari orasida akusherginekologik kasalliklar, jumladan subklinik (yashirin) endometrit keng tarqalgan bo'lib, mahsuldorlikning keskin kamayishi, veterinariya xarajatlarining ortishi, kasallangan sigirlarning uzoq muddat bepusht qolishi hisobiga xo'jaliklar katta iqtisodiy zarar ko'rmoqda. Shuning uchun kasallikni dastlabki bosqichlaridayoq aniqlash
uchun diagnostik testlarni ishlab chiqish, ultratovush diagnostikasini qo'llash, sabablari, kechish xususiyatlari, davolash va oldini olish usullarini ishlab chiqish veterinariya amaliyotida dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Ultratovush tekshiruvidan foydalanish podaning ko'payishini aniq qayd etish imkonini beradi va shunga mos ravishda homilador bo'lmagan hayvonlarni boqish uchun iqtisodiy xarajatlarni kamaytiradi.
Ko'p yillar davomida chorvachilikda keng qo'llaniladigan yagona usulda diagnostika Qoramollarda homiladorlikni qo'lda rektal palpatsiya orqali amalga oshirib kelindi va hozirga qadar homiladorlikni tekshirishning bu usulidan qo'llanib kelinmoqda. Ushbu usul juda ko'p ijobiy xususiyatlarga ega: bajarilish qulayligi, sarf harajatlarni pastligi va homila muddatlini 110120 kunidan aniqlashning imkoni borligi bilan hozirga vaqtga qadar foydalanib kelinmoqda. Biroq, asosiy kamchilik - bu hayvonlarning jinsiy a'zolarining holati, xususan, homilaning hayotiyligi haqida aniq tasavvurni ta'minlamaydigan sezgilardagi sub'ektivlik. Ushbu usul bilan siz faqat bachadonda homilaning mavjudligini aniqlashingiz mumkin. Ikkinchi kamchilik - bu kechikish. Rektal palpatsiya yordamida homiladorlikning dastlabki bosqichlarini aniqlashni o'rganish ultratovushli skaner yordamida tashxis qo'yishdan ko'ra qiyinroq. Rektal palpatsiya va UTT tekshiruv usuli o'z navbatida mutahassislardan chuqur bilim va malakani talab etadi. Ultratovush diagnostikasini o'rganish qiyin, chunki siz organlarning topografiyasini tasavvur qilishingiz va his qilishingiz kerak. Ultratovush tekshiruvi (ehografiya, sonografiya) ionizatsiya bo'lmagan tadqiqot usullarini nazarda tutadi. Amalga oshirishning soddaligi va yuqori axborot mazmuni tufayli u chorvachilikda keng tarqalib kelmoqda.
Zamonaviy ultratovush diagnostika uskunalari sigir va g'unajinlardagi homiladorlik va bepushtlikning dastlabki bosqichlarini aniqlash, ko'p tug'ilishni aniqlash, embrion rivojlanishini kuzatish, homilaning yoshini va jinsini aniqlash imkonini beradi. Ushbu usul homilador hayvon bachadonining strukturaviy elementlarini vizualizatsiya qilishga asoslangan: amniotik suyuqlik, amnion va embrion rivojlanishini kuzatish imkonini beradi.
Sigirlar va g'unajinlarni homiladorlik va bepushtlik bo'yicha tekshirishning axborot mazmuni operatorning klinik tajribasiga, ultratovush uskunasining sifatiga, hayvonning yoshiga va urug'lantirilgandan keyin uni tekshirish vaqtiga bog'liq. Agar siz yaxshi klinik tajribaga ega bo'lsangiz va embrionlarni tasvirlash va yurak urishini qayd qilish uchun yuqori aniqlikdagi uskunalardan foydalangan holda sigir va g'unajinlarning jinsiy a'zolarini har kuni sinchkovlik bilan skanerlash tufayli homiladorlikni 28-30 kun ichida yuqori aniqlikdagi qurilmalarda malakali mutahassislar tekshiruvida 18-20 kun ichida ham aniqlash mumkin. Sigirlarning Ultratovush Tekshiruvi g'unajinlarga esa maxsus xonalar yoki himoya ekranlari kerak emas. Ultratovush tekshiruvi har qanday joyda, masalan, to'g'ridan-to'g'ri omborda yoki yaylovda tekshirishni amalga oshirilishi mumkin. Amaldagi ultratovushli emitent turiga va aks ettirilgan signallarni qayta ishlash xarakteriga qarab, strukturalarni tahlil qilishning bir o'lchovli (A- va M-usullari) va ikki o'lchovli (B-usuli) usullari farqlanadi. Har bir nuqta sensor tomonidan qabul qilingan aks ettirilgan aks-sado signaliga mos keladi va uning joylashuvi signalni aks ettiruvchi strukturaning chuqurligi bilan belgilanadi (1-rasm).
llmiy tadqiqotlarimizda UTTtashhisi orqali homiladorlik muddatlari va bachadon proektsiyalari
26 kunlik embrión proetsivasi 46 kunlik embrión proetsivasi 68 kunlik embrión proetsivasi
1-rasm. Turli homiladorlik muddatlarida UTT tashhisi embrion vizia vizualizatsiyasi
"Kulrang shkala" tamoyiliga asoslangan zamonaviy qurilmalarda har bir tasvir nuqtasining yorqinligi aks ettirilgan signalning intensivligiga, ya'ni ushbu hudud to'qimalarining akustik qarshiligiga bog'liq. Ultrasonik to'lqinlar elastik muhitda osongina tarqaladi va muhitning akustik qarshiligining o'zgarishiga qarab turli qatlamlarning chekkalarida aks etadi. Ko'rib chiqilayotgan to'qimalarning akustik qarshiligi qanchalik katta bo'lsa, u ultratovush signallarini shunchalik intensiv aks ettiradi va skanogrammada tekshirilgan maydon yengilroq ko'rinadi. Ul tratovush signallari odatdagidan kuchliroq bo'lgan to'qimalar maydonining tasviri "ekogenlikning oshishi" yoki "kengaytirilgan ekostruktura" atamalari bilan belgilanadi. Safro yo'llari, oshqozon osti bezi, buyraklar va boshqalarning konkretsiyalari eng katta ekojeniklikka ega bo'lib, ularning akustik qarshiligi shunchalik katta bo'lishi mumkinki, ular ultratovush signallarini to'liq aks ettirmaydi. Skanogrammalarda bunday shakllanishlar oq rangga ega va ularning orqasida qora "akustik iz" yoki toshlarning soyasi - signallar olinmaydigan zona mavjud. Past akustik qarshilikka ega bo'lgan suyuqlik aks-sado signallarini oz miqdorda aks ettiradi - ekojenikligi pasaygan bunday zonalar skanogrammalarda qorong'i tasvirga ega.
Hayvon tanasining to'qimalarida (suyak va o'pkadan tashqari) ko'p miqdorda suv borligi sababli, ular ultratovush to'lqinlarini osongina o'tkazadilar va ultratovush yordamida tadqiqot uchun yaxshi ob'ekt hisoblanadi. Gaz muhiti ultratovush to'lqinlarini o'tkazmaydi. Bu o'pka tadqiqotlarida ultratovushdan foydalanishning past samaradorligini tushuntiradi. Ultrasonik qurilmaning asosiy elementi piezoelektrik kristall yordamida elektr signalini yuqori chastotali tovushga (0,5-15 MGts) aylantiradigan transduser (sensor) hisoblanadi. Xuddi shu kristall aks ettirilgan to'lqinlarni qabul qilish va ularni elektr signallariga aylantirish uchun ishlatiladi.
Skanerlash chiziqli yoki sektoral bo'lishi mumkin. FoydalanishSensoryuqori skanerlash tezligi bilan (sekundiga 16-30 kadr) organlar harakatlarini tabiiy vaqt rejimida (real vaqt) yozib olish imkonini beradi. Zamonaviy diagnostika ultratovush asboblari yarim tonnali displeylardan foydalanadi, ularda yorug'lik nuqtasining yorqinligi aks ettirilgan signalning intensivligiga mutanosibdir. Ob'ektni turli yo'nalishlarda (ultratovushli kompyuter) skanerlash imkonini beruvchi kompyuter bilan jihozlangan qurilmalar ham qo'llaniladi.tomografiya). O'rganilayotgan ob'ektlar ekranda alohida tuzilmalar sifatida ajralib turadigan zamonaviy ultratovush
qurilmalarining minimal ruxsati 1-2 mm masofa bilan belgilanadi. Ultratovushning tana to'qimalariga kirib borish chuqurligi uning chastotasiga teskari proportsionaldir.
Veterinariya amaliyotida, xususan chorva hayvonlar veterinariya tibbiyoti, asboblarga qo'yiladigan talablar tibbiyotdagi kabi yuqori emas, B-rejimi ko'proq qo'llaniladi - organlarning tasvirini oq-kulrang diapazonda nuqta shaklida vizualizatsiya qilish bilan real vaqt rejimida organlarni o'rganishdan farq qiladi. Qoramol homiladorlik uchun diagnostika vositasi sifatida ultratovushdan foydalanish 30-kundan boshlab qo'llaniladi. Oldinroq tavsiya etilmaydigan ikkita sabab bor. Birinchisi, mumkin bo'lgan tabiiy abort (25-30 kunlik davrda - bunga maksimal moyillik) va mutaxassis noto'g'ri tekshirishi oqibatida, muddatidan oldin tug'ilishga olib boradi. Shuning uchun qayta tekshirish talab qilinadi. Albatta, keyinroq tekshiruv o'tkazishda siz ikki marta tekshirishingiz kerak, ammo abort qilish ehtimoli erta bosqichlarda (30 kungacha) yuqori bo'ladi. Ikkinchi sabab - instrumental abort. Uning ehtimoli minimal, lekin u hali ham mavjud. Gap shundaki, embrionning bachadon devoriga biriktirilishi 25-28-kuni sodir bo'ladi. Va bachadonning manipulyatsiyasi (ayniqsa, tajriba va g'amxo'rliksiz) abortga olib kelishi mumkin -bu abortga olib keladigan ultratovush emas, balki manipulyatsiya hisoblanadi.
Ultratovush diagnostikasi yordamida sigirlarning bepusht yoki homiladorligini aniqlash imoniyati yaratishi bilan bir qatorda rektal tekshiruvi va siydik testlaridan olinadigan tshhislarni ehtimoliy qo'yilishiga chek qo'yishi mumkin.
Embrionning bachadon devoriga biriktirilishi urug'lantirilgandan 17 kundan keyin boshlanadi va oxirgi implantatsiya 25-28 kundan keyin sodir bo'ladi.
Keyinchalik platsentalanish jarayonlari sodir bo'ladi, embrionning asosiy organlari va tizimlarining shakllanishi boshlanadi: nervlarning shakllanishi, magistral somitlarning shakllanishi tugallanadi va qanot shaklidagi ko'krak va tos a'zolari hosil bo'ladi. Embrionning o'lchami 1 sm ni tashkil etadi.
Amniotik bo'shliq, amniotik suyuqlik miqdoriga qarab, diametri 1,5-2,0 sm kengayadi.
Keyinchalik, ichki organlar, ko'krak va tos a'zolarining joylashishi va shakllanishi jarayonlari davom etadi. Xomilaning yurak urishi aniqlanadi. Embrionning o'lchami 1,5 sm, amniotik suyuqlik miqdoriga qarab, diametri 2-3 sm.
Homiladorlikning 40-kunida xorion faol rivojlanadi, kotiledonlarning vaskulyarizatsiyasi sodir bo'ladi, bu embrionning trofik ta'minotini sezilarli darajada yaxshilaydi. Yurakning klapnlari devorlari, shuningdek, aorta yoyi va katta tomirlarning klapn to'qimalari hosil bo'ladi. Trofik ta'minotni yaxshilash xaftaga tushadigan skelet to'qimalarning shakllanishi bilan birga kechadi. Embrionning o'lchami 2 sm, amniotik suyuqlik miqdoriga qarab, diametri 3 sm ni tashkil etadi.
Homiladorlikning 45-kunida embrionning o'lchami allaqachon 2,5 sm yetadi.
Homiladorlikning 50-kunida embrionning kattaligi 4 sm gacha, amniotik suyuqlik miqdoriga qarab, diametri 4-5 sm yetishi mumkin.
Keyinchalik ichki organlarning rivojlanishi keladi. Jinsiy rivojlanishning befarq bosqichi tugaydi va birinchi jinsiy farqlar paydo bo'ladi. Innervatsiya mushak tolalarining paydo bo'lishi homilaning oldingi ibtidoiy harakatlarini ushbu bosqichning oxirigacha amalga oshirishga imkon beradi. Xomilaning yurak urishi aniqlanadi.
Embrionning o'lchami 5 sm, homila boshining diametri 1,5 sm. Amniotik bo'shliq kengayishi oqibatida ekranning o'lchamiga mos kelmaydi.
Homiladorlikning uchinchi oyidan boshlab amniotik suyuqlik hiralasha bhoshlaydi, granularlik ko'rinish hosil bo'ladi.
Keyingi bosqichlarda (4-oydan boshlab) kateledonlar aniq ko'rinadi. Ular oyiga taxminan 1 sm o'sadi.
Homiladorlikni 65-kundan boshlab ultratovush homilaning jinsini aniqlashi mumkin.
Ko'payish jarayoniga ultratovush diagnostikasining joriy etilishi ma'lumotlarni tizimlashtirish, samaradorlikni oshirish, mehnat xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko'rsatish muddatini qisqartirish, mehnatga qiziqishni ta'minlash, ko'payish a'zolarida uchraydigan kasalliklarni erta aniqlash hamda davolash choralarini ishlab chiqishga, ko'payish siklini boshqariladigan qilish va natijada fermer xo'jaligi daromadlarini oshirish imkonini beradi.
Materiallar va metodlar. Fermer xo'jaliklari sharoitida sigirlarning bachadon kasalliklari orasida quyidagi turlari keng tarqalgan bo'lib, katta iqtisodiy zararga sabab bo'lmoqda:
O'tkir endometrit (Endometritis). Bachadon shilliq pardasining yallig'lanishi bo'lib, hamma turdagi hayvonlarda uchraydi va hayoti davomida yuzaga keladigan bepushtlikning asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Yallig'lanish mahsulotlarning ta'sirida jinsiy hujayralar nobud bo'ladi yoki zigota fagotsitozga uchraydi. O'tkir endometrit giperemiya va bachadon shilliq pardasining shishi bilan kechadi. Giperemiyaning zo'rayishi bilan tomirlarning ektravazatsiyasi, ya'ni qon zardobi va hatto, shaklli elementlarining tomirlar devori orqali bachadon hujayralari orasidagi bo'shliqqa sizib chiqishi kuzatiladi (2-rasm).
2-rasm. O'tkir endometritda sigirlar jinsiy a'zosidan qonli va nekrotik suyuqliklarni oqib
chqishi
Surunkali endometrit. Bu kasallik, odatda, o'tkir endometrit oqibatida kelib chiqadi va endoteliyning kuchli o'zgarishi hamda bachadon bezlarining kuchli sekresiyasi bilan kechadi. Ekssudatning xarakteriga ko'ra, kataral, yiringli-kataral va yiringli surunkali endometritlar farqlanadi. Surunkali endometritlarda, ba'zan bachadon bo'ynining juda shishib ketishi tufayli ekssudat bachadon bo'shlig'ida to'planib qoladi. Ekssudat suvga o'xshagan suyuq bo'lsa (kataral ekssudat) bachadon istisqosi (Hydrometria) deb ataladi. Bachadonda ko'p miqdorda yiringli ekssudat to'planganda piometra (Piometria) vujudga keladi. Yashirin o'tadigan surunkali endometrit surunkali kataral endometritning bir turidir.
Yashirin endometrit. Kasal sigirlarda kuyikishlar orasidagi davrda klinik belgilar sezilmaydi va to'g'ri ichak orqali hamda qin orqali tekshirishda ham normadan tashqari o'zgarishlarni topib bo'lmaydi. Hayvon kuyikkan paytida esa bachadondan odatdagidan ko'ra ko'proq loyqalangan, ba'zan yiringli ekssudat aralashgan suyuqlik chiqadi.
Surunkali kataral endrometrit paytida bachadon shilliq pardasi chuqur o'zgarishlarga uchraydi. Shilliq parda yumshoqlashib, qalinlashadi, unda biriktiruvchi to'qima o'sadi, shilliq parda yuzasida esa eroziyalar paydo bo'ladi. Ba'zi joylarda bachadon bezlaridan tovuq tuxumidek keladigan kistalar vujudga keladi.
Adabiyotlar ma'lumotlarining tahliliga ko'ra, Respublikamizning qoramolchilik fermer xo'jaliklarida sigirlar orasida ginekologik kasalliklar oqibatidagi bepushtliklarni keng tarqalganligiga qaramasdan, bu kasallikning sabablari, barvaqt diagnostika qilish, davolash va guruh usulida profilaktika qilish chora-tadbirlari to'liq ishlab chiqilmagan.
Adabiyot ma'lumotlariga ko'ra, sigirlarning o'tkir endometritlari bilan kasallanishida ikkilamchi omillar faol matsionning yetishmasligi, hisoblanadi chunki sigirlar uzoq muddat bir joyda saqlanganda faqatgina 36,4% sigirlarda tuqqandan keyingi davrning me'yorida kechishi kuzatilgan bulsa, sigirlarning 40,0 foizida bachadonning turli darajada yalig'lanishlari qayd etilgan. Shundan 50,0%, sigirlarda o'tkir endometrit, 28,5% sigirda tuxumdonlar funksiyasining buzilishlari kuzatilgan [1].
Ma'lumotlariga ko'ra, Rossiyaning Ulyanovskiy oblasti fermer xo'jaliklarida sigirlarning akusher-ginekologik kasalliklari keng tarqalgan bo'lib, tug'ruqdan keyingi endometrit 40,1%, tuxumdonlarning kasalliklari 27,5%, yo'ldoshning ushlanib qolishi 19,3%, tug'ruq va to'g'ruqdan keyingi patologiyalar esa 13,1% ni tashkil etadi.
Sigirlarning o'tkir endometritlari yilning fasllari bo'yicha o'rganilganda qish-erta bahor fasllarida 67,3%, yoz faslida esa 21,9% sigirlarda qayd etilgan. Oqibatda sigirlarning otalanishi o'rtacha 47 kunga kechikkan, otalanish indeksining 1,2 martaga ko'payishi kuzatilgan [2].
O'tkir endometritlar bilan kasallangan sigirlarning 91%-ida tana haroratini 0,5-1 0C gacha ko'tarilishi, yurak urishini sog'lom sigirlarga nisbatan 1 daqiqada 10-15 martagacha tezlashishi xarakterli bo'lgan. Shuningdek, o'tkir endometrit bilan kasallangan sigirlar qin shilliq pardasini oq shilimshiq suyuqlik qoplashi kuzatilgan [3].
Sigirlarda yo'ldoshni ushlanib qolishi umumiy holatning yomonlashishi bilan o'tadi. Kasallikning birinchi kunidayoq umumiy holsizlanish, tana haroratining ko'tarilishi, puls va nafas chastotasining tezlashishi, ishtahaning yo'qolishi kuzatiladi. Hayvon qattiq kuchanadi, bezovtalanadi, bachadondan to'q-qizil rangda qo'lansa hidli ekssudat ajraladi. Qattiq kuchanish oqibatida bachadonni chiqishi qayd etilishi mumkin. Tezlik bilan davolash tashkil etilmaganda hayvonning umumiy holati qisqa vaqt ichida juda og'irlashadi, septisemiya va 2-3 kun ichida o'lim kuzatilishi mumkin.
Surunkali yiringli-kataral endometritda diagnoz to'g'ri ichak orqali tekshirishda bachadon shoxlaridan biri yoki ikkalasining kattalashib qolgani topiladi, shu bilan birga ular paypaslaganda likillab turadi. Bachadonda sil bo'lsa (sigirlarda), uning devorlarida tugunchalar qo'lga seziladi. Tuxumdonlarda ko'pincha so'rilmay qolgan sariq tana, ba'zan ikkala tuxumdonda ham bo'ladi [4].
Sigirlarda bachan yallig'lanishlari diagnostikasi kasalliklarni erta aniqlash, to'g'ri tashhis ko'yish muhim ahamiyat kasb etadi. Bachadon yallig'lanishlari erta aniqlanganda yallig'lanish darajasidan kelib chiqgan xolda davolash ishlari tashkil etiladi. Sigirlar bachadon yaliglanishi kechishiga ko'ra O'tkir, surunkali, yashirin, surunkali kataral endometritlarda differensiatsiya qilinishini hisobga olgan xolda. bachadon yallig'lanishlarini erta aniqlashda UTT tashhisini qo'llash yaxshi natija beradi (3-rasm).
3-rasm. Ultratovush tekshiruvi texnikasi
UTT tashhisini qo'llashda nazorat va tajriba guruhlaridagi sigirlar to'gri ichagiga ultra tovush qurilmasi datchiklarini kiritish orqali amalga oshiriladi. Ultra tovush tasvirlarida namoyon bo'lgan to'qimalar, shilliq qavatlar, bachadon, bachadon shoxlarining patolo goanatomik belgilari hamda bachadon bo'shliqlari kuzatiladi (4-5 rasm).
4-rasm. Yashirin endometritning UTT 5-rasm. Surunkali kataral endometrit UTT tasviri tasviri
Natijalar va ularning tahlili. Sigirlarda endometritlarning sabablarini o'rganish maqsadida Toshkent viloyati O'rta chirchiq tumani Guliston MFY da joylashgan "Bo' ston chorvador" chorva fermer xo'jaligi, Toshkent viloyati Yangiyol tumani Qo'shyog'och MFY da joylashgan "Yuksalish" chorva fermer xo'jaliklarida boqilayorgan sigirlarni saqlash sharoitlari va oziqlantirishi tahlil qilindi. Mahsuldor sigirlarda bachadon kasalliklarining uchrash darajasi o'rganilib tahlil qilindi. Sigirlarning endometritlari yilning fasllari bo'yicha o'rganilganda sigirlarni endometrit bilan kasallanishi 25% tashkil etib, kasallik asosan qish va erta bahor fasllariga to'g'ri keldi. Yoz faslida esa yashirin endometritlar 3% sigirlarda qayd etildi. Sigirlarning qish va erta bahorda o'tkir endometrit bilan kasallanishi 45% sigirlarda homila yo'ldoshini ushlanib qolishi, 15% da bachadonning subinvalyusiyasi, 10% hollarda tug'ishdan keyin jinsiy a'zolarga infeksiya tushishi oqibatida qayd etilishi xarakterli bo'ldi. Sigirlarning qishki ratsioni tarkibida to'yimli va biologik faol moddalar, vitaminlar, makro- va mikroelementlarning oziqlantirish me'yorlariga nisbatan kam bo'lishi bilan xarakterlanib, ratsiondagi qand miqdorining oziqlantirish me'yorlariga nisbatan 364,4 grammga kamligi aniqlandi. Qand-oqsil nisbati me'yordagi 0,8-1,2 o'rniga 0,52 ni tashkil etdi. Ratsiondagi kletchatka me'yordagi 2850 g o'rniga 2726 grammni, karotin 168,8 mg.ni, u bilan ta'minlanish -43,8 foizni tashkil etdi. Xo'jalikda sigirlar ratsionining makroelementli tarkibi oziqlantirish me'yorlariga nisbatan kalsiyning 5,49 grammga va fosforning 6,3 grammga yetishmasligi bilan
xarakterlandi. Fosforning kalsiyga nisbati 0,63 ga teng ekanligi aniqlandi. Sog'in sigirlarning oziqlantirilishini tahlil qilish bilan shunday xulosaga keldikki, ratsionla r tipi, tarkibi va to'yimliligi bo'yicha sigirlar organizmining to'yimli moddalar, biologik faol moddalar, makro- va mikroelementlarga nisbatan ehtiyojlarini to'liq qondirmaydi. Ratsionlarning oqsilli va energetik jihatdan nomutanosibligi, qand-oqsil va fosfor-kalsiy nisbatlarining pastligi, oziqalar tarkibidagi makro- va mikroelementlar miqdorining oziqlantirish me'yorlariga nisbatan kamligi sigirlarda yo'ldoshni ushlanib qolishi, bachadon subinvalyusiyasi, organizm rezistentligining pasayishi oqibatida jinsiy a'zolarga turli infeksiyani tushishi endometritlarning rivojlanishida asosiy etiologik omillar hisoblanadi.
Xulosalar. Sigirlarda bachadon yallig'lanishlari (metritlar) ning kelib chiqishida, organizmining to'yimli moddalar, makro- va mikroelementlarga nisbatan ehtiyojlarini to'liq qondirilmasligi va antisanitariya sharoitlarida saqlash oqibatida organizm tabiiy rezistentligining pasayishi, tug'ishdan keyin jinsiy a'zolarga turli patogen mikrofloralarning tushishi asosiy etiologik omillar hisoblanadi.
Tug'ruqdan keyingi endometritlarni kelib chiqishini oldini olishda xo'jalikda sigirlarni veteriya sanitariya saqlash normalariga qatiy amal qilish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Sigirlarning tug'ruqdan keyingi davrda (metrit) larni keltirib chiqaradigan sabablardan biri bo'lgan platsentaning tutilib qolishi, platsenta tutilish sabablari, bo'g'oz sigirlar matsioni tashkel etilmaslik xolatlarini tartibga solishdan iborat.
Sigirlar bachadon yanllig'lanishlariga tashhis qo'yishda UTT tashhisini qo'llashning afzalliklari va samaradorligini, bachadon yalligilanishlarida differensial tashhis qo'yishdagi ahamiyatini hisobga olish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Koba I.S. Rasprostranenie poslerodovogo endometrita u korov./ Novie farmakologicheskie sredstva dlya jivotnovodstva i veterinarii: mat. yubileynoy konferensii tom-I -Krasnodar, 2001. - s.-123.
2. Markelov. O.V. Lechebno-profilakticheskaya effektivnost ginekologicheskix suppozitoriyev "Metrasul" pri poslerodovom endometrite korov. Avtoref. Dis. Kand veyet nauk. Ulyanovsk 2003.
3. Koba I.S. Profilaktika i terapiya endometritov u korov / I.S. Koba, A.N. Turchenko //Inform listok 2003
4. http://bd.patent.su/2372000-2372999/pat/servl/servlet5ae1.html.
